Katwijk aan de kust. M. van Emmerik. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Transcriptie

1 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres M. van Emmerik 27 februari 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet. Wikiwijs Maken is een onderdeel van Wikiwijsleermiddelenplein, hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, vergelijkt, maakt en deelt.

2 Inhoudsopgave Voorwoord Les 1 - Introductie Les 2 - Geschiedenis Geschiedenis van de duinen van Katwijk De Noordzee Les 3 - Schelpen determineren Les 4 - Strandjutten en zeevogels Zeevogels Les 5/6 - Maquette van de duinen Over dit lesmateriaal Pagina 1

3 Voorwoord Julie gaan tijdens jullie Move uren in zes weken een aantal zaken over Katwijk en de zee leren. In deze lessen heb je altijd je ipad bij je en kun je in het leerlingenportaal de informatie en de opdrachten vinden. Ook staan er opdrachten in die onderweg gemaakt moeten worden. Tijdens de wandeling moeten jullie naast de opdrachten dingen verzamelen die je in de duinen en op het strand vindt (zand, schelpen, drijfhout enz.). Met behulp van deze vondsten gaan jullie per klas een maquette van de duinen maken. Als de maquettes van alle klassen uiteindelijk allemaal dezelfde vloedlijn hebben is het een prachtig gezicht om ze naast elkaar te presenteren als één grote kustlijn. Heel veel plezier in de duinen en op het strand. Het is verboden in de duinen afval zomaar naast je neer te gooien. Bewaar je afval in je jaszak, je tas of gooi het in een prullenbak!!! en (waar je moet zijn, staat achter de opdracht tussen haakjes) Tussen de tekstgedeelten in staan in de hokjes jullie opdrachten. Programma Introductie op school, les 1 Geschiedenis en jonge en oude duinen op school, les 2 Schelpen determineren uitvoeren op strand, les 3 Strandjutten en welke meeuw zie ik? uitvoeren op strand, les 4 Maquette van de duinen op school, les 5/6 Zee en duin puzzel op school, les 6 Afsluitingsquizz (Pub?quizz) eventueel les 7 Pagina 2

4 Les 1 - Introductie Kustlied Pagina 3

5 Les 2 - Geschiedenis Geschiedenis van de duinen van Katwijk De vroegste sporen van bewoning van de duinen is gevonden op oude strandwallen. De Romeinen hebben in het kustgebied ten zuiden van de Rijn enkele sporten achter gelaten. Zo liggen bij Katwijk 500 meter uit de kust nu nog de overblijfselen van het grensfort Lugdunum Batavorum wat later Brittenburg genoemd werd. In het dorp Valkenburg zijn de resten gevonden van een Romeinse legerplaats. Nadat de Romeinen omstreeks 250 na Chr. Uit Holland verdwenen, gingen steeds minder mensen op de strandwallen wonen. Dit kwam waarschijnlijk doordat er een pestepidemie was uitgebroken waardoor veel mensen stieren. Ook sneuvelden er in die tijd veel mensen in een strijd tussen verschillende groepen Germanen. Ze vochten om de beste plekken om te leven. Door stormvloeden voor en in de 12 e eeuw ontstonden de Jonge Duinen. De naam van het zeedorp Katwijk wordt in de 13 e eeuw voor het eerst in geschreven bronnen genoemd. De duinen behoorden toe aan de Graven van Holland. Het gebied werd aangeduid met de naam Graeflyckheyts Wildernisse. Gilles van Cralinge, stichtte in 1396 het vissersdorp Berkhei (Berkheide). Dit dorp heeft langs de kust tussen Scheveningen en Katwijk in gelegen. De mensen die in Berhey wilden gaan wonen, konden in ruil voor een bepaalde hoeveelheid vis een stukje grond krijgen om daarop een huis te timmeren. De mensen in Berkhei leefden van de haringvisserij. Om in het dorp te mogen blijven wonen moest een gedeelte van de opbrengst van de visvangst ingeleverd worden. Het leven in Berkhei was niet gemakkelijk. In de 153 en 16 e eeuw kwamen er vaak zware stormen voor, die enorme zandverstuivingen tot gevolgd hadden. De hevigste stormen kwamen voor in 1470 en Door de zandverstuivingen verdween er toen zoveel van het strand dat zelfs in Katwijk een groot aantal huizen in zee verdween. Van het Berkhei-dorp bleef helemaal niets meer over: het verdween eenvoudigweg in zee tussen 1558 en De achternaam Berkhei komt in Katwijk op dit moment nog best vaak voor. Dat betekent dat na het verdwijnen van het dorpje Berkhei de laatste bewoners naar Katwijk zijn gevlucht. Tegenwoordig heet ook het hele duingebied tussen Katwijk en Wassenaar ten westen van de pan van Persijn Berkheide. Sinds 1770 hebben rond Katwijk veel kleine boeren een of meer stukjes duingrond in erfpacht (soort huren) gekregen. Een aantal dellen of duinvalleien heeft hieraan zijn naam te danken: Jan de Muis z n del, Jan van Boerendel en Ouwe Jaap z n del. Meestal werden rogge en aardappelen geteeld. Op een land met rogge werd ook wel klaver uitgezaaid, zodat er na de oogst van de rogge genoeg groen op het land stond om het als weiland te gebruiken. Als mest werd paardenmest, grom (visafval) en vijfvoeten (zeesterren) gebruikt. De laatste twee konden deze kleine boeren makkelijk verkrijgen, omdat de meesten van hen voor de kust op schelpen en garnalen visten. Na enkele jaren leverde het land niet genoeg meer op, zodat een ander stukje duin ontgonnen moest worden. Iedere kleine boer had twee tot vier koeien, die gezamenlijk in de duinen werden geweid. Een koewachter hield gewapend met een stok zo n dertig koeien bij elkaar. In de zomer bleven de koeien s nachts in de Ouwe Bocht vlakbij Katwijk. 's Ochtends trok de kudde naar het zuiden tot aan een drinkplaats in het duin, een pomp met een grote ton: het Pompduin. Dit bevond zich op de plaats waar nu de koffietent Berkheide staat, langs het fietspad tussen Katwijk en de Wassenaarse Slag. In 1829 werden ten zuiden van Katwijk in de Dorendel verschillende terreintjes omgespit om aardappelen te telen. Als scheiding tussen de terreintjes en om de wind tegen te houden legden ze walletjes (kleine verhogingen) aan die beplant werden met populieren. Ook lieten ze er eikels, wilde kastanjes en bremzaad uitgroeien. Veel later ontstonden zulke walletjes ook toen er werd gegraven om bij het grondwater te komen. Deze walletjes zijn nu nog als verhogingen in het duinlandschap te zien. Vanaf 1850 werd het Pagina 4

6 duinwater steeds belangrijker voor de drinkwatervoorziening van ons land. In 1872 kwam er een wet die regelde dat de duinen, die nodig waren voor de drinkwatervoorziening, eigendom werden van de gemeente. Sindsdien verdienen de boeren steeds minder. De aardappels groeiden niet goed meer, doordat het grondwaterpeil sterk daalde. Tenslotte verlieten zij hun land. De duinen werden weer teruggegeven aan de natuur. Veel later zijn er wandel-, fiets- en ruiterpaden aangelegd zodat wij nu van dit landschap kunnen genieten. OK, mensen tijd voor een filmpje. Ga naar you-tube. Vul in: klokhuis ecomare. Bekijk het filmpje eerst helemaal. Klaar., dan weer het filmpje bekijken om de onderstaande vragen te beantwoorden. Je hebt ook je bio-boek deel 1 nodig. Viel Erfolk. 1. Zoek op in de boek tot welke stammen de volgende dieren behoren (tip zie thema 4): Vissen:. Kreeften: Zoogdieren: 2. Noem naast de zeester ook nog een ander duidelijk voorbeeld van een stekelhuidige. 3. Op het eiland Texel staat het bezoekers-centrum ecomare. Hier kan je veel leren over de Noordzee en de dieren en planten die in zee leven. Ga naar internet en zoek op waar de naam ecomare op slaat. 4. Vlak bij strand, in zee, leven veel kleine vissen en andere dieren. Waarom juist daar? 5. Op de film is te zien dat het water van de Noordzee erg troebel is (als je niet weer wat troebel betekent, zoek het dan op). Waardoor is de zee voor onze kust zo troebel? 6. Nu we het toch over troebel hebben. Dit is ook de reden waardoor er weinig waterplanten in de Noordzee leven. Leg uit, hebben we gehad! 7.a Wat is de lichaamstemperatuur van zeehonden in graden Celsius? b Wat is de temperatuur van Noordzeewater in de maand april? c Reken uit, wat is het verschil in temperatuur? d Waardoor koelen zeehonden niet te veel af? 8. Hoe komt het dat vissen in zout water kunnen leven (2 redenen). 9. Een baby in de moederbuik (foetus) leeft in een soort ballon gevuld met water, vruchtwater. Op de huid van de baby zit een soort vet/crème/zalf. Waarvoor zou een ongeboren baby dit vet hebben? De Noordzee De Noordzee strekt zich uit vanaf de Noord-Franse kust in het zuiden tot aan de Noorse fjorden met het Kattegat als oostgrens en de Orkney- en Shetland eilanden als noordwestelijke bakens. De oppervlakte van de Noordzee is km3, ongeveer 1/250 ste van alle wereldzeeën. In totaal zit er km3 water in. Daarmee kun je ongeveer 90 miljard zwembaden vullen. De Noordzee is Pagina 5

7 verdeeld tussen de landen die eraan grenzen. Het Nederlandse deel van de Noordzee is km3 groot. Lang geleden De Noordzee heeft er niet altijd zo uitgezien. Het is zelfs niet altijd een zee geweest. Heel lang geleden toen alle continenten nog aan elkaar vast zaten, was het een groot tropisch moeras met overal reuzenvarens en paardenstaarten. 200 miljoen jaar geleden begon Noord-Amerika los te raken van Europa. Zo ontstond de Atlantische Oceaan en tegelijk daarmee de Noordzee. Tijdens de ijstijden was de Noordzee een grote ijsvlakte. Zo n jaar geleden liepen mammoeten en wolharige neushoorns gewoon over de Noordzee van Engeland naar Duitsland. Pas tegen het einde van de laatste ijstijd ( jaar geleden) kreeg de Noordzee zijn huidige vorm en vestigde de mens zich langs de kust. Ondiepe zee De Noordzee is een ondiepe zee. De gemiddelde diepte is 94 meter. Dat lijkt misschien diep, maar de gemiddelde diepte van de Atlantische Oceaan bijvoorbeeld is bijna 4 kilometer! De gemiddelde diepte van het Nederlandse deel is zelfs maar 30 meter. Het diepste punt van de Noordzee ligt bij Noorwege: 700 meter diep. Zandige bodem De bodem bestaat vooral uit zand. Waar het water langzaam stroomt, is de zeebodem bedekt met slib (heel fijn zand), waar het harder stroomt vind je grover zand en/of grind. Op plaatsen waar de stroming heel sterk is, komt rotsoppervlak naar boven, maar dit komt niet voor op het Nederlandse deel. Zelf grind vind je niet veel op ons deel, alleen op de Kalverbank (160 km noordwest van Den Helder) ligt er veel van. Zout water Het water van de Noordzee is zout: 35 gram zeezout per liter zeewater. Het zoutgehalte van de Noordzee wordt beïnvloed door rivieren, regen en de zon. Rivieren met zoet water stromen in de zee. Samen zorgen ze voor de zogenaamde kustrivier die langs de Nederlandse kust naar het noorden stroomt. Daar is het water wat zoeter dan verder op de zee. Op de meeste plaatsen in de Noordzee zijn de zeestromingen echter zo sterk dat het water goed mengt, waardoor het water overal ongeveer even zout blijft. Ook zoet water in de vorm van regen heeft nauwelijks invloed op het zoutgehalte. Er verdampt ongeveer net zoveel water uit de zee als erin regent. Zeestromingen De ene keer kom je op het strand en is de zee heel dichtbij, de andere keer moet je een stuk verder lopen om bij het water te komen. Dat komt door het getij: eb en vloed. Daarnaast zorgen warme zeestromingen vanuit de Atlantische Oceaan voor veel waterbeweging in de Noordzee. Via het kanaal en Schotland stromen enorme hoeveelheden water binnen. Via de Schotse kust komt overigens zeker 10 keer zoveel water binnen als via het kanaal. Langs de Noorse kust verdwijn t het water weer. Een waterdeeltje is dan gemiddeld 2 jaar in de Noordzee geweest. Onderwaterlandschappen en hun bewoners Eigenlijk kan je niet praten over de Noordzee. In de Noordzee heb je namelijk heel veel verschillende onderwaterlandschappen. Eigenlijk net als op het land (hei, bos, weiland, stad, etc.). In de Noordzee worden de verschillen in landschap veroorzaakt door een verschil in diepte, stromingen en de bodem. Door al die verschillen kunnen er heel veel verschillende soorten zeedieren leven in de Noordzee, voor elke soort is er weel een ideaal stukje Noordzee. Op de Doggersbank bijvoorbeeld, een zandwal midden in de Noordzee, is veel voedsel te vinden. De ideale plek voor allerlei vissen, waaronder roggen. De kustzone is heel onstuimig gebied: eb en vloed maak je hier van dichtbij mee, nu eens is het water heel zout en dan weer veel zoeter, de temperatuur wisselt flink en het water is er troebel. Maar er is wel heel veel eten te vinden! Er zijn niet veel dieren die hier kunnen leven, maar de soorten die dat wel kunnen, zoals garnalen, hebben het er goed. Pagina 6

8 Ongeveer 5000 jaar voor onze jaartelling begon de zee met weselijke winden zand aan te voeren dat van de zeebodem door de golven was losgewoeld. Zo is de duinkust van Nederland ontstaan. Eerst waren het nog langgerekte zandwallen of strandwallen die met vloed onderspoelden. Maar door steed meer laagjes zand, aangevoerd door de zee, werden ze hoger en droger. Er spoelde niet alleen zand aan, maar ook resten van planten en dieren (organisch materiaal). Op het organisch materiaal, met zand gemengd was plantengroei mogelijk, De bekendste grassoort die wel het kale zand kon bewonen is het biestarwegras. Als dit gras zich eenmaal vestigt, houdt het met zijn wortels zand vast. Tussen de grassprieten van het biestarwegras is het aardig windstil zodat over het strand aangewaaid zand ertussen blijft liggen. Zo hoopt zand zich op. Deze plaatsen worden hoger, droger en minder zout. Op dat moment voelt het biestarwegras zich er niet meer zo thuis, maar andere planten des te meer. Als belangrijkste begint dan helmgras te groeien. Helmgras heeft diepe wortels, waardoor het zand goed vasstgegouden wordt. Bovendien biedt helmgras met zijn lange halmen veel windstilte zodat vers aangewaaid zand er weer tot rust kan komen. Het zand wat telkens in de windstilte bleef liggen groeide zo langzamerhand tot een duinerij van tientallen meters hoog. De eerste duinenrij heet de zeereep. Achter een duinenrij is het windstil, daar ontstaat een duinvallei. Duinvalleien en duinen wisselen elkaar af. In de Romeinse tijd, zo omstreeks het begin van de jaartelling, bestond de duinkust van Nederland uit lage duinen, voortgekomen uit de strandwallen. Daarna vormden zich westwaarts van de strandwallen en ook op de eerste lage duinenrij, hogeren en jongere duinen. : Jonge en oude duinen (in het duin) Kopieer het plaatje hieronder in een tekenprogramma en kleur het plaatje op de volgende manier in: De zee Ondergrond uit ijstijd Oude duinen Jonge duinen Oude zeebodem blauw bruin oranje licht geel donker geel Pagina 7

9 Pagina 8

10 Les 3 - Schelpen determineren Bij deze opdracht gaan jullie 6 verschillende schelpen zoeken op het strand om deze vervolgens te determineren (op naam brengen). Schrijf op elke schelp een nummer (1, 2, 3, 5, 5, en 6) met potlood. Lees voordat jullie beginnen eerst de hele opdracht door! Materiaal 6 verschillende soorten schelpen zoekkaart zeeschelpen een antwoordvel Wat ga je doen: 1. Begin bij start en lees de vraag. Is het antwoord bijvoorbeeld NEE, dan volg je de pijl in die richting; 2. Omdat je de eerste vraag met NEE hebt beantwoord, maak je op het antwoordblad het eerste vakje achter NEE zwart met potlood; 3. Nu geef je antwoord op de tweede vraag. Is hier het antwoord bijvoorbeeld JA, dan maak je het tweede vakje achter JA zwart (zie voorbeeld op je antwoordblad); 4. Zo ga je door tot je uiteindelijk bij een schelp uitkomt. Achter soort zet je dan de naam waar je op uitgekomen bent. 5. Soms moet je na de laatste vraag van het determinatieblad kiezen uit twee soorten schelpen. Kijk dan dus goed naar je schelp! Extra Pagina 9

11 Omdat je natuurlijk niet alle termen kent die gebruikt worden op de "zoekkaart zeeschelpen, zijn deze hiernaast aangegeven in de tekeningen. Hieronder vind je een link waarmee je het antwoordvel kunt downloaden. Het kan ook zijn dat je het document op papier uitgereikt krijgt van je docent. Antwoordvel Schelpen determineren.pdf kn.nu/ww.4d1d0a5 (pdf, maken.wikiwijs.nl) Pagina 10

12 Les 4 - Strandjutten en zeevogels Zeevogels Zeevogels De Noordzee is een ondiepe, voedselrijke zee. Honderdduizenden zeevogels zijn hier in de zomer of winter te gast. Sommige zijn zelfs dag en nacht, jaar in jaar uit, storm of geen storm, op zee. Daar eten, slapen en drinken ze. Alleen om te broeden en hun jongen zeeklaar te maken, komen ze aan wal. Dat zijn de echte zeevogels. Regen en wind of juist zon in overvloeden, geen plek om te schuilen. Overal om je heen zout water. Leven op zee is niet makkelijk. Maar zeevogels zijn zo goed aangepast aan dit zware leven dat ze het prima redden. Sterker nog, op het land zouden ze waarschijnlijk niet overleven. Isolatie Zeevogels beschermen hun lichaam tegen de kou met een extreem waterdicht verenpak en een dikke onderhuidse speklaag. Hun poten voelen geen kou. Zout water drinken Zeevogels drinken zeewater. Ze moeten wel want er is geen zoet water in de buurt. Voor de meeste andere vogels is dit, net als voor mensen, onmogelijk. Met het zeewater dat ze drinken en de vis en schelpdieren zie ze eten, krijgen zeevogels veel zout binnen. Om al dat zout ook weer kwijt te raken, hebben zeevogels een speciale zoutklier die achter de ogen ligt. Vanaf die klier lopen twee buisjes naar de neusgaten en vandaar verlaat het zout, opgelost in water, hun lichaam. Daarom hangt er vaak een druppel aan hun snavel en zie je ze af en toe met hun kop schudden om van die druppels af te komen. Eigenlijk plassen ze dus een beetje uit hun neus. Broeden Zo stoer al zeevogels zijn op zee, zo onhandig zijn ze op het land. Daarom broeden ze op steile kliffen, of verlaten zandplaten en eilandjes, die moeilijk te bereiken zijn voor mensen en landroofdieren, zoals vossen. De meeste zeevogels broeden in kolonies. Het voordeel daarvan is dat er veel ogen zijn om een vijand te bespeuren en dat ze elkaar met veel gekrijs kunnen waarschuwen. Soorten meeuwen Grootte Volwassen Winterkleed Jeugdkleed Kokmeeuw Kleiner dan Zilvermeeuw Donkerbruine kop, parelgrijze rug, zwarte vleugelpunten Witte kop, donkere vlek achter oog Lichtbruine vlekken op kop en rug Stormmeeuw Kleiner dan Zilvermeeuw Witte kop, grijze rug, donkere ogen. Sierlijk Duidelijk gerstreepte kop, Duidelijk gestreepte kop, grijze rug, bruine vleugels Kleine Mantelmeeuw Gelijk aan zilvermeeuw, maar slanker Elegant, wit met donkergrijze rug - Donkerbruin met zwarte rug Zilvermeeuw Groter dan kokmeeuw Parelgrijze rug, fel oog met gele iris Gestreept op achterkant kop Gespikkeld bruin, snavel wordt met dejaren lichter en de rug grijzer Pagina 11

13 Donkere banen op Eerste winter vleugel, zware band op staart Snavel Rood Klein geel, zonder rode vlek Geel met rode vlek Krachtig gehaakt Poten Donkerrood, Geelgroen met Geel met Vleeskleurig met zwemvliezen zwemvliezen zwemvliezen zwemvliezen In vlucht Voorkant Grijze rug, witte Lange, smalle Brede vleugels, bovenkant vleugel vlekken op zwarte vleugels. Sierlijker zwaar gebouwd wit vleugelpunten dan zilvermeeuw Geluid Rauw kwarr Miauwend kieahh Rauwe lachende Klagende en kreten lachende kreten Lijkt op - Zilvermeeuw Zilvermeeuw Kleine mantelmeeuw Welke meeuw zie ik? (op het strand en in het duin) Een bekende zeevogel die je vaak ziet aan de Noordzeekust is de meeuw. Er bestaan verschillende soorten meeuwen. Een aantal daarvan komen voor langs de kust bij Katwijk. Ze staan met de belangrijkste kenmerken genoemd in de tabel hierboven. Welke soort meeuwen zie je in de duinen en op het strtand? En hoeveel van elk soort? Noteer je bevindingen in de tabel hieronder. Kokmeeuw Stormmeeuw Kleine mantelmeeuw Zilvermeeuw Pagina 12

14 Aantal geteld Strandjutten Als je gaat strandjutten, verzamel je allerlei materialen op het strand. Tijdens het tellen van de meeuwen gaan jullie ook strandjutten om materialen te verzamelen waarmee jullie in de laatste lessen een maquette van zee en strand gaan maken. Pagina 13

15 Les 5/6 - Maquette van de duinen Maquette van de duinen (op school) De komende twee lessen gaan jullie zelf het strand namaken. Als je iets op schaal namaakt, dan noemen we dat een maquette. Materiaal zwaar karton A1 geel (A1) en groen knutselpapier krantenpapier geel vloeipapier, 5 vellen blauw plastic (grote vuilniszak) watten wat er te vinden is op het strand en in de duinen: zand schelpen, drijfhout enz. Werkwijze Het karton wordt beplakt met het gele papier, dit is het strand en de ondergrond voor de duinen. Het blauwe plastic wordt de zee (de vloedlijn smal houden). Het plastic kan gerimpeld worden opgeplakt om golven te suggereren. Grote proppen krantenpapier worden op de gele helft van het karton geplakt (laat wel wat strand over). Deze proppen worden afgedekt met het gele vloeipapier. Het vloeipapier kan prima worden vastgeplakt met Pritt. Pagina 14

16 Het materiaal van het strand en de duinen worden verdeeld en vastgeplakt (zand blijft niet plakken met Pritt). Van groen papier wordt helmgras geknipt en met witte verf kunnen schuimkoppen geschilderd worden. Bewijs dat jullie echte zee en duin-, natuur- en geschiedeniskenners zijn en los de volgende puzzel op. De antwoorden zijn te vinden in de teksten in dit boekje. Maak als je genoeg tijd hebt met het antwoord van de puzzel een slagzin of gedichtje. Puzzel.pdf kn.nu/ww.51bec27 (pdf, maken.wikiwijs.nl) Pagina 15

17 Over dit lesmateriaal Colofon Auteur M. van Emmerik Laatst gewijzigd 27 februari 2017 om 16:25 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau VWO 2; VMBO basisberoepsgerichte leerweg, 2; HAVO 2; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Trefwoorden katwijk biologie move Pagina 16