Hechtingsangst en -vermijding bij kinderen en adolescenten

Transcriptie

1 Psychodiagnostiek Issue Issue / Series / Title PsychoPraktijk Issue / Series / Volume Nr 1 Issue / Date 2014 Issue / Pages / First Page Issue / Pages / Last Page Hechtingsangst en -vermijding bij kinderen en adolescenten De kwaliteit van hechtingsrelaties is een belangrijke determinant voor het psychosociaal functioneren (1). Hoewel hechtingrepresentaties het best beschreven kunnen worden aan de hand van twee dimensies (angst en vermijding) (2), is er een gebrek aan instrumenten die beide hechtingsdimensies meten tijdens de lagere schoolleeftijd en de adolescentie. Dit artikel stelt de 'Experiences-in-Close- Relationships-Scale-Revised-Child-version' voor (ECR-RC), een zelf-rapportage vragenlijst om angstige en vermijdende hechting te meten bij kinderen en adolescenten. door Katrijn Brenning, Bart Soenens, Caroline Braet & Guy Bosmans Dr. K. Brenning is post-doctoraal onderzoeker aan de Universiteit Gent, Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie (Katrijn.Brenning@UGent.be); Prof. Dr. Bart Soenens is professor aan de Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie (Bart.Soenens@Ugent.be), Prof. Dr. Caroline Braet is klinisch psycholoog, gedragstherapeut en hoogleraar aan de Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie (Caroline.Braet@ugent.be) en Prof. Dr. Guy Bosmans is professor aan de Universiteit Leuven, Vakgroep Gezins- en Orthopedagogiek (OE).

2 ECR-RC: angstige en vermijdende hechting In de hedendaagse hechtingsliteratuur wordt een onderscheid gemaakt tussen twee centrale hechtingsdimensies, namelijk angst en vermijding (2). Hechtingsangst verwijst naar de angst om verlaten of afgewezen te worden. Personen die hoog scoren op deze hechtingsdimensie gaan constant zoeken naar sociale steun en vertonen vaak gevoelens van jaloezie. Hechtingsvermijding verwijst naar het vermijden van intimiteit en nauw contact met anderen. Personen die hoog scoren op deze hechtingsdimensie voelen ongemak bij nabijheid en zijn vaak op zichzelf aangewezen. Hoewel het onderscheid tussen angst en vermijding relevant lijkt te zijn tijdens de hele levensloop, is het opvallend dat de meeste meetinstrumenten voor hechting tijdens de lagere schoolleeftijd en adolescentie (zoals bijvoorbeeld de Attachment Security Scale) dit onderscheid niet vatten (4). De meeste meetinstrumenten voor deze leeftijdsgroep leveren een unidimensionele score voor veilige (versus onveilige) hechting op. In dit artikel wordt de ECR-RC beschreven (5), een vragenlijst die peilt naar angstige en vermijdende hechtingsrepresentaties van kinderen en adolescenten binnen de ouder-kind relatie. Tabel 1 geeft een overzicht van de items van deze vragenlijst met betrekking tot de moeder-kind relatie. De ECR-RC kan ook gebruikt worden om hechting te meten bij kinderen en adolescenten ten aanzien van hun vader, voogd of andere nauwe verwanten. Hiervoor dient men enkel de referentiepersoon in de lijst te wijzigen. De ECR-RC is een kindvriendelijke versie van de originele Experiences-in-Close-Relationships-Scale- Revised (ECR-R), de meest frequent gebruikte vragenlijst om angstige en vermijdende hechting te meten bij late adolescenten en volwassenen (6, Nederlandstalige versie 3). Resultaten van verschillende studies toonden duidelijke evidentie voor de toegevoegde waarde van de kindversie van deze ECR-R (5). Aan de hand van uitgebreide statistische analyses werd de factorstructuur, interne consistentie, construct validiteit en predictieve validiteit van de vragenlijst ondersteund. Naar onze mening heeft de ECR-RC enkele belangrijke voordelen die de reeds bestaande hechtingsmetingen voor deze leeftijdsgroep niet bevatten, namelijk (a) de vragenlijst maakt een duidelijk onderscheid tussen angstige en vermijdende hechting in plaats van een algemene meting van veilige versus onveilige hechting te bieden, (b) de vragenlijst heeft een duidelijke factorstructuur en schalen met sterke interne consistentie (in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Relationship Questionnaire, die werkt met single items), en (c) de vragenlijst lijkt sterk op de ECR-R voor gebruik bij adolescenten en volwassenen zodat stabiliteit en verandering in hechtingsrelaties kunnen worden opgevolgd vanaf de lagere schoolleeftijd tot de volwassenheid (dit in tegenstelling tot de Preoccupied and Avoidance Coping Questionnaire, die erg particuliere, leeftijdsspecifieke items omvat die moeilijk vergelijkbaar zijn met de items van de ECR-R). Tabel 1 ongeveer hier

