Maateenheden. Units of measure. RVblad G. Berends. Old linear measurements. Oude lengtematen UDC

Transcriptie

1 UDC Units of measure RVblad 01-1 Oude lengtematen Old linear measurements G. Berends Voordat

2 I Yaateenheden RVblad 01-2 a aantal duimen per voet 1 voetmaten in centimeters 10 26,83-29, ,07--34, b aantal doeten per Foede voetmaten in centimeters , ,99-32, , , ,22 aantal ioeten per roede roedematen in meters 10 3,495-3, ,388-d ,680-4, ,68OL, ,478 5, ,031-5,315 5, %5, ,136 Tabel Za, b en c. Voorkomende uiterste lengten van voet- en rocdcmaten bij de verdeling van de voeten/roeden in verschillende aantallen duimen/voeten. 1. Vierledige duimstok, lang cm, van 44 Amsterdamse duimen (= 4 voeten), op de andere zijde van een cen timeter-verdeling voorzien. Collectie J. W.J. van Druten, Landsmeer. (Foto RDMZ, A.H.C. Schollen, 1974) 10 of 11 duimen verdeeld waren en de grotere in 12 of 13 kan uit de voetlengte toch niet het aantal duimen worden afgeleid. Voor het verband tussen de voetlengten en het aantal duimen waarin zij waren onderverdeeld (voor zover bekend) zie tabel 2a. De naastgrotere maat van de voet was de roede, die varieerde van 3,39 tot 6,14 m. De roede telde veelal 12 voeten, maar vaak 14 of 16. Daarnaast kwamen er echter ook roeden voor van 10, 13, 18, 20 en 21 voeten. Van de grootste voeten gingen de kleinste aantallen in een roede, terwijl er van de kleinste méér dan 12 in een roede gingen tabel 2b. De grote roeden telden meer voeten dan de kleine tabel Zc. Een voorling telde 55 tot 60 roeden. Een niet genoemd aantal voorlingen (8?, 24?) vormde een mijl. Ook de duim kende een onderverdeling; hij telde 8, 10 of 12 lijnen of strepen, die enkele millimeters groot waren. De Rijnlandse duim (2,616 mm) telde 12 lijnen (van 2.18 mm), bij de Amsterdamse duim (2,573 mm) waren dat er acht afb. 1. In Leiden werd de lijn in de 16de en 17de eeuw grein genoemd. De lijn was onderverdeeld in 6 of 12 punten, een term die in de typografie nog gebruikelijk bleef als maat voor zetmateriaal. De vadem is de afstand van de toppen van de middelvingers bij zijwaarts gestrekte armen. Hij werd gelijkgesteld aan 5-6 /2 voeten en werd (wordt) vooral in de scheepvaart gebruikt, in het bijzonder voor het aangeven van waterdiepten. Terwijl de roeden, voeten, duimen en lijnen met elkaar samenhan-

