Erfgoed in Beeld Patty Demper Juni 2008

Transcriptie

1 Patty Demper Student Reinwardt Academie 19 juni 2008

2 2

3 Inhoudsopgave 1 Voorwoord Inleiding Onderzoeksopzet Deskresearch Traceren van beeldbanken Criteria Beeldbank, erfgoed en erfgoedinstelling Beeldbank Erfgoed Erfgoedinstellingen Interviews Inventarisatie via de projectenbank Doelstelling Vragenlijst Randvoorwaarden Vraagstelling Benaderen instellingen Het proces "van ansicht naar beeldbank" Digitaliseren Registreren Presenteren Waarom een beeldbank? Doelen en doelgroepen Digitale Collectie Nederland Interoperabiliteit Onderwerpen en verzamelgebieden Diversiteit aan beeldbanken Individuele opzetten Archieven Historische en heemkundige verenigingen Genealogische verenigingen Musea Portals/webwijzers Samenwerkingsverbanden Waar moet men rekening mee houden? Scannen en fotograferen Scannen Fotograferen Auteursrechten Vindbaarheid via zoekengines Vindbaarheid binnen de beeldbank Interactie met de gebruiker Samenwerkingsverbanden, de voordelen en struikelblokken Voordelen Struikelblokken De praktijk Doelen en doelgroepen Onderwerpen van de beeldbanken Digitaliseren in de praktijk Soort beeldmateriaal

4 9.3.2 Kwaliteit en opslagformaat Documentatie voor het opzetten van beeldbanken Registratie in de praktijk Presentatie in de praktijk Conclusie Bronnen Fotoverantwoording Bijlage A Digitaal Erfgoed Nederland Bijlage B Communicatieplan B.1 Inleiding B.2 Doelstelling B.3 Communicatie via Interviews: B.4 Doelgroep B.5 Boodschap B.6 Interviews B.7 Planning Bijlage C Planning Onderzoek Bijlage D Vragenlijst Projectenbank Bijlage E Verklaring vragenlijst E.1 Projectgegevens E.2 Resultaten E.3 Technische gegevens E.4 Beeldmateriaal E.5 Registratie Bijlage F Interviews F.1 Geheugen van Nederland F.2 Stadsarchief Amsterdam F.3 Fotomuseum F.4 Cultureel Erfgoed Noord Holland F.5 Rijksmuseum F.6 Beeldbank Aziatisch keramiek F.7 Beeldbank WO

5 1 Voorwoord Informatie over beeldbanken is nauwelijks beschikbaar. Er is gedurende dit onderzoek gebruik gemaakt van de expertise van diverse personen en instellingen. Ik ben Ingeborg Verheul, Robert Gilesse, Marc Holtman, Boudewijn de Ridder, Titus Eliëns, Cecile van der Harten, Geertje Jacobs, Erik Somers en Pieter Vijn zeer erkentelijk voor de geduldige uitleg over allerlei aspecten van de beeldbanken. De inventarisatie is mede tot stand gekomen door de accurate reacties van de erfgoedinstellingen op de vragenlijsten. De technische aspecten staan verspreid in vele boeken, in de korte tijd die mij ter beschikking stond, heb ik gebruik mogen maken van de technische expertise van Henk Demper (software solution architect). Tijdens de stage bij DEN voelde ik mij vanaf de eerste dag welkom, door de goede sfeer en de welwillendheid van alle personeelsleden is voor mij een prima werkomgeving gecreëerd. Annelies van Nispen van DEN en Gerdie Borghuis van de Reinwardt hebben mij op een prettige en deskundige manier begeleidt tijdens mijn stage. Marco de Niet was zo vriendelijk dit onderzoeksverslag te redigeren. Dit onderzoek is mede door de inzet van bovengenoemde personen en/of instellingen tot stand gekomen. Ik wil hiervoor dan ook mijn hartelijke dank uitspreken. Patty Demper 5

6 2 Inleiding In het kader van de derdejaars (deeltijd) stageopdracht voor de Reinwardt Academie is, in opdracht van DEN (Digitaal Erfgoed Nederland) 1, een onderzoek uitgevoerd naar beeldbanken van erfgoedinstellingen. Er is in de loop der eeuwen een ondenkbaar grote hoeveelheid beeldmateriaal verzameld. Rond de jaren '90 is men langzaam gestart met het digitaliseren van een deel van dit beeldmateriaal. Het fysieke beeldmateriaal kan vanaf dat moment in gedigitaliseerde vorm zichtbaar gemaakt worden via het world wide web. 2 Beeldbanken zijn een prima manier om beeldmateriaal inzichtelijk te maken voor een groter publiek. Dit biedt een nieuwe presentatiemogelijkheid met een uitbreiding van publieksbereik tot op wereldniveau. De erfgoedsector maakt al gebruik van deze presentatievorm, het aantal beeldbanken groeit de laatste jaren explosief, echter nog lang niet alle instellingen maken gebruik van deze mogelijkheid. De tot nu toe verworven expertise voor het opzetten van beeldbanken zijn tot op heden niet in kaart gebracht. Het onderzoek moet resulteren in een bruikbare inventarisatie van deze expertises. Het onderzoek gaat uit van de volgende vraagstelling: Op welke wijze maken erfgoedinstellingen gebruik van de mogelijkheden die er zijn om via een erfgoedbeeldbank op het web beeldmateriaal van erfgoed te verspreiden? Uitgangspunt voor het onderzoek is de probleemstelling dat het vooral voor kleinere instellingen moeilijk is om beeldmateriaal van het erfgoed beschikbaar te stellen via het web. DEN heeft zich de taak gesteld inzicht te bieden in ICT-gebruik door het verzamelen van expertises van goed geslaagde projecten die navolging verdienen. Op de website van DEN worden de gegevens van deze projecten verzameld in de projectenbank en inzichtelijk gemaakt voor andere instellingen. Naar aanleiding van de enorme belangstelling voor de studiedag "opzetten van Beeldbanken" (31 oktober jl.) is besloten een onderdeel "beeldbanken" aan deze projectenbank toe te voegen. Het beoogde resultaat van de inventarisatie van dit onderzoek is, een goed gevulde subset beeldbanken voor de projectenbank van DEN. Het onderzoek naar de beeldbanken doorloopt een driedelig proces. In de eerste fase wordt via deskresearch informatie verzameld over de mogelijkheden voor het opzetten van beeldbanken en voor web-adressen van beeldbanken. Voor een beter inzicht wordt het proces van fysiek beeldmateriaal naar beeldbank globaal in kaart gebracht. Naar aanleiding van deze informatie vindt kwalitatief onderzoek plaats bij instellingen die naar verwachting veel expertise in huis hebben over het opzetten van beeldbanken, door middel van interviews. 1 Beschrijving DEN in Bijlage A 2 6

7 De laatste fase vindt plaats door middel van kwantitatief onderzoek. Hiervoor wordt een vragenlijst opgesteld die via de website van DEN ingevuld kan worden. Diverse instellingen worden benaderd met het verzoek de vragenlijst in te vullen. De resultaten van de vragenlijsten en de interviews inventariseren de tot nu toe verworven expertises van de instellingen. De verzamelde gegevens worden door middel van publicatie in de projectenbank van DEN toegankelijk gemaakt. Het verzamelen van de gegevens in de projectenbank zal na afronding van dit onderzoek nog doorgang vinden. Het proces "van ansicht naar beeldbank" is een technisch ingewikkeld proces en wordt globaal in kaart gebracht. Delen uit dit proces zoals het scannen en fotograferen, zoekmogelijkheden, auteursrechten en presentatiemogelijkheden worden nader toegelicht. Daarnaast wordt nog nader ingegaan op de diverse mogelijkheden en de maatschappelijke inbedding van beeldbanken. Er zijn al diverse beeldbanken, deze worden per erfgoedsector nader in kaart gebracht. Een aantal aandachtspunten waar instellingen rekening mee moeten houden als zij een beeldbank op gaan zetten wordt nader toegelicht. Dit onderzoek loopt synchroon aan een onderzoek van een werkgroep waaraan naast DEN ook de Taskforce archieven, het Geheugen van Nederland, het Fotomuseum en Erfgoed Nederland aan deelnemen. Gezocht wordt naar een mogelijkheid om historische verenigingen en kleine instellingen een manier aan te bieden op om een eenvoudige wijze met weinig middelen erfgoed te ontsluiten. Gedacht wordt hierbij aan een kosteloze toegankelijke webingang die daarnaast ook de mogelijkheid biedt het erfgoedbeeldmateriaal duurzaam op te slaan. Er wordt onderzocht of Flickr.com hierin een oplossing kan bieden. 7