3 Hechting en psychopathologie Bowlby (1), de grondlegger van de hechtingstheorie, voorspelde dat de kwaliteit van hechtingsrelaties tussen ouders en kinderen het later emotioneel functioneren beïnvloedt. Uit onderzoek bij zowel jonge kinderen (7) als volwassenen (8) blijkt bijvoorbeeld dat zowel angst als vermijding samenhangen met depressieve klachten. Dit patroon van bevindingen repliceerden wij met de ECR-RC (5), wat erop wijst dat zowel hechtingsangst als -vermijding ook een rol kan spelen in depressieve symptomen bij lagere schoolkinderen en adolescenten. Aan de hand van de ECR-RC onderzochten wij ook de rol van opvoeding en emotieregulatie als twee belangrijke factoren in dit verband. Beide factoren kunnen tevens mogelijke aanknopingspunten bieden voor behandeling. Opvoeding Op basis van de hechtingstheorie kan een belangrijke rol worden toebedeeld aan opvoeding in de ontwikkeling van hechtingsrepresentaties en daaropvolgende depressieve symptomen (1). Voor het ontwikkelen van een veilige hechtingsrelatie tussen ouders en kinderen moeten ouders hun kinderen beschermen en comfort bieden in tijden van stress (bieden van een veilige haven, 9), maar ook autonome actie ondersteunen (bieden van een veilige uitvalsbasis voor exploratie, 10). Dit onderscheid tussen de veilige haven en de veilige basis is analoog aan het onderscheid tussen twee fundamentele opvoedingsdimensies die centraal staan binnen recent opvoedingsonderzoek, namelijk responsiviteit en autonomie-ondersteuning. Ouderlijke responsiviteit verwijst naar het vermogen van de ouders om gevoelig te zijn voor de ervaringen van hun kinderen en als een veilige haven te fungeren wanneer het kind stress ervaart (11). Autonomie-ondersteunende ouders proberen het perspectief van hun kinderen te kennen en te begrijpen. Deze ouders bieden keuzemogelijkheden aan waar mogelijk, geven een zinvolle reden op wanneer ze een regel introduceren en vermijden het gebruik van controlerende en intrusieve praktijken zoals schuld-inductie (12). In ons onderzoek met de ECR-RC vonden wij dat beide opvoedingsdimensies een theoretisch plausibel patroon vertoonden met de twee hechtingsdimensies (13). Lage ouderlijke responsiviteit (wat kan gezien worden als een falen van de veilige haven functie) was vooral geassocieerd met hechtingsvermijding en lage autonomieondersteuning (wat kan gezien worden als een falen van de veilige uitvalsbasis functie) was vooral geassocieerd met hechtingsangst. Emotieregulatie

4 Emotieregulatie zou een belangrijke tussenliggende variabele kunnen zijn die de link tussen onveilige hechting en depressieve symptomen minstens gedeeltelijk kan verklaren. Shaver en Mikulincer (14) stelden een model voorop waarin het verband tussen hechtingsrepresentaties en emotieregulatie strategieën nauwkeurig wordt benaderd. Angstig gehechte individuen zouden emotioneel hyperactiverende emotieregulatiestrategieën hanteren (disregulatie) om constante aanwezigheid van de hechtingsfiguur te verzekeren. Vermijdend gehechte individuen zouden kiezen om geen toenadering tot de anderen te zoeken en zouden daardoor negatieve emoties onderdrukken (suppressie). Disregulatie en suppressie zijn twee eerder maladaptieve emotieregulatiestrategieën die op hun beurt de kans op het ontwikkelen van psychopathologie verhogen (8). Ook voor deze hypothesen vonden wij duidelijke evidentie met de ECR-RC (13), waarbij hechtingsangst voornamelijk met disregulatie van negatieve emoties geassocieerd was en hechtingsvermijding voornamelijk met suppressie van negatieve emoties. Deze emotieregulatiestrategieën konden bovendien gedeeltelijk het verband tussen de hechtingsdimensies en depressieve symptomen bij kinderen en adolescenten verklaren. Tabel 2 ongeveer hier ECR-RC: Klinische implicaties De ECR-RC lijkt een veelbelovende meting om angstige en vermijdende hechting bij kinderen te onderzoeken (5). Verder grootschalig onderzoek is echter nodig om normgegevens te verzamelen voor deze vragenlijst (met specificatie voor geslacht, leeftijd, gezinssituatie en hechtingsfiguur). In Tabel 2 staan enkele voorlopige normgegevens op basis van onderzoek bij zowel klinische als niet-klinische participanten. Vanaf 1 standaarddeviatie (SD) boven/onder het gemiddelde spreken we van een afwijkende score, vanaf 2 SD gaat het om een klinisch afwijkende score. Gezien de beperkte steekproefgrootte en de eerder selectieve aard van de steekproeven moeten deze normen met de nodige voorzichtigheid worden gehanteerd. De identificatie van onveilige hechtingsrepresentaties als risicofactor voor de ontwikkeling van psychologische moeilijkheden bij kinderen en adolescenten houdt belangrijke aanknopingspunten voor preventie en behandeling in zich. Het herinstalleren van veilige hechtingsrelaties tussen ouders en kinderen kan een eerste vruchtbare benadering zijn om internaliserende problemen bij kinderen en adolescenten te voorkomen en behandelen. Resultaten uit voorgaand onderzoek geven aan dat hechtingsrepresentaties een belangrijk aanknopingspunt zijn in therapeutische interventies (bijvoorbeeld Attachment-Based-Family-Therapy). Verder zijn ook opvoeding en emotieregulatie twee belangrijke aanknopingspunten voor behandeling wanneer blijkt dat er sprake is van onveilige hechtingsrepresentaties. Hoewel talloze opvoedingsprogramma s de rol van warmte, betrokkenheid en

5 responsiviteit bespreken, is de rol van autonomie-ondersteuning vaak onderbelicht gebleven. Indien er sprake zou zijn van onveilige hechtingsrepresentaties bij kinderen, kan het dus belangrijk zijn om zowel responsiviteit als autonomie-ondersteuning bij de ouders te ondersteunen. Ook emotieregulatiestrategieën kunnen deel uitmaken van de therapeutische interventie. De rol van deze strategieën wordt erkend in talloze interventieprogramma s (bijvoorbeeld emotiegerichte therapie). De verbetering van emotieregulatiestrategieën kan echter een kort leven beschoren zijn indien de antecedenten (bijvoorbeeld hechtingsrelaties) niet fundamenteel worden aangepakt. Naast de diagnostische waarde van de ECR-RC, lijkt het onder de aandacht brengen van hechtingsprocessen dus ook therapeutische waarde te hebben. Een gelijktijdige focus op opvoeding, hechting en emotieregulatie lijkt aangewezen voor de behandeling van, onder meer, depressieve klachten.

6 Noten (1) Bowlby J (1980) Attachment and loss: Vol 3. Sadness and depression. New York: Basic Books (2) Brennan PA ea (1998) Self-report measurement of adult attachment: An integrated overview. In Simpson JA & Rholes WS (red) Attachment theory and close relationships. New York: Guilford Press (p 46-76) (3) Buysse A & Dewitte M (2004) Dutch translation of Experiences in Close Relationships Scale-Revised. Unpublished manuscript, Ghent University (4) Kerns KA ea (1996) Peer relationships and preadolescents perceptions of security in the child-mother relationship. Developmental psychology 32: (5) Brenning K ea (2011) An adaptation of the Experiences in Close Relationships Scale- Revised for use with children and adolescents. Journal of social and personal relationships 28: (6) Fraley RC ea (2000) An item response theory analysis of self-report measures of adult attachment. Journal of personality and social psychology 78: (7) Brumariu LE & Kerns KA (2010) Parent-child attachment and internalizing symptoms in childhood and adolescence: A review of empirical findings and future directions. Development and psychopathology 22: (8) Mikulincer M & Shaver PR (2007) Attachment in adulthood: Structure, dynamics, and change. New York: Guilford Press (9) Bowlby J (1988) A secure base: Clinical applications of attachment theory. London: Routledge (10) Ainsworth MDS (1969) Object relations, dependency, and attachment: A theoretical review of the infant-mother relationship. Child development 40: (11) Soenens B ea (2007) The intergenerational transmission of empathy-related responding in adolescence: The role of maternal support. Society for personality and social psychology 33: (12) Ryan RM ea (2006) The significance of autonomy and autonomy-support in psychological development and psychopathology. In Cicchetti D & Cohen D (red) Developmental psychopathology: Vol. 1. Theory and methods. New York: Wiley (p )

7 (13) Brenning K ea (2012) Attachment and depressive symptoms in middle childhood and early adolescence: Testing the validity of the emotion regulation model of attachment. Personal relationships 19: (14) Shaver PR & Mikulincer M (2002) Attachment-related psychodynamics. Attachment and human development 4:

8 Tabel 1 ECR-RC helemaal niet niet eerder niet wel/niet eerder wel helemaal 1. Ik ben bang dat mijn moeder me niet meer graag zal zien. 2. Ik zeg liever niet aan mijn moeder hoe ik me diep van binnen voel. 3. Ik maak me zorgen dat mijn moeder niet bij mij zal willen blijven. 4. Ik vind het makkelijk om aan mijn moeder te vertellen wat ik denk en voel. 5. Ik maak me zorgen dat mijn moeder niet echt van me houdt. 6. Ik vind het moeilijk om toe te geven dat ik de hulp van mijn moeder nodig heb. 7. Ik maak me zorgen dat mijn moeder mij niet even graag ziet als ik haar. 8. Ik voel me er goed bij om een sterke band (veel dingen samen doen en elkaar vertellen) te hebben met mijn moeder. 9. Ik wenste dat mijn moeder me even graag zag als ik haar (want ik heb soms het gevoel dat dit niet zo is). 10. Ik vind het niet gemakkelijk om veel dingen over mezelf te vertellen aan mijn moeder. 11. Ik maak me veel zorgen over hoe mijn moeder en ik overeen komen. 12. Ik heb liever geen te sterke band met mijn moeder. 13. Wanneer ik mijn moeder niet zie, dan maak ik me zorgen dat ze misschien niet meer aan me denkt. 14. Ik voel me niet op mijn gemak als mijn moeder me te veel knuffelt. 15. Wanneer ik toon aan mijn moeder dat ik haar graag zie, ben ik bang dat zij mij niet even graag ziet. 16. Ik vind het gemakkelijk om een sterke band te hebben met mijn moeder.

9 17. Ik maak me bijna nooit zorgen dat mijn moeder me in de steek zal laten. 18. Ik vind het niet moeilijk om een sterke band te hebben met mijn moeder. 19. Ik twijfel aan mezelf door wat mijn moeder zegt en doet. 20. Ik praat bijna altijd met mijn moeder over mijn problemen en zorgen. 21. Ik maak me weinig zorgen dat mijn moeder me in de steek zal laten. 22. Als ik me slecht voel, dan helpt het om met mijn moeder te praten. 23. Ik vind dat mijn moeder me niet vaak genoeg eens vastpakt. 24. Ik vertel mijn moeder bijna alles. 25. Ik denk soms dat mijn moeder me zonder reden niet meer graag ziet. 26. Ik praat alles uit met mijn moeder. 27. Ik ben bang dat, als ik een te sterke band wil met mijn moeder, ze me niet meer graag zal zien. 28. Ik word zenuwachtig als mijn moeder me te veel knuffelt. 29. Ik ben bang dat mijn moeder me niet graag zal zien, als ze weet wat ik echt denk en voel. 30. Ik vind het gemakkelijk om hulp te vragen aan mijn moeder. 31. Ik word kwaad omdat mijn moeder me niet genoeg steunt. 32. Ik vind het gemakkelijk om te rekenen op mijn moeder. 33. Ik ben bang dat mijn moeder me minder goed vindt dan andere kinderen. 34. Ik kan gemakkelijk aan mijn moeder tonen dat ik haar graag zie. 35. Ik denk dat mijn moeder alleen aandacht voor me heeft wanneer ik me boos maak. 36. Ik voel me goed begrepen door mijn moeder. Noot. Oneven items: angstige hechting; even items: vermijdende hechting. Gespiegelde items: 4, 8, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 24, 26, 30, 32, 34 en 36.

10 Tabel 2. Voorlopige normgegevens Niet-klinisch 8-12 jaar Niet-klinisch jaar Jongen Meisje Jongen Meisje Moeder vermijding 2.60(0.99) 2.48(1.05) 3.17(1.17) 3.13(1.20) Moeder angst 2.08(0.87) 2.09(0.84) 2.31(1.02) 2.28(0.96) Vader vermijding 2.64(1.04) 2.63(1.13) 2.84(1.03) 3.32(1.37) Vader angst 1.97(0.84) 1.94(0.84) 2.10(0.79) 2.24(1.01) Noot: De niet-klinische normgegevens (gemiddelde, standaarddeviatie) zijn gebaseerd op een steekproef van 2034 proefpersonen (verzameld tussen ). 77.6% van de proefpersonen komt uit een intact gezin (de biologische ouders zijn getrouwd of wonen samen). De klinische steekproef bestaat uit 99 proefpersonen in begeleiding in verschillende klinische centra (zowel ambulante als residentiële setting).