3 RVblad 01-3 gen, staan de palm en de el daar los van en ook los van elkaar. De palm is de breedte van de menselijke handpalm, ongeveer 9 cm. Bij de ellematen onderscheidde men kleine en grote ellen. De kleine el is de afstand van de elleboog tot het uiteinde van de middelvinger, terwijl de grote el - of kortweg: el - de afstand is van de oksel tot het uiteinde van de middelvinger. De (grote) el, 67 à 73 cm lang, was onderverdeeld in 32 eenheden: een kwart el heette een vierendeel of vierel en een zestiende el een taille of talie. De el werd speciaal gebruikt in de textielhandel. Omdat deze maten in het bouwbedrijf vrijwel geen rol hebben gespeeld, zullen zij evenals de vadem in het onderstaande buiten beschouwing worden gelaten. De term roede werd ook gebruikt als oppervlaktemaat voor een vierkante roede. Daarnaast kende men honden, morgens, bunders en vele andere oppervlaktematen. Een hond of hont telde 100 roeden en een morgen meestal 600, maar ook wel minder (150, 300, 360) of meer (720, 800, 900). Het bunder (Noord-Brabant en Limburg) was meestal gelijk aan 400 roeden, maar soms aan 200 of 450. Andere oppervlaktematen waren minder algemeen, zoals de lopense (50 roeden, Noord- Brabant), het gemet (300 roeden; Zeeland, Zuid-Holland), het gras (240 of 360 roeden; Groningen, speciaal voor weiland) en het juk (240, 270 of 300 roeden: Groningen, speciaal voor bouwland). echter 10 voeten en de laatste 14. In Drenthe telde de veenroede 16 en de landroede 14 van dezelfde voeten (van 29,45 cm). In Friesland kende men naast elkaar de houtvoet (29,6 cm), de scheepsvoet (28,38 cm) en de koningsvoet (32,61 cm). Terwijl de Friese koningsroede (ook wel keizersroede genoemd) normaliter in 12 voeten (elk van 12 duimen) werd verdeeld, verdeelden de landmeters hem in 10 voeten. Ook de Gooise roede van 3,495 m werd zowel in 10 als in 12 voeten verdeeld. Deze voetmaten van ruim 39 en bijna 35 cm behoren met de Stichtse landvoet van 37,56 cm tot de grootste van ons land. De lengtematen waren niet constant, doordat de standaarden door gebrekkige constructie, bewaring en behandeling, door verwering, door slijtage en door temperatuur- en vochtgevoeligheid geen vaste lengte behielden. Standaarden waren vaak aangebracht aan of in openbare gebouwen. De Maastrichtse voet van St. Marie was tot in de Franse tijd in koper in de vloer van de O.L.V.- kerk aangegeven volgens het gezamelijk besluit van de bisschop van Luik en de hertog van Brabant uit Aan de Hezelpoort in Nijmegen bevond zich een gevelsteen, waarschijnlijk daterend uit 1541, met het 2. Leiden, de zogenoemde roepstoel aan de voorgevel van het stadhuis. Onder de vensters zijn twee ijzeren pennen ingemetseld met een groef in de steen daartussen, die de lengte van de Rijnlandse roede (3,767 m) aangeven. Met verticale groefjes is die roede in voeten verdeeld. Naast het rechter venster bevindt zich een verticale staaf ter lengte van de Rijnlandse voet (31,39 cm), begrensd door twee horizontale plaatjes. De gevel dateert uit 1597/98: de standaarden zijn mogelijk even oud. Detail van een foto uit de Collectie Steenbergh, ca Uit vergelijking met de huidige toestand blijkt dat bij de herbouw van het stadhuis na de beruchte brand van 1929 aan het muurwerk veel is vernieuwd; de ijzeren voetmaat lijkt echter nog de oude te zijn. (Fotoarchief RDMZ) Variatie en standaardisatie De oude lengtematen vertoonden veel onderlinge verschillen, zowel in plaats als in tijd. Bovendien werden vaak verschillende maatstelsels gebruikt in de bouw, in de scheepsbouw, in de landmeetkunde, voor het beheer van dijken en voor het ontginnen van veengebieden. Soms was er wel een relatie tussen die maatstelsels. Zo was de Stichtse landroede even groot als de burgerlijke Stichtse roede (3,756 m); de eerste telde RDMZ RV 199G/38 7

4 RVblad 01-4 personen, waaronder H. Aeneae *. Dit leverde een voetmaat op van 31,39465 cm. In Pruisen werd die voet in 1816 vastgesteld op 139,13 Parijse lijnen of cm; Van Swinden zelf was al in 1802 tot een nog wat kleinere maat gekomen, namelijk 31,38216 cm. Het zal duidelijk zijn, dat bij de uitdrukking in centimeters en millimeters van de oude, enigszins variabele roede- resp. voetmaten, variatie mogelijk is in de cijfers achter de komma en vaak zelfs in het laatste cijfer daarvoor. 3. Geelkoperen plaat met 20 Nederlandse en buitenlandse voetmaten, vervaardigd door Adam Steitz te Amsterdam in Aangegeven zijn de lengte van de voetmaten en uit hoeveel duimen zij bestaan, terwijl hun lengte ook is uitgedrukt in Amsterdamse duimen en tiende of honderdste delen daarvan. Hoewel duimen meestal in 8 of 12 lijnen waren verdeeld, zijn hier alle duimen in 70 delen verdeeld. Foto/collectie Amsterdams Historisch Museum, in langdurig bruikleen bij het Museum Ilkwezen te Delft. opschrift hit pes imperii (dit is de voet van het rijk). De bijbehorende standaardvoet is blijkbaar verloren gegaan, maar het is ook mogelijk, dat de steenlengte (bijna 63 cm) een dubbele voet weergeeft, die dan vrijwel overeenkomt met de Rijnlandse 2. Ijzeren of koperen standaarden van de voet of de roede werden vaak aan het recht- of raadhuis aangebracht; dat was o.a. het geval in Tiel (1454). Harderwijk (1470), Haarlem (1557), Leeuwarden ( ), Breda (1587), Groningen (sedert 1630), Delft en Zierikzee (tot 1777). In Oudewater wordt in 1588 een yseren voetmaet van elff duym als standaard genoemd 3. Alleen aan het Leidse stadhuis zijn dergelijke standaarden nog altijd aangege-, ven, namelijk de Rijnlandse roede en voet afb. 2. De voetmaten verschilden van regio tot regio en ook van plaats tot plaats. Uiteraard was er behoefte die maten met elkaar te vergelijken. In het oudste Nederlandse koopmanshandboek, Tresoor van de Gewichten, Maten... deed de auteur dat in 1590, Jan Pietersz. Dou in , Adriaan Bommenee in en Adam Steitz in 1769 afb. 3, om er maar enkelen te noemen. Dou drukte een groot aantal maten uit in loo.ooo-ste delen van de Rijnlandse roede, waardoor zij in centimeters te berekenen zijn 6. Ter voorbereiding op de invoering van het metrieke stelsel publiceerde J.H. van Swinden in 1812 zijn Vergelijkingstafels, waarin hij talrijke roede- en voetmaten uitdrukte in de eenheden van het nieuwe metrieke stelsel. Hierbij baseerde hij zich op door H. Aeneae verzamelde gegevens, op door de landdrosten in 1809 verstrekte gegevens, op waarnemingen van hemzelf en diverse anderen en op gedrukte bronnen 7. Daarvoor was reeds in 1808 door Koning Lodewijk Napoleon de lengte van de Rijnlandse roede bepaald op 3, m, overeenkomstig de opmeting van de ijzeren standaardroede aanwezig bij de Koninklijke Akademie te Leiden door een commissie van vier De situatie in het begin van de 19de eeuw Welke voetmaten waren in ons land voor de invoering van het metrieke stelsel bij ambachtslieden in gebruik? Zetten we de door Van Swinden g en anderen vermelde plaatselijke voetmaten uit op de kaart van Nederland in vergelijking met de bekende regionale maten, dan blijken in Friesland vooral de Friese houtvoet en de koningsvoet gebruikt te zijn. In de provincie Groningen overheerste de voetmaat van de stad Groningen (29,22 cm) en in Drenthe was een voetmaat van cm gangbaar: Emmen en Nijeveen hanteerden echter de Groninger voet. In Overijssel gold de Sallandse voet van 28.3 cm, maar in Deventer en Enschede werd de Deventer houtvoet van 29,6 cm gebruikt. In Gelderland werden de Amsterdamse, maar ook de Rijnlandse voeten (28,31 resp cm) gebruikt. Ook was er een Gelderse voet van 27,19 cm O, die speciaal bij metingen voor officiële instanties werd gehanteerd en even groot was als de Nijmeegse voet. Het stadje Buren sloot, evenals Hagestein (ZH), aan bij de provincie Utrecht. De Utrechtse of Stichtse voet was een zeer kleine: 26,83 cm. In Amersfoort en ook in het noordwesten van de provincie gebruikte men echter de Amsterdamse voet. In Noord-Holland liepen de voetmaten erg uiteen, van tot 32,75 cm. In grote delen van Zuid-Holland

5 (Rijn-, Delf- en Schieland) gold de Rijnlandse voet, terwijl

6 roeden

7 Tabel 3. Overzicht van een aantal plaatselijke en regionale roede-, voet- en duimmaten omstreeks Maat Plaatselijk/regionaal Amsterdamse Bossche Bredase (land-) Bredase hout- Brielse of Voornse Deventer hout- Goese hout- Haarlemse Maastrichtse O.L.V. Nijmeegse Wezelse (hout) Regionaal Bisschopsof Lekkendijkse Blooise Brabantse (Noord-) Drentse Friese hout- Friese konings- Friese scheeps- Gelderse Gelderse (midden-limburg) Gooise Groningse Hollandse (Zuid-) Putse (ZH) Rijnlandse Sallandse Schouwse St.Lambertus StHubertus Utrechtse

8 RVblad 01-8 tekende in 1758 een ontwerp voor een verbouwing van het stadhuis van Zaltbommel in Amsterdamse voeten. Zijn in Amsterdam werkzame neef Leendert Viervant gebruikte in 1784 diezelfde maat voor zijn ontwerp voor het poortgebouw van het Teylershofje in Haarlem. Het ontstaan van het metrieke stelsel De wiskundige Simon Stevin ( ) pleitte al voor normalisatie in de maatvoering en een decimale indeling van de eenheden. Christiaan Huyghens ( ) stelde een eenheidsvoet voor gelijk aan éénderde van de secondeslinger, d.w.z. de lengte van een slinger, die in precies één seconde een slingering uitvoert (ruim 99 cm); deze voet werd de uurvoet (pes horarius) genoemd. De abt Gabriel Mouton kwam in 1670 met het voorstel uit te gaan van de aardomtrek. In 1790 besloot de Assemblée Constituante in Parijs op voorstel van Talleyrand nieuwe standaarden voor maten en gewichten in te voeren, gebaseerd op een natuurlijke, onveranderlijke grondslag, aanvaardbaar voor alle volkeren. Het daartoe in het leven geroepen Comité des Poids et Mesures koos als eenheid van lengte niet de secondeslinger, maar het daaraan ongeveer gelijke veertigmiljoenste gedeelte van de aardomtrek, gemeten op zeeniveau langs de meridiaan van de Parijse sterrewacht. Naar de benodigde metingen, die tussen 1792 en 98 tussen Duinkerken en Barcelona (1/9 deel van de meridiaan van pool tot evenaar over Parijs) door P.F.A. Méchain en J.B.J. Delambre werden verricht, werd een standaardmeter van platina vervaardigd. In werd in Parijs een internationaal congres belegd om de nieuwe eenheden definitief vast te stellen. Ons land, toen de Bataafse Republiek geheten, was daar vertegenwoordigd door J.H. van Swinden ( ) en H. Aeneae. Een viertallige com- Utrechtse en/of Engelse maat en tevens van een cen time ter-verdeling. Alleen de derde (korte) duimstok van één Amsterdamse voet (van 11 duimen) mist de centimeterverdeling. De voorste duimstok is 2 Rijnlandse voeten lang en de achterste twee Engelse voeten; de drie andere zijn één meter lang. Collectie G. de Jong, Schoonhoven. (Foto RDMZ, J.P. de Koning, 1996) missie, waarvan Van Swinden deel uitmaakte, presenteerde het eindrapport. De voorgestelde standaardmeter werd in december 1799 in Frankrijk wettelijk erkend. De congresdeelnemers kregen ijzeren copieën van de standaardmeter en het standaardkilogram mee naar huis. In twee decreten van Koning Lodewijk Napoleon uit 1808 werd de Rijnlandse roede uitgedrukt in de nieuwe maateenheid en werden de grondslagen vastgesteld voor de vergelijking tussen de Hollandse en de nieuwe metrieke maten en gewichten. In het volgende jaar werd bij wet bepaald, dat het metrieke stelsel ingevoerd zou worden op een nader vast te stellen tijdstip, maar de inlijving bij Frankrijk in 1810 bracht vertraging. In dat land werd in 1812 de klok weer gedeeltelijk teruggedraaid door de invoering van het usueel metrieke stelsel, waarbij de meter in 48 vingers(?) werd verdeeld, waarvan er 4 een decimeter (palm) vormden en 16 een voet 47. Met de IJkwet van 1816 werd Nederland het eerste land dat het metrieke stelsel ging invoeren. Per 1 januari 1820 werd het voor de handel verplicht gesteld, wat later overigens nog een jaar werd uitgesteld 48. Uit die jaren zullen de duimstokken dateren, die van zowel duimen als centimeters zijn voorzien; de oudere exemplaren zijn een geheel aantal voeten lang en de jongere één (of twee) meter afb. 1, 4, 5. Andere landen volgden; Polen in 1817, maar Frankrijk zelf pas in 1837 (welke wet per 1 januari 1840 van kracht werd). Engeland en ook de Verenigde Staten hielden echter aan de oude maateenheden vast. Wel standaardiseerde Engeland (d.w.z. de drie verenigde koninkrijken) zijn maatstelsel in De standaard werd de in 1101 door koning Hendrik 1 ingevoerde yard, gelijk aan 3 feet. Bij vergelijking in 1895 van die standaard met de internationale meter in Parijs bleek de yard 0, m lang te zijn en de foot dus cm tabel 1. Bij de invoering van het metrieke stelsel in ons land werd de kilometer mijl genoemd, de decameter roede, de meter (Nederlandse) elle, de decimeter palm, de centimeter duim en de millimeter streep. De naam elle (later el) stond zelfs in de wet vermeld, die tot 1 januari 1941 van kracht bleef. Terwijl de meeste van die namen niet echt

9 RVblad Diverse duimstokken. Collectie C.J. Romeijn, Naarden. (Foto G.J. Dukker, RDMZ, 1996) Van boven naar beneden: - vierledig, lang 48 duimen (à 8 lijnen), waarschijnlijk 4 voeten van 28,3 cm: de naam van de voet is niet aangegeven; - vierledig, lang 24 Rijnlandse duimen (= 2 voeten) van elk 12 lijnen: - vierledig, lang 24 Engelse inches (= 2 feet) van elk 8 lines; - vierledig, ivoor, een zogenoemde architectenstok, lang 12 Engelse inches (= 1 foot), waarvan de eerste drie in 16 lines zijn verdeeld en de overige in 8; - vierledig, lang 33 Amsterdamse duimen (= 3 voet) van elk 8 lijnen: - zesledig, lang 100 cm (op de ach terzijde) met Amsterdamse (op de achterzijde), Rijnlandse en Engelse duimen, verdeeld in 8, 8 resp. 16 lijnen. makers de winddruk van een orgel uitgedrukt in graden; een graad is hierbij l/lo deel van een duim 50. aangeslagen zijn, bleven in het steenhouwers- en het bouwbedrijf de termen duim en streep tot in onze dagen in zwang, evenals de palm in de steenhouwerij. Uiteraard gingen velen niet voetstoots tot de nieuwe maatvoering over: nog in 1836 werden in een bestek voor de verbouwing van een boerderij in Aalten de maten uitgedrukt in Rijnlandse Tot in het recente verleden werden de doorsnedematen van gezaagd Europees naaldhout nog benoemd in Amsterdamse duimen en lengten in Amsterdamse voeten en werden nog duimstokken gemaakt met op de smalle zijkant een verdeling in Amsterdamse duimen afb. 6. Daaraan kwam een einde toen in 1970 nieuwe normen voor zachthoutmaten wer- den ingevoerd. In de orgelbouw is de voetmaat tot op de dag van vandaag in gebruik gebleven. Met Prestant 8 voet wordt een rij (front)pijpen aangeduid, waarvan de grootste pijp 8 voet lang is. Een pijp van 8 Groninger voeten is aanzienlijk korter dan een pijp van 8 Rijnlandse voeten en heeft dientengevolge een hogere toonhoogte. Orgels die niet een gestandaardiseerde toonhoogte bezitten, maar met een locale voetmaat zijn gemaakt, klinken in Groningen en Friesland dan ook hoger dan in het midden en zuiden van het land. Om de huidige normaal-toonhoogte te bereiken, moet een orgelmaker uitgaan van een voet van ongeveer 30.5 cm. Tot ver in de 19de eeuw hebben de orgel- 6. Moderne duimstok, op de platte zijkant voorzien van Amsterdamse duimen. (Foto RDMZ, A.H.C. Schollen, 1974) Slotsom We kunnen er niet vanuit gaan, dat in één stad of dorp in het verleden steeds maar één onveranderlijke maateenheid bij de stadsaanleg, de gebouwen, de waterwerken, enz. is gebruikt. Hoogstens kan gezegd worden, dat in een aantal steden, zoals Amsterdam, Leiden en Utrecht, plaatselijke of regionale voetmaten algemeen gebruikelijk zijn geweest, die althans in de laatste eeuwen voor de invoering van het metrieke stelsel vrijwel constant zijn gebleven. Door de gebrekkige standaardisatie van destijds is het niet mogelijk oude voetmaten tot in tienden van millimeters nauwkeurig uit te drukken; in dat aantal is dus variatie mogelijk, soms zelfs in het aantal millimeters. We moeten erop bedacht zijn, dat wanneer er na 1820 sprake is van de oude namen roede, el(le), palm, duim en streep daar niet de oude eenheden mee bedoeld zullen zijn, maar respectievelijk de decameter, de meter, de decimeter, de centimeter en de millimeter. RDMZRV 1996/38-10

10 Noten Voor

11 39 DJ. de Vries, Bouwen in de late middeleeuwen; stedelijke architectuur in het voormalige Over- en Nedersticht, Utrecht 1994, p C.L.

12 Summary Centuries before