8 3 Onderzoeksopzet Het driedelige proces van het onderzoek, deskresearch, kwalitatieve onderzoek en kwantitatieve onderzoek moet resulteren in bruikbare inventarisaties van de tot nu toe verworven expertises voor het opzetten van beeldbanken. Deskresearch vindt voornamelijk via Internet en literatuuronderzoek plaats. Kwalitatief onderzoek vindt plaats via interviews en kwantitatief onderzoek vindt plaats via een vragenlijst. Het kwantitatief onderzoek wordt als apart onderdeel in hoofdstuk 4 besproken. 3.1 Deskresearch Deze fase van het onderzoek is voornamelijk oriënterend en veldverkennend. De oriëntatie wordt gebuikt voor het opstellen van criteria voor de begrippen beeldbank, erfgoed en erfgoedinstellingen en voor een globale indruk van de gebruiksmogelijkheden van beeldbanken. Veldverkennend worden manieren gezocht om beeldbanken te traceren. Daarnaast wordt voor een beter begrip het proces van fysiek beeldmateriaal naar beeldbank nader onderzocht en in kaart gebracht. Dit proces wordt besproken in hoofdstuk 5. Deskresearch zal gedurende het gehele onderzoek plaatsvinden Traceren van beeldbanken Het traceren van de beeldbanken is een proces dat zich lastig laat structureren. Voor het onderzoek is gezocht naar handvaten om een goed en volledig overzicht van beeldbanken per sector op te zetten. Er is in eerste instantie gezocht naar een manier om per erfgoedsector alle instellingen (met of zonder beeldbank) in kaart te brengen. Voor het onderzoek is via de Kamer van Koophandel (KvK) getracht inzichtelijk te maken hoeveel archieven, musea en historische verenigingen er in Nederland zijn. Voor wat betreft de historische of heemkundige verenigingen heeft nader onderzoek uitgewezen dat het slechts mogelijk is om inzicht te krijgen in een verzameling van een aantal verenigingen of stichtingen door middel van zoeken via een trefwoord. De KvK deelt bedrijven in met een Bedrijfsindelingscode (BIK-code).Er bestaat geen aparte BIK-code voor historische verenigingen en deze zijn daardoor moeilijk te categoriseren. Er bestaat wel een BIK-code voor musea en archieven. 3 Er staan 1298 musea geregistreerd bij de Kamer van Koophandel en 778 archieven. Bij de Nederlandse Museum Vereniging zijn 440 musea aangesloten 4. Via Musip zijn 460 musea te achterhalen. De verschillen in registratie maken het niet eenvoudig een eenduidig beeld te vormen over het totale aantal museale instellingen die er zijn. De webadressen van de instellingen zijn op deze wijze ook niet te achterhalen. Verder onderzoek zou zeer tijdrovend zijn en wordt in het kader van dit onderzoek niet genoeg van belang geacht. Er wordt daarom een ander pad ingeslagen. Via zoekengines wordt gezocht naar beeldbanken en wordt een aantal al bestaande inventarisaties en portals gevonden. 3 Telefonisch overleg KVK d.d geraadpleegd d.d ) 8

9 Op de beeldbanken startpagina staan beeldbanken per provincie. De archieven van de grote plaatsen zijn hier op eenvoudige wijze te traceren. Via archieven.nl. worden de historische verenigingen per provincie in kaart gebracht. Niet elke historische vereniging heeft echter een website of een beeldbank. De musea zijn lastiger te traceren. Tijdens het zoeken blijkt al snel dat er veel beeldbanken zijn. Alle erfgoedbeeldbanken in kaart brengen is tijdstechnisch geen reële optie. Er wordt daarom besloten dat er per sector steekproefsgewijs naar een aantal voorbeelden van beeldbanken gezocht wordt. Het aantal voorbeelden per sector wordt later in het onderzoek vastgesteld, bij het opstellen van de randvoorwaarden van de vragenlijst. 3.2 Criteria Beeldbank, erfgoed en erfgoedinstelling Voor het onderzoek worden werkbare criteria vastgesteld. De instellingen die erfgoedbeeldbanken opzetten zijn niet allemaal erfgoedinstellingen. Er zijn ook veel particuliere initiatieven, die wel over een aan erfgoed gerelateerd onderwerp gaan, maar die dus niet door een erfgoedinstelling beheerd worden. Er zijn voor het onderzoek criteria opgesteld voor het begrip beeldbank, erfgoed en erfgoedinstelling. De instellingen die uiteindelijk in aanmerking komen voor onderzoek zullen minimaal aan deze criteria moeten voldoen Beeldbank Een definitie voor het begrip Beeldbank is binnen het erfgoedveld niet gevonden. Voor het onderzoek wordt uitgegaan van een definitie waaruit duidelijk blijkt dat het beeldmateriaal zowel analoog gedigitaliseerd als digitaal beeldmateriaal kan zijn. Het beeldmateriaal moet daarnaast op een geordende vindbare wijze opgeslagen zijn. Een beeldbank is een verzameling gedigitaliseerd beeldmateriaal die op een geordende wijze via het web inzichtelijk gemaakt wordt. Er zijn diverse mogelijkheden om een beeldbank op te zetten. In het vooronderzoek zijn veel verschillende opzetten van beeldbanken gevonden. De meeste beeldbanken zijn door hun gekozen opzet als zodanig herkenbaar. Er zijn echter ook beeldbanken waar beeldmateriaal beschikbaar gemaakt is, waarbij het twijfelachtig is of het hier een erfgoedbeeldbank betreft. Een voorbeeld hiervan is de beeldbank van de Historische vereniging en museum Bleiswijk (afb.1) 5. Het beeldmateriaal is niet los vindbaar maar staat op een statische bladzijde opgemaakt in HTML met frontpage en niet in een databank. Het beeldmateriaal is niet van metadata voorzien en staat als zodanig niet op een geordende wijze in een databasebestand. Het is hierbij de vraag of dit als beeldbank aangemerkt kan worden. 5 (geraadpleegd d.d ) 9

10 1. Website Museum Bleiswijk Een ander voorbeeld is een website met een doorlopende diavoorstelling waarvan de foto's niet afzonderlijk aan te klikken zijn, voorbeeld hiervan is de koloniehof (afb. 2) Website Museum de Koloniehof Voor het onderzoek worden criteria opgesteld waaraan een beeldbank minimaal moet voldoen. 6 http: (geraadpleegd d.d ) 10

11 Het beeldmateriaal moet op een geordende wijze zichtbaar gemaakt zijn: o Via een op zichzelf staande website o Als onderdeel van een website op bijvoorbeeld collectieniveau Het beeldmateriaal moet los van de tekst vindbaar zijn via blader en zoekmogelijkheden: o Bladeren o Zoeken op trefwoord o Geografisch o Jaartal Het beeldmateriaal moet van blijvende aard zijn en niet tijdelijk voor een webtentoonstelling beschikbaar gesteld zijn. De "losse" vindbaarheid van het beeldmateriaal en de omschrijving staan nauw in relatie tot elkaar. De wijze waarop het beeldmateriaal vindbaar gemaakt wordt behoort tot een onderdeel van het onderzoek maar is geen criterium voor het duiden van een beeldbank. Er moeten wel zoekmogelijkheden geboden worden om het beeldmateriaal minimaal binnen de database terug te vinden. Via de vastgestelde criteria kan een aantal conclusies getrokken worden. Een beeldbank met foto's zonder nadere omschrijving die daardoor binnen de beeldbank niet terug te vinden zijn, is geen beeldbank. Een website met foto s die slechts ter illustratie van de tekst dienen is geen beeldbank. Een diavoorstelling waarvan de foto's niet los aanklikbaar zijn valt ook niet binnen de criteria van dit onderzoek Erfgoed Volgens de definitie van UNESCO is erfgoed onze erfenis van het verleden, waar we mee leven in het heden en die we doorgeven aan de generaties van de toekomst 7 Het begrip erfgoed is een moeilijk duidbaar begrip. Cultureel erfgoed kan gezien worden als al datgene dat wordt bewaard en daarmee onderdeel wordt van ons individuele en/of collectieve geheugen. Datgene dat wordt bewaard wordt niet op eigen krachten erfgoed, iemand, bijvoorbeeld een erfgoedinstelling, moet er betekenis aan geven voor latere generaties. 8 Voor wat betreft de beeldbanken ontstaat hier wel een interessant museologisch vraagstuk. Er worden enorme hoeveelheden beeldmateriaal verzameld door erfgoedinstellingen, historische en heemkundige verenigingen en particulieren. Web 2.0 kan de gebruiker de mogelijkheid bieden om content en context toe te voegen. Het beeldmateriaal dat verzameld en getoond wordt, groeit explosief. Deze veelheid zou in de toekomst een probleem kunnen vormen voor het behoud (digitale opslag) en de vindbaarheid van het beeldmateriaal. Uiteindelijk behoort ook al dit materiaal tot ons erfgoed. Is het noodzakelijk dat hier door erfgoedprofessionals structuur in aan wordt gebracht? Moet die structuur nu al aangebracht worden of kunnen we er mee wachten tot het echt noodzakelijk wordt? In hoeverre maken instellingen bewuste keuzes bij het opslaan van beeldmateriaal? Welk beeldmateriaal wordt via de beeldbanken getoond? Het begrip erfgoed duiden en antwoord vinden wat de juiste benadering is voor beeldbanken is een studie op zich en valt buiten het kader van dit onderzoek. 7 (geraadpleegd d.d ) 8 Raad voor cultuur; Het tekort van het teveel (september 2005) 11

12 Voor dit onderzoek wordt het criterium om vast te stellen wanneer een beeldbank een erfgoedbeeldbank is, bepaald door de instelling die de beeldbank heeft opgezet en niet door het beeldmateriaal dat getoond wordt Erfgoedinstellingen Een definitie voor het begrip erfgoedinstellingen is niet voorhanden. De UNESCO, de raad voor cultuur en DEN gaan uit van een aantal instellingen die zorg dragen voor het beheer en behoud van Cultureel erfgoed, die vallen onder de verantwoordelijkheid van de Directie Cultureel erfgoed van het Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen. De navolgende instellingen vallen binnen dit beleidskader: Archieven en genealogische verenigingen Musea Openbare en wetenschappelijke Bibliotheken met bijzondere collecties Monumentenzorg Archeologische instellingen Voor het onderzoek worden hier de historische en/of heemkundige verenigingen aan toegevoegd. Laatstgenoemde verenigingen maken al veel gebruik van beeldbanken en hier zijn naar verwachting juist veel bruikbare voorbeelden te vinden. Deze verenigingen hebben een enorme hoeveelheid bruikbaar erfgoedmateriaal verzameld maar worden hierin niet als zodanig erkend. Zij maken wel gebruik van samenwerkingsverbanden met archieven. De werkgroep beeldbanken concentreert zich juist op deze vorm van erfgoedinstellingen. Om deze redenen worden zij dan ook meegenomen in het onderzoek. Daarnaast is er ook een aantal goede voorbeelden van beeldbanken opgezet door particulieren rondom diverse erfgoedonderwerpen. De mogelijkheid om met weinig middelen een beeldbank op te zetten wordt door particulieren goed benut. Een voorbeeld van een particulier initiatief over erfgoed is de database molens.nl. 9 (afb. 3). De beeldbank is goed doorzoekbaar. Per provincie is het mogelijk molens aan te klikken. Het beeldmateriaal is voorzien van metadata, databasenummer, Inventarisnummer provincie, plaats, gemeente en nog een aantal andere velden. De beeldbank dankt zijn bestaan aan molenliefhebbers die de gegevens en het beeldmateriaal op vrijwillige basis inleveren. De beeldbank toont erfgoed maar is opgezet vanuit een particulier initiatief. Het betreft hier dus geen beeldbank van een erfgoedinstelling. Deze initiatieven vinden vooralsnog geen inbedding in de erfgoedsector en worden hierom niet meegenomen in het onderzoek. 9 (geraadpleegd d.d ) 12

13 3.Beeldbank Molendatabase De erfgoedinstellingen moeten binnen het kader van OCW en/of het kader van de werkgroep beeldbanken vallen. Een instelling moet minimaal de status van een rechtsvorm (stichting,vereniging) bezitten, maar hoeft niet als zodanig ingeschreven te zijn bij de Kamer van Koophandel. De instellingen hoeven niet te voldoen aan de sectorale criteria. Niet alle sectoren hebben een duidelijke afbakening voor hun werkgebeid en om deze reden is ervoor gekozen dit niet mee te nemen bij de vaststelling van de criteria. 3.3 Interviews Het doel van de interviews is het verzamelen van informatie bij instellingen die op een bepaald gebied veel expertise in huis hebben. Er wordt geprobeerd met minimaal 8 instellingen een interview te houden. De gegevens van de interviews zijn in het verslag verwerkt. De verslagen van de interviews zijn terug te vinden inbijlage F Bijlage F van het onderzoeksverslag. 10 Het Geheugen van Nederland ondergebracht bij de Koninklijke Bibliotheek wordt als eerste benaderd, de beeldbank betreft een groot samenwerkingsverband waar diverse erfgoedinstellingen vanuit het hele land aan meedoen. Het fotomuseum in Rotterdam wordt geïnterviewd omdat zij veel expertise in huis hebben op het gebied van fotomateriaal. Het Stadsarchief Amsterdam heeft veel expertise over het scannen van beeldmateriaal en wordt hierover geïnterviewd. Cultureel erfgoed Noord-Holland heeft een portal opgezet waar veel historische verenigingen en archieven aan deelnemen en wordt benaderd over de ervaringen die zij hebben met het opzetten van deze portal en de samenwerking. 10 Interviews Bijlage F12Bijlage F 13

14 Het gemeentemuseum in Den Haag heeft samen met drie andere musea de beeldbank Aziatisch Keramiek opgezet en wordt benaderd over de ervaring met dit samenwerkingsverband. Het Rijksmuseum heeft standaarden opgezet voor het fotograferen van zowel beeldmateriaal als objecten en zij worden benaderd in verband met de expertise die zij hierin verworven hebben. Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie wordt geïnterviewd over de opzet van de onlangs gelanceerde beeldbank WO2, een samenwerkingsverband tussen veertien verschillende instellingen. De gemeente Den Haag is benaderd voor een interview over hun ervaringen met interactie met de gebruiker voor het toevoegen van context. Zij wilden op dit moment geen interview geven in verband met plannen voor een heel nieuwe beeldbank. 14

15 4 Inventarisatie via de projectenbank Een inventarisatie van de expertise van diverse beeldbanken vindt plaats door middel van een vragenlijst via de website van DEN. Alvorens de instellingen en/of instanties te benaderen moet er zorgvuldig nagedacht worden over de informatie die wij willen genereren. Zoals uit de procesbeschrijving zal blijken, is het opzetten van een beeldbank geen eenvoudig proces. Het proces wordt in drie delen in kaart gebracht en per onderdeel wordt gekeken welke stappen genomen kunnen worden. De vragenlijst is ingedeeld naar het verloop van het proces. De instellingen worden eerst gevraagd naar de projectgegevens en daarna volgen de drie onderdelen, digitaliseren, registreren en presenteren. Samenwerkingsverbanden worden ook nog gevraagd naar eventuele randvoorwaarden opgesteld voor deelname aan de beeldbank door andere instellingen. Het in kaart brengen van de expertise van de instellingen die gebruik maken van beeldbanken vereist een vooraf gemaakte strategie. Een steekproefsgewijs onderzoek naar beeldbanken volgens vastgestelde randvoorwaarden en definities zal uiteindelijk een duidelijk beeld moeten geven. 4.1 Doelstelling Per sector moet vastgesteld worden hoeveel voorbeelden uiteindelijk onderzocht worden Het uiteindelijke aantal te onderzoeken beeldbanken per sector zal hieraan navenant aangepast moeten worden. De inventarisatie loopt gedurende het gehele onderzoek door en het aantal instellingen per sector kan daarom tijdens het onderzoek aangepast worden. Erfgoedsectoren Aantal te onderzoeken instellingen Archieven en Genealogische verenigingen 10 Musea 10 Monumentenzorg 2 Openbare en Wetenschappelijke Bibliotheken 2 Archeologische instellingen 2 Historische en Heemkundige verenigingen 8 Portals en Samenwerkingsverbanden 6 15

16 4.2 Vragenlijst De vragenlijst wordt gebruikt om de tot nu toe verworven expertise te inventariseren. De resultaten van de vragenlijst worden per instelling op de website van DEN in de projectenbank gepubliceerd en zijn door andere instellingen te raadplegen. 11 De expertise van de instellingen die al een beeldbank in gebruik hebben worden op deze wijze beschikbaar gesteld Randvoorwaarden Voor het opzetten van de vragenlijst is van te voren een aantal randvoorwaarden opgesteld. Het invullen van de vragen mag niet meer dan een kwartier tijd kosten, mits de antwoorden allemaal direct voorhanden zijn. Er moet dus een aantal keuzes gemaakt worden bij het opstellen van de vragen. De vraagstelling moet helder en duidelijk zijn en begrijpelijk voor de doelgroep. Er worden zo min mogelijk open vragen gesteld om te voorkomen dat het analyseren van de antwoorden een tijdrovend proces gaat worden. Waar mogelijk worden voorkeuzes gegeven, er wordt daarbij wel de mogelijkheid gegeven om via een invulveld een ander antwoord te geven dan de voorkeuzes. Dit is echter niet altijd mogelijk. De adresgegevens, de project gegevens en de omvang van de beeldbank moeten via een open vraagstelling. De gebruikte software voor de website, het CM-systeem, wordt via een open vraag gesteld omdat er te veel verschillende mogelijkheden zijn. De instellingen zijn bij geen enkele vraag verplicht een antwoord te geven Vraagstelling De vragenlijst en de toelichting op de vragen zijn in Bijlage D en Bijlage E te raadplegen. Onderstaand een korte samenvatting van de vragenlijst. Bij de projectgegevens wordt de instellingen gevraagd naar de benaming van de beeldbank, de eventuele afkorting, de contactpersoon en het webadres. Het opzetten van een erfgoedbeeldbank lijkt voor een kleine instelling financieel vaak geen haalbare zaak. De instellingen vragen om inzage te geven in de kosten zou hier inzicht in kunnen bieden. De ervaringen met de projectenbank en de projecten krantendigitalisering heeft geleerd dat voor het publiceren van de financiële feiten vrijwel nooit toestemming gegeven wordt en daarom wordt besloten een eventuele vraag over het budget achterwege te laten in het onderzoek. Bij de resultaten wordt de omvang, de doelstelling de beoogde doelgroep en het onderwerp van de beeldbank gevraagd. Er wordt tevens gevraagd binnen welke erfgoedsector de beeldbank valt. Het technische gedeelte van de vragenlijst doorloopt het gehele proces te beginnen bij het digitaliseren. Hier wordt gevraagd naar het soort beeldmateriaal. Er wordt gevraagd met welk doel het beeldmateriaal gedigitaliseerd is en welke resolutie hierbij gekozen is. Er wordt gevraagd naar het opslagformaat voor opslag en voor presentatie. Voor de presentatie wordt naar de beeldkwaliteit en eventuele bescherming tegen verveelvoudiging gevraagd. 11 Themadossier kwaliteitszorg voor digitaal erfgoed: 16

17 Bij de registratie wordt gevraagd naar de gebruikte software en het metadataschema. Er wordt gevraagd wie de metadatagegevens invoeren en welke terminologische bronnen hierbij gebruikt worden. Er wordt naar de wijze van opslag gevraagd en er wordt naar de toegankelijkheid van de database gevraagd. Bij de presentatie wordt gevraagd naar een evt. CM-systeem. Er wordt gevraagd naar de mate en wijze van actualisatie en naar de vindbaarheid van de beeldbank en het beeldmateriaal. Tot slot wordt naar de eventuele interactie met de gebruiker en de geboden functionaliteiten gevraagd. Het laatste deel van de vragenlijst is bedoeld voor samenwerkingsverbanden en portals, zij worden gevraagd naar eventuele randvoorwaarden voor deelname die gesteld worden. 4.3 Benaderen instellingen Voor de inventarisatie wordt een communicatieplan opgezet 12 Dit plan bevat de strategie om de instellingen te benaderen voor het invullen van de vragenlijst. Op het eerste verzoek komen van de 42 benaderde instellingen een klein tiental vragenlijsten binnen. Na drie weken komen er geen reacties meer en er wordt besloten een aantal instellingen telefonisch te benaderen met het verzoek de vragenlijst alsnog in te vullen en aan een aantal wordt via een tweede brief een herinnering verzonden. De erfgoedhuizen zijn benaderd met het verzoek tips door te geven voor goed opgezette beeldbanken in hun provincie. Opmerkelijk genoeg komt hier uiteindelijk slechts één reactie op binnen. Het lijkt erop dat de erfgoedhuizen geen inzicht hebben in de beeldbanken die in hun provincie door erfgoedinstellingen zijn opgezet. 12 Communicatieplan in Bijlage B 17

18 5 Het proces "van ansicht naar beeldbank". Het proces van fysiek beeldmateriaal naar een beeldbank, begint met het digitaliseren van het beeldmateriaal. Het gedigitaliseerde materiaal moet vervolgens geregistreerd worden. Ten slotte moet het (beeldmateriaal) beschikbaar gemaakt worden via het web. Dit zijn stuk voor stuk tijdrovende processen die veel kennis vereisen Er blijkt een groot aantal technische aspecten te zijn waar instellingen rekening mee moeten houden voor het opzetten van een beeldbank. Bij elke te nemen stap moeten instellingen keuzes en beslissingen maken. Voor een beter inzicht hierin wordt het proces van analoog beeldmateriaal naar beeldbank globaal nader in kaart gebracht. Een volledig en eenduidig proces is niet mogelijk omdat er te veel verschillende manieren zijn om een beeldbank op te zetten. 5.1 Digitaliseren Via de beeldbank kunnen diverse soorten beeldmateriaal getoond worden. Het beeldmateriaal kan al digitaal beschikbaar zijn in de vorm van digitale fotografie. Deze foto's kunnen als object op zich belangrijk zijn, zoals bij kunstfotografie. Het kunnen ook foto's zijn met als doel schilderijen, kunst, een object of een monument weer te geven. Nog niet al het beeldmateriaal is digitaal beschikbaar. Negatieven, dia's, analoge foto's, illustraties, postzegels, ansichtkaarten, cartografisch materiaal en posters. zullen eerst gedigitaliseerd moeten worden (afb. 4). De beeldbanken kunnen voor het tonen van al deze soorten beeldmateriaal gebruikt worden. 18

19 Scannen 4. Beeldmateriaal voor de scanner Er is daarnaast nog meer materiaal digitaal beschikbaar, zoals gedigitaliseerde tekstuele materialen, tekstuele bronnen en films. Deze vallen echter buiten het kader van dit onderzoek. Dit is gebaseerd op het feit dat deze materialen en bronnen op een andere wijze gedigitaliseerd en ontsloten moeten worden. Het digitaliseren van tekstueel- en filmmateriaal vergt een veel complexer proces. Aangezien het geen beeldbank betreft conform de criteria valt het buiten het kader van dit onderzoek. Het digitaliseren van het beeldmateriaal kan gerealiseerd worden door middel van scannen of digitale fotografie (afb.5). Het scannen van beeldmateriaal is een belangrijk en niet eenvoudig proces, waarbij instellingen bewuste keuzes moeten maken voor het uiteindelijke resultaat dat zij willen bereiken. Hetzelfde geldt voor het digitaliseren door middel van fotografie en voor het fotograferen van objecten en monumenten. Instellingen moeten bij het scannen of fotograferen rekening houden met de kleurechtheid van het beeldmateriaal. Er moet op de juiste wijze voor een bepaalde resolutie gekozen worden en ten slotte moet voor een opslagformaat gekozen worden. Digitaliseren is een ingewikkeld proces en wordt in hoofdstuk 8 nader besproken. In onderstaand schema is weergegeven welke weg gevolgd wordt voor het digitaal beschikbaar maken van beeldmateriaal. 19

20 Negatieven Ansichten Cartografisch material Analoge foto's Posters (tot AØ) Illustraties Dias's Scannen Opslaan Harddisk Opslaan 5.2 Registreren Fotograferen 5. Schema digitaliseren beeldmateriaal Het digitale of gedigitaliseerde beeldmateriaal moet opgeslagen worden in de computer. Het beeldmateriaal moet worden voorzien van beschrijvende metadata om de vindbaarheid te bevorderen. Deze metadata moet op een geordende wijze worden ingevoerd en hiervoor wordt een metadataschema gebruikt. Dit kan een zelf ontworpen schema zijn of een al bestaande algemeen geaccepteerde standaard, zoals een Dublin Core metadata-schema. Het gebruik van bestaande schema's waarbij eenduidige invulvelden verplicht voorgegeven worden bevorderd standaardisatie tussen de instellingen. Dublin CoreMetadat Element set is een metadataschama met 15 vaste invulvelden. Daarnaast is er nog Dublin Core Qualified dat de mogelijkheid biedt om extensies (verfijningen) aan deze velden toe te voegen. 13 Per erfgoed sector zijn er metadataschema s zoals de basisregistratie voor musea en Encoded Archival Description voor archieven. Voor het beeldmateriaal zijn er nog andere schema s zoals Data dictionary, Technical metadata for digital still images en VRA core categories. 14 De beschrijvende metadata worden via het metadataschema in een database of spreadsheet (bv. Excel) geïmplementeerd. De database kan gezien worden als een digitaal opgeslagen archief met als doel, het doorzoekbaar maken van datgene wat opgeslagen is. Een database verdient dan ook de voorkeur boven een spreadsheet. Naast de optimalisatie van de doorzoekbaarheid geeft een database de mogelijkheid om relaties te leggen tussen de ingevoerde metadata. 15 In de database worden de beschrijvende gegevens van het beeldmateriaal volgens de structuur van het metadataschema ingevuld. Erfgoedinstellingen maken gebruik 13 Themadossier Metadata: (geraadpleegd d.d ) 14 Idem: (Geraadpleegd d.d ) 15 (geraadpleegd d.d ) 20

21 van speciaal voor deze sector ontwikkelde softwareapplicaties voor de database zoals Adlib voor de gehele sector, The Museum System voor de musea of Memorix voor archieven. Het beschrijven van beeldmateriaal is een tijdrovend proces en wordt vaak door verschillende personen uitgevoerd. Dit zoveel mogelijk op eenduidige wijze plaatsvinden. De keuze voor de gebruikte terminologie moet daarom ook via standaarden gemaakt worden. Er zijn diverse terminologische bronnen (woordenlijsten, thesauri) waar instellingen gebruik van kunnen maken. 16 Om standaardisatie in de erfgoedsector te bevorderen is het belangrijk dat er gebruik gemaakt wordt van thesauri of gestandaardiseerde woordenlijsten. Het beeldmateriaal kan in de database zelf opgeslagen worden, maar het kan ook op een andere plek op de computer opgeslagen worden of op ander fysieke media zoals CD, DVD of een externe harddisk zoals in onderstaand schema weergegeven. De metadata in de database bevat dan een koppeling naar het beeldmateriaal. Zowel de master, de originele scan of digitale foto, als een eventuele afgeleide van de master in bijvoorbeeld een ander formaat (presentatieformaat) kunnen worden opgeslagen. Beeldmateriaal en de beschrijvende gegevens kunnen dus op diverse manieren opgeslagen en geregistreerd worden (afb. 5). Invoer Applicatie Genereert Metadata Opslag Database Scanner Camera Genereert Master Opslag Verwijzing Afgeleide Presentatie formaat DVD,CD Harddisk 6. Schema opslag beeldmateriaal 5.3 Presenteren Het gedigitaliseerde en geregistreerde beeldmateriaal kan uiteindelijk gepresenteerd worden via een beeldbank. De beeldbank is vaak onderdeel van een al bestaande website. Bij de procesbeschrijving van de presentatie wordt uitgegaan van een gebruiker die binnen de beeldbank op zoek gaat naar informatie (geraadpleegd d.d ) 21

22 Als eerste stap biedt de beeldbank een gebruiker via een web client (webbrowser zoals Internet Explorer of Firefox) een communicatiemogelijkheid met de webserver (dienstverlener). 17 De gebruiker plaatst een request (zoekvraag) aan de server, dit kan plaatsvinden via verschillende zoekmogelijkheden zoals een trefwoord, een aanklikbare thumbnail of tijdbalk, dit wordt uitgebreid behandeld in hoofdstuk 8. De request komt aan bij de presentatiemodule, deze is doorgaans een actieve software applicatie en kan bijvoorbeeld een onderdeel van een Content Management System zijn. 18 De presentatiemodule zal in de meeste gevallen de database voor de beschikbare responses (antwoorden) moeten raadplegen. Het resultaat vanuit de database bestaat uit een aantal records dat aan de zoekvraag voldoet en komt terug in de presentatiemodule. Elk record bestaat uit een aantal metadata velden, waaronder verwijzingen naar het beeldmateriaal op de harddisc. De presentatiemodule genereert van dit resultaat een webpagina in een vaste lay-out van de beeldbank. Deze web-pagina wordt via de webserver teruggegeven aan de gebruiker. 19 De webserver, de database en de presentatiemodule moeten voor de gebruiker altijd beschikbaar zijn voor raadpleging. Dit kan via een computer bij een provider of bij een instelling zelf. Het is vaak handiger om het beeldmateriaal via een webhosting provider beschikbaar te maken. Afhankelijk van de rekenkracht van de computer bij de provider en de snelheid van de internetverbinding van de provider, kan dit de snelheid waarmee de gebruiker het beeldmateriaal ontvangt bevorderen. 20 In onderstaand schema is het proces voor het opvragen van het beeldmateriaal op een eenvoudige wijze in kaart gebracht (afb. 7). De hierboven beschreven opzet voor presentatie en het schema beschrijven slechts één van de vele mogelijkheden die er zijn voor het presenteren van beeldmateriaal. Hierop is een groot aantal variaties mogelijk, zoals een aparte database met kopieën van de metadata en het beeldmateriaal, een soort werkversie. In dat geval kunnen de originele database en het beeldmateriaal bij de instelling opgeslagen zijn en deze hoeft dan niet altijd beschikbaar te zijn. Er zijn ook meerdere vormen voor een presentatiemodule, deze kan bijvoorbeeld ook bestaan uit een aantal PHP-scripts. PHP Is een scripttaal om op webservers dynamische webpagina's te creëren. 21 Het beschrijven van alle mogelijkheden is voor dit onderzoek te technisch en tijdrovend en vergt een apart onderzoek (geraadpleegd d.d ) 18 Interview Boudewijn de Ridder 19 Ir. H. Demper software solution architect Building4Media Ir. H. Demper 22

23 Harddisk Metadata Resultaat Database Beeld Materiaal Web page met layout Presentatie Module (CMS) Raadpleegt Webserver Doorgifte Web page compleet Request Gebruiker 7. Schema presentatie beeldmateriaal 23

24 6 Waarom een beeldbank? Uit de beschrijving "van ansicht naar beeldbank" blijkt dat er veel verschillende technische variaties mogelijk zijn voor het opzetten van een beeldbank. Er moeten dus veel keuzes gemaakt worden. Die keuzes moeten niet alleen gemaakt worden voor de technische aspecten. Zo moeten ook het doel en de doelgroep bepaald worden. 22 Beeldbanken kunnen over diverse onderwerpen en verzamelgebieden opgezet worden. Het opzetten van beeldbanken biedt veel mogelijkheden en voordelen. Het erfgoed kan gezien worden als de culturele erfenis van de maatschappij, die wordt beheerd en behouden door erfgoedinstellingen. Het beeldmateriaal behoort ook tot die erfenis en beeldbanken bieden de mogelijkheid aan de gebruiker vanuit een thuis,werk, studie of school -plek toegang te krijgen tot dit deel van het erfgoed. Beeldbanken maken het mogelijk het beeldmateriaal te inventariseren.. Inventarisatie van het beeldmateriaal draagt in grote mate bij aan de vorming van een Digitale Collectie Nederland. 6.1 Doelen en doelgroepen Er zijn diverse redenen te bedenken waarom een instelling gebruik zou willen maken van een beeldbank. Een beeldbank kan gebruikt worden voor het verstrekken van informatie aan diverse gebruikers, dit lijkt de meest voor de handliggende reden om een beeldbank op te zetten. Het kan ingezet worden als educatief middel voor onderwijs en wetenschap en/of ter informatie aan vakgenoten. Het publieksbereik van een beeldbank reikt tot op wereldniveau, een beeldbank is in principe voor iedereen toegankelijk. Een instelling kan de beeldbank ook benutten voor financieel voordeel. Dit valt te behalen als de instelling de gebruiker de mogelijkheid biedt tegen vergoeding beeldmateriaal te bestellen. Een beeldbank kan fungeren als public relations middel en bekendheid voor de collectie en voor de instelling bevorderen. Er kan ook content (beeldmateriaal) en context vanuit de maatschappij gegenereerd worden. Door middel van interactie met de gebruiker, kan een instelling zowel ontbrekende content als context trachten te achterhalen. 6.2 Digitale Collectie Nederland Voor het optimaliseren van de infrastructuur van het cultureel erfgoed worden grote mogelijkheden voor één nationale verzameling digitaal cultureel erfgoed gezien. Een verzameling die toegankelijk, herbruikbaar en authentiek is. 23 Beeldbanken bieden de mogelijkheid om digitale collecties toegankelijk te maken. Een digitale Collectie Nederland ligt echter nog in een ver verschiet. Je zou kunnen stellen dat beeldbanken nu al delen van een toekomstige collectie Nederland inzichtelijk maken. Voor een digitale Collectie Nederland is interoperabiliteit tussen de instellingen een vereiste. 22 Wegwijzer opzetten van beeldbanken Taskforce archieven 23 Advies Berenschot over de Infrastructuur Digitale Collectie Nederland ( geraadpleegd d.d ) 24

25 6.2.1 Interoperabiliteit Interoperabiliteit wordt bereikt door het koppelen van systemen, zodat gegevens uit verschillende bronnen beschikbaar komen. Interoperabiliteit kan voor een beter begrip onderverdeeld worden in drie onderdelen. Technische interoperabiliteit maakt het mogelijk dat diverse componenten uit soft- en hardware kunnen samenwerken. 24 In het geval van de beeldbank kan dit vertaald worden naar de gekozen presentatievorm van de beeldbank. Semantische interoperabiliteit zorgt voor het uitwisselen van metadata en beeldmateriaal uit verschillende systemen. 25 Voor dit deel is de registratie en de opslag van de metadata belangrijk. Een database opgezet via bijvoorbeeld het Open archives initiatives is toegankelijk en daardoor harvestbaar voor andere instellingen. Vanuit zo'n database worden beschrijvingen of beschrijvingen en beeldmateriaal onderling uitwisselbaar. Als laatste is ook de organisatorische interoperabiliteit belangrijk, dat zijn de afspraken die instellingen onderling maken over het tonen van (in dit geval) het beeldmateriaal en de context waarin dit geplaatst wordt. Een optimale situatie zou ontstaan als al het digitale beeldmateriaal met de bijbehorende metadata uit collecties van de instellingen onderling uitwisselbaar zou zijn. Er zouden dan allerlei denkbare verbanden tussen de collecties gelegd kunnen worden. Er is al een aantal goede voorbeelden van interoperabiliteit door middel van samenwerkingsverbanden beschikbaar. De totstandkoming, de voordelen en de struikelblokken van deze initiatieven worden in hoofdstuk 8 nader besproken. 6.3 Onderwerpen en verzamelgebieden Erfgoedbeeldbanken worden over diverse onderwerpen opgezet. Er is voor het onderzoek een afgebakende indeling van vier verzamelgebieden gemaakt. Genealogisch Historisch Geografisch Thematisch In de categorie Genealogisch vallen beeldbanken opgezet over verwantschappen tussen personen. Voor de categorie Historisch is een periode in de geschiedenis bepalend voor de opzet van de beeldbank. In de categorie Thematisch is het thema van de beeldbank bepalend hieronder vallen Beroepen, Natuur, Techniek, Religie, en Wetenschap Bij de laatste categorie Geografisch is de locatie bepalend voor de opzet van de beeldbank. De verschillende onderwerpen kunnen binnen een beeldbank gecombineerd worden (geraadpleegd d.d ) 25 Idem 25

26 7 Diversiteit aan beeldbanken Beeldbanken kunnen vanuit individuele of gezamenlijke initiatieven opgezet worden. Mogelijke projectvormen zijn een portal project, een samenwerkingsverband, een participatie in een bestaande beeldbank of een individuele opzet. Gezamenlijk opgezette beeldbanken en portals worden over het algemeen in stand gehouden door een projectleider of projectgroep. Deze beeldbanken bieden veelal aan kleinere instellingen de mogelijkheid tot deelname. Zoals al eerder vermeld, loopt het aantal opgezette beeldbanken per erfgoedsector erg uiteen. Archieven zijn de koplopers, in deze sector zijn de meeste beeldbanken getraceerd. Er zijn ook al redelijk veel beeldbanken van historische en heemkundige verenigingen. Daarbij moet in ogenschouw genomen worden dat deze verenigingen makkelijker te traceren zijn via archieven.nl (afb.8) en dat zij vaak participeren in de provinciale beeldbanken Archieven.nl, historische verenigingen per provincie In de museale sector is een klein aantal beeldbanken getraceerd, daarbij moet in ogenschouw genomen worden dat deze beeldbanken vaak themagericht zijn en daardoor moeilijker vindbaar (geraadpleegd d.d ) 26

27 Er zijn vrijwel geen beeldbanken van genealogische verenigingen. Deze verenigingen werken meer met tekstuele stamboomgegevens en niet zozeer met beeldmateriaal. Bij de Openbare en wetenschappelijke Bibliotheken met bijzondere collecties zijn ook niet veel beeldbanken gevonden, er zijn wel een aantal samenwerkingsverbanden geïnitieerd door bibliotheken. De beeldbanken van wetenschappelijke bibliotheken zijn vaak niet publieks toegankelijk. Beeldbanken worden dus op allerlei verschillende manieren opgezet. De meest voorkomende is bij alle erfgoedsectoren de individuele opzet van een instelling. Dat is jammer want er zijn juist zoveel mogelijkheden die een grote mate van interoperabiliteit bevorderen. De mogelijkheden die gebruikt zijn worden besproken en aan de hand van voorbeelden verduidelijkt. 7.1 Individuele opzetten De keuze voor de individuele opzet zou bepaald kunnen zijn door het belang van de instellingen om de eigen identiteit te behouden. Daarnaast is een individuele opzet sneller te realiseren dan een samenwerkingsverband doordat dit minder organisatorische problemen met zich meebrengt. Per erfgoedsector worden de individuele opzetten nader besproken Archieven Veel grote plaatsen hebben een archief met een beeldbank. De hoofdsteden van de provincies hebben bijna allemaal een beeldbank. Uitzonderingen zijn Maastricht en Middelburg. Het beeldmateriaal van het archief Maastricht is geïntrigeerd in het Historisch Centrum Limburg. Sittard en Geleen hebben echter wel een gezamenlijke beeldbank. Het beeldmateriaal van Middelburg is voor een deel vindbaar in de beeldbank van het Zeeuws archief. De mogelijkheden voor het opzetten van erfgoedbeeldbanken zijn zeer divers. Daarnaast is er ook een groot aantal erfgoedbeeldbanken van kleinere plaatsen te vinden Historische en heemkundige verenigingen Historische verenigingen zetten beeldbanken op over het historische beeldmateriaal van de kleinere plaatsen (afb. 9). Via archieven.nl zijn veel historische verenigingen per provincie te vinden. Als we de provincie Zuid-Holland als voorbeeld nemen dan zijn daar van de rond 130 gegeven verenigingen 10 die een beeldbank opgezet hebben. Veel verenigingen hebben wel een website en tonen slechts een klein aantal foto's. Veelal wordt de bezoeker voor meer beeldmateriaal doorverwezen naar het adres van historische vereniging Zie de website URL's in hoofdstuk (geraadpleegd d.d ) 27

28 9. Beeldbank Historische Vereniging Charlois Genealogische verenigingen Er zijn heel weinig beeldbanken gevonden van genealogische verenigingen. Deze verenigingen hebben stamboomgegevens, beeldmateriaal behorend bij deze gegevens hebben zij echter weinig. Een beeldbank over genealogie opgezet vanuit een particulier initiatief is de website genealogie online van Bob Coret. Hij heeft een website opgezet met stamboomonderzoeken waarbinnen diverse afbeeldingen vindbaar zijn. Op deze website is er een beeldbank met afbeeldingen van bidprentjes. De website heeft in 2007 de archieven.nl-prijs voor beste website gewonnen. Deze beeldbank is ondanks de particuliere opzet toch opgenomen in de projectenbank omdat het een goed initiatief is en er verder nauwelijks goede voorbeelden van beeldbank van genealogische verenigingen zijn Musea Musea maken in vergelijking tot archieven en historische verenigingen nog niet zo veel gebruik van beeldbanken. Sommige kleine musea zijn tevens ook historische of heemkundige vereniging. Maar ook de grote musea maken nog niet veel gebruik van beeldbanken. Het Rijksmuseum heeft een beeldbank in ontwikkeling. 30 Het van Gogh museum heeft een beeldbank van de vaste collectie. Daarnaast is er een beeldbank ten behoeve van publiciteit, waarvoor een speciale inlogcode nodig is (geraadpleegd Interview Cecile van der Harten Rijksmuseum 31 ( geraadpleegd d.d ) 28

29 Het Joods historisch laat via de beeldbank alleen de topstukken van het museum zien. 32 Daarnaast is het tevens mogelijk om op trefwoord in de collectie naar beeldmateriaal te zoeken. 33 Het Volkenkundig museum Leiden geeft direct toegang tot de database van het museum. Het publiek kan in voorwerpen zoeken. De complete thesaurus is ook beschikbaar. 34 Het Nederlands fotomuseum heeft een beeldbank die goed van opzet is. Binnen de website is de beeldbank moeilijk te vinden, maar als deze eenmaal getraceerd is dan kan de bezoeker op een eenvoudige wijze de beeldbank doorzoeken Portals/webwijzers Er zijn diverse portals die doorverwijzen naar beeldbanken. Archieven.nl. verwijst door naar websites van archieven per provincie maar vermeld niet specifiek of er wel of geen beeldbank is. Het is wel een goede zoekingang. De Universiteitsbibliotheek Amsterdam verwijst via een vijftal thema's door naar beeldbanken en databanken tot op mondiaal niveau. Er wordt doorverwezen naar initiatieven van erfgoedinstellingen, particuliere en commerciële initiatieven. Op provinciaal nivo zijn er ook al diverse portals die doorverwijzen naar beeldbanken. Beeldbank Noord-Holland biedt de mogelijkheid om in collecties van 53 historische verenigingen of archieven naar beeldmateriaal te zoeken en bevat afbeeldingen Onder de deelnemende instellingen zijn veel historische verenigingen vindbaar. 36 De historische verenigingen die meedoen, behouden hun eigen identiteit, ook al wordt dat niet altijd op deze wijze ervaren. De beeldbank is nog steeds in ontwikkeling. 37 Beeldbank Noord-Brabant (afb. 10).heeft beeldmateriaal van 68 verschillenden instellingen en de beeldbank bevat afbeeldingen. Ook bij deze beeldbank zijn de deelnemers vaak heemkundige of historische verenigingen. 38 Aan beide beeldbanken doen opvallend weinig musea mee (geraadpleegd d.d ) 33 ( geraadpleegd d.d ) 34 ( geraadpleegd d.d ) 35 ng,nl/ (geraadpleegd ) 36 (Geraadpleegd.d.d ) 37 Interview Pieter Vijn Beeldbank Noord-Holland (d.d ) 38 (geraadpleegd d.d ) 29

30 10. Beeldbank Noord-Brabant 7.3 Samenwerkingsverbanden Een voorbeeld van een samenwerkingsverband is het Geheugen van Nederland. Het Geheugen van Nederland bevat afbeeldingen en deze komen van 58 verschillende instellingen. Voor deelname aan het Geheugen van Nederland moet men echter wel aan een groot aantal randvoorwaarden voldoen, maar daar staat dan 70% financiering tegenover. De collectie moet van een minimaal vastgestelde omvang zijn en een maatschappelijke erfgoedwaarde hebben. De randvoorwaarden zijn voor historische verenigingen vaak niet haalbaar en zij participeren dan ook niet mee in het Geheugen van Nederland. Het aantal afbeeldingen neemt nog gestaag in aantal toe en daarbij is een goede ordening een vereiste. Er wordt daarnaast een kwaliteit nagestreefd en instellingen moeten ook hiervoor aan vastgestelde voorwaarden voldoen. 39 Vanuit museaal initiatief zijn een aantal opvallende samenwerkingsverbanden ontstaan. Deze zijn opgezet vanuit een thema. Aziatisch keramiek is een samenwerkingsverband van vier verschillende musea, Groninger museum, Rijksmuseum Amsterdam, Keramiekmuseum Princessehof en het Gemeentemuseum Den Haag. 40 De beeldbank laat de collectie Aziatisch keramiek van deze vier musea zien. De beeldbank Maritiem digitaal laat de collecties van 15 verschillende maritieme musea zien Interview Ingeborg Verheul, Koninklijke Bibliotheek (Geheugen van Nederland) 40 (geraadpleegd d.d ) 41 (Geraadpleegd d.d ) 30

31 Als laatste voorbeeld de onlangs door het Nederlands Instituut voor Oorlogs documentatie geopende beeldbank WO 2. In deze beeldbank is beeldmateriaal van 14 verschillende instellingen verzameld. De beeldbank wordt niet als een statisch geheel beschouwd maar is het begin van een verzameling beeldmateriaal die nu nog bij particulieren en/of instellingen ondergebracht is. 42 Voor het onderzoek is bij het zoeken binnen de beeldbanken consequent als trefwoord "oorlog" gebruikt, bij de meeste beeldbanken wordt hierbij beeldmateriaal gevonden. Er kan dus nog heel veel beeldmateriaal aan de beeldbank WO 2 worden toegevoegd Samenwerkingsverbanden rondom een bepaald thema zijn voor heel veel musea een mogelijkheid om hun collectie meer bekendheid te geven. Te denken valt hierbij ook aan beeldbanken van bepaalde kunstenaars, van wie de kunstwerken bij diverse musea ondergebracht zijn. Vaak zijn kunstwerken niet alleen in Nederland aanwezig en kunnen dus ook Europese of mondiale samenwerkingsverbanden worden opgezet. Webgallery of art 43 is een particulier initiatief, op deze beeldbank zijn ontelbaar veel schilders (tot 1850) vindbaar. Bij de bronnen staan vier Nederlandse musea vermeld: Rijksmuseum,Frans Halsmuseum, Amstelkring en Boijmans van Beuningen. De beeldbank wordt door een commercieel bedrijf gesponsord. De beeldbank heeft sinds bezoekers mogen verwelkomen. Het is de vraag of een dergelijk initiatief vanuit de museale sector in de toekomst ook mogelijk kan zijn. Uit de diverse interviews is gebleken dat een samenwerkingsverband veel voordelen biedt. Bij de opzet van zo'n samenwerkingsverband lopen instellingen tegen organisatorische problemen aan. De voordelen en struikelblokken worden nader besproken in hoofdstuk Erik Somers, toespraak opening beeldbank WO II d.d (geraadpleegd d.d ) 31

32 8 Waar moet men rekening mee houden? Er zijn een paar belangrijke aspecten die extra aandacht verdienen en waarmee instellingen goed rekening moeten houden. Zoals het digitaliseren van het fysieke beeldmateriaal, dat op de juiste wijze plaats dient te vinden, maar wat is de juiste wijze? Instellingen hebben bij het vertonen van beeldmateriaal te maken met auteursrechten, welk beeldmateriaal mag wel of niet vertoond worden. De vindbaarheid van het beeldmateriaal zowel binnen als buiten de beeldbank mag ook niet vergeten worden, want wat heb je aan beeldmateriaal dat onvindbaar is? 8.1 Scannen en fotograferen Het digitaliseren van het fysieke beeldmateriaal kan plaatsvinden door middel van scannen of fotograferen, fotograferen wordt ook gebruik voor het digitaal vastleggen van objecten of monumenten.. Er zijn zeer veel verschillende aspecten waarmee men hier rekening dient te houden. Een gedeelte van deze aspecten wordt nader toegelicht. Beide processen zijn ingewikkeld en vereisen veel technische kennis. Een volledige beschrijving past niet binnen het kader van dit onderzoek Scannen Bij het inscannen van het fysieke beeldmateriaal moet gekozen worden voor een resolutiewaarde, het aantal pixels per inch. DEN hanteert hiervoor de richtlijnen van het Geheugen van Nederland. 44 Voor het gedigitaliseerde beeldmateriaal wordt in het Geheugen van Nederland (digitaliseren van boeken KB) gebruik gemaakt van 300 ppi (pixels per inch) voor het inscannen van beeldmateriaal. Inscannen met een standaard gekozen resolutiewaarde van 300 ppi geeft bij het inscannen van verschillende afmetingen van het fysieke beeldmateriaal echter andere bestandsgroottes. Dit kan het beste verduidelijkt worden aan de hand van een voorbeeld. Als een postzegel wordt gescand met een resolutiewaarde van 300 ppi dan resulteert dat in een andere bestandgrootte dan een poster die gescand wordt met een resolutiewaarde van 300 ppi. Een postzegel van bijvoorbeeld 3x3 cm (dat is ongeveer 1x1 inch) gescand met een resolutiewaarde van 300 ppi geeft een bestandgrootte van 300x300 pixels. Een poster van bijvoorbeeld 75 cm bij 150 cm (ongeveer gelijk aan 30 bij 60 inch) geeft een bestandgrootte van 9000 bij pixels. Uit bovenstaande zou je kunnen concluderen dat een instelling een keuze moet maken voor een bepaalde scanresolutie navenant de afmeting van het in te scannen beeldmateriaal. De afmeting van het beeldmateriaal is echter niet het enige waarmee men rekening moet houden. Het is veel belangrijker dat instellingen bepalen met welk doel zij het beeldmateriaal willen digitaliseren. Afhankelijk van het beoogde gebruiksdoel van het digitale bestand kan men bepalen wat een acceptabel kwaliteitsverlies mag zijn bij de digitale 44 (geraadpleegd ) 32

33 versie en aan de hand daarvan kan men voor een bepaalde resolutiewaarde kiezen. 45 Er zijn verschillende doelen te bedenken waarvoor men het beeldmateriaal zou willen digitaliseren. Wil men het beeldmateriaal digitaliseren voor substitutie (vervanging van het origineel) dan moeten zoveel mogelijk details zichtbaar blijven en zal men voor een hoge resolutiewaarde kiezen. Bij het vervaardigen van een digitale master bedoelt voor het conserveren van het origineel en voor duurzaam hergebruik voor bijvoorbeeld publicaties is het niet noodzakelijk dat alle kleine details nog zichtbaar zijn, in dat geval kan de resolutiewaarde al wat lager gekozen worden. Bij het digitaliseren voor presentaties voor het web, dus bijvoorbeeld voor een beeldbank kan men voor een nog lagere resolutiewaarde kiezen. Bij het digitaliseren moet men zich dus afvragen, welk kleinste betekenisvolle detail van het fysieke beeldmateriaal zichtbaar moet blijven in de digitale versie. 46 Wil men de postzegel uit het eerder gebruikte voorbeeld dus inscannen voor presentatie en alle kleine details in de digitale versie behouden dan zal men dus voor een veel hogere resolutiewaarde moeten kiezen. Uitgaande van een computerbeeldscherm van 1280x1024 pixels zou men de postzegel van 3x3 cm (ongeveer 1x1 inch) dan beter met een resolutiewaarde van 1000 ppi kunnen scannen. Er ontstaat dan een bestand van 1x1 inch x1000=1000x1000 pixels. Wil men de postzegel inscannen met substitutie als doel dan zal men afhankelijk van het kleinste betekenisvolle detail voor een nog hogere resolutiewaarde moeten kiezen. Wil men de poster van 75 cm bij 150 cm (gelijk aan 30 bij 60 inch) gebruiken voor presentatie dan volstaat men, uitgaande van hetzelfde computerscherm, om een resolutiewaarde te kiezen van 21 ppi. Er ontstaat dan een bestandgrootte van 30x60 inchx 21=630x1260 pixels. De keuze voor de resolutiewaarde bij het inscannen van het beeldmateriaal is dus afhankelijk van het doel waarvoor men wil digitaliseren en het daarbij behorende kleinste betekenisvolle detail dat men wil behouden. Het is daardoor heel moeilijk om een eenduidige keuze voor het aantal ppi te maken (afb. 11). Bij het digitaliseren moet men tevens nadenken in hoeverre men de kleurechtheid van het digitale beeldmateriaal ten opzichte van het fysieke beeldmateriaal wil behouden. De kleurechtheid is bij het scannen door middel van calibreren of het meescannen van targets op een redelijke wijze te behouden. Hierbij moet men bepalen wat een acceptabele afwijking mag zijn. 45 Interview Robert Gilesse 46 Idem 33

34 Doel bepalen Kleinste Betekenis volle detail vaststellen Resolutie in ppi Objectgrootte in cm Afmeting x resolutie = pixels x pixels Bestandsformaat (Jpeg,Jpeg 2000 PNG, TIFF) Bestandsgrootte voor opslag 11. Schema voor het scannen Als het beeldmateriaal wordt opgeslagen kan men verschillende bestandformaten voor opslag kiezen (afb. 11). De keuze hierbij wordt ook bepaald door het uiteindelijke gebruiksdoel. Bij opslag vindt compressie, verkleinen van het bestand, plaats. Er kan gekozen worden voor lossless opslag, compressie zonder enig kwaliteitsverlies. (bijvoorbeeld TIFF of PNG) of lossy opslag, compressie met kwaliteitsverlies.(bijvoorbeeld JPEG, JPEG 2000) 47 De bestandgroottes van het in TIFF-formaat opgeslagen materiaal zijn aanzienlijk groter dan die in JPEG opgeslagen worden. Er is onlangs onderzoek gedaan naar verlies bij opslag via JPEG Bij 7 maal compressie was het verlies zeer weinig en dat zou afhankelijk van het doel een acceptabel verlies kunnen zijn. 48 Het is ook hier van belang goed na te denken in hoeverre kwaliteitsverlies wel of niet acceptabel is. Bij het vervaardigen van een digitaal bestand voor substitutie is kwaliteitsverlies eigenlijk nooit acceptabel ervan uitgaande dat de laatste kans voor digitaliseren op dat moment een gepasseerd station is. Het bestandsformaat waarin men de digitale master beeldmateriaal opslaat hoeft niet gelijk te zijn aan het bestandsformaat dat voor presentatie gebruikt wordt. Beeldmateriaal kan in verschillende formaten en in verschillende bestandgroottes worden opgeslagen. Hiervoor kan globaal onderstaande indeling gemaakt worden. 49 Laag (thumbnails 50 tot 150 pixels grootste lengte of breedte) Gemiddeld (webkwaliteit 150 tot 450 pixels grootste lengte of breedte) Hoog (archief/printkwaliteit 450 tot 1000 pixels grootste lengte of breedte) Zeer hoog (boven 1000 pixels grootste lengte of breedte) De laagste kwaliteit kan gebruikt worden voor thumbnails om door te klikken naar een groter bestandformaat, de gemiddelde kwaliteit kan gebruikt worden voor presentatie, de hoge kwaliteit kan gebruikt worden als master voor conservering en voor duurzaam hergebruik en de hoogste kwaliteit kan gebruikt worden voor substitutie. Het uiteindelijke gebruiksdoel van het gedigitaliseerde beeldmateriaal moet de keuze voor het aantal ppi, het behouden van de kleurechtheid en het bestandformaat om op te slaan bepalen Storing%20Masters%202%201.pdf 49 Interview Robert Gillese 50 Idem 34

35 Het is daarbij de vraag of dat per object, per deelcollectie of voor de gehele collectie besloten moet worden. Digitaliseren voor substitutie zou alleen voor het zeer kwetsbare beeldmateriaal gekozen kunnen worden. Digitaliseren alleen voor presentatie is eigenlijk een tijdelijke oplossing. Een ultieme situatie is om van elk object een digitale master te vervaardigen, waarvan dan afgeleiden gebruikt kunnen worden voor presentatie Fotograferen Het Rijksmuseum heeft in de fotografie een grote mate van professionaliteit bereikt Samen met Scott Geffert, van het Amerikaanse adviesbureau CDI heeft de afdeling Beeld standaarden opgezet voor fotografie van tweedimensionale objecten. Voor het prentenkabinet online is een fotografische digitale straat opgezet. Hier worden gemiddeld 150 objecten per dag gefotografeerd. De kosten van zo'n digitale straat bedragen ongeveer , Er wordt gestreefd naar een fotografische registratie van objecten die meetbaar is en niet interpretabel (intuïtief). Het fotografische resultaat moet van begin tot eind, van opname tot drukwerk, meetbaar zijn. De bestanden worden opgeslagen als Tiffbestanden van gemiddeld 200 MB. Voor tweedimensionale fotografie wordt gebruikt gemaakt van vaste profielen en een standaard grijskaart die opgenomen wordt met het object. Voor driedimensionale objecten wordt in overleg met de conservator gezocht naar een conventie voor elk type object (zilver, koper, meubelen, porselein). Voor elk object geldt dat verschillende gegevens belangrijk zijn, zoals zilvermerken, typische details, positionering etc. Elk object wordt geplaatst tegen een neutrale grijze achtergrond. In de opname wordt gestreefd naar constante waarden: belichting, profiel in de camera en positionering. Als een conventie ontwikkeld is, dan wordt deze vastgelegd, zodat in de toekomst alle objecten van een bepaald type op dezelfde wijze worden vastgelegd. Hiervoor worden onder andere de opstellingen gefotografeerd en vastgelegd. De basis van de objectfotografie is dat het object centraal staat en niet de fotografie, dat wil zeggen geen afleidende belichting en grote schaduwen. 52 De nummering van deze zogenaamde Masters volgt het inventarisnummer met een extensie die de hoeveelheid reproductieopnames weergeeft. De eerste extensie is Alle volgende opnames, restauraties etc., zijn oplopend numeriek. 53 De beeldschermen van de computers worden dagelijks gekalibreerd, zodat de computerschermen dezelfde kleuren te zien geven als de camera s bij opname. Hetzelfde gebeurd bij de printer, zodat er proofs voorzien van de Ugra/Fogra kleurstrip geprint kunnen worden. Deze dienen als leidraad voor de drukkers. Er is een traject ingezet waarbij de drukkers een vast omschreven routing doorlopen die moet leiden tot een meetbaar resultaat dat overeenkomt met de oorspronkelijke opname. Op dit moment ontvangen de drukkers een document waarin beschreven wordt hoe het Rijksmuseum de objecten heeft opgenomen, welke profielen zijn gebruikt en hoe de schermen zijn gekalibreerd Interview Cecile van der Harten, Rijksmuseum 52 Idem 53 Ibidem 54 Ibidem 35

36 Vooralsnog hebben voornamelijk de 17 e -eeuwse schilderijen met donkere partijen een correctiecurve nodig voor drukwerk. Deze wordt in een extra laag opgeslagen zodat de originele schone opname behouden blijft. De drukprocédés, gebruikt door drukkers, zijn op dit moment nog niet geschikt om de originele opnames volledig tot hun recht te laten komen. Het Rijksmuseum heeft een druktraject ingezet dat Europees zal worden aanbesteed. De standaard ISO-norm wordt hierin teruggebracht van 5 % naar 1,5 %. De verwachting is dat de drukkers, die door deze selectie komen, de Master-bestanden zonder correctiecurve kunnen drukken. 55 Het Rijksmuseum wil voor alle andere instellingen deze gebruikte standaarden beschikbaar stellen 8.2 Auteursrechten Erfgoedinstellingen moeten bij het beschikbaar stellen van beeldmateriaal rekening houden met eventuele auteursrechten. Beeldbanken geven beeldmateriaal vrij, daardoor wordt het voor iedereen bereikbaar en toegankelijk. De auteursrechten of het recht van de maker komen tot 70 jaar na overlijden van de maker aan de rechthebbenden toe. Bij foto's geldt dat recht voor de fotograaf, bij foto's van kunstwerken geldt dat ook voor de kunstenaar. Een instelling moet nagaan of voor het beeldmateriaal waarop auteursrechten rusten beeldrecht betaald moet worden. Beeldrecht voor fotografen en kunstenaars is geregeld via pictoright. De auteursrechten voor een afbeelding van Mondriaan zijn bijvoorbeeld door de erven geregeld en het beeldrecht moet aan een vereniging in Amerika betaald worden. 56 Beeldrechten worden ook wel geregeld via creative commons, de maker behoudt dan wel auteursrecht maar geeft aan anderen toestemming om zijn werk onder bepaalde voorwaarden te verspreiden. De digitale bestanden van beeldmateriaal mogen dus niet zonder meer openbaar gemaakt of verspreid worden. 57 Het is voor instellingen vaak lastig om de rechthebbenden te achterhalen en daarom wordt veelal in de disclaimer bij beeldbanken vermeldt hoe men de auteursrechten geregeld heeft. Bij de beeldbank WO2 heeft men voor de auteursrechten te maken met een bijzondere situatie. Het beeldmateriaal dat op de beeldbank getoond wordt is uit diverse bronnen beschikbaar gesteld. Voor het overgrote deel van de collectie geldt dat er geen auteursrechten meer op het beeldmateriaal rusten of dat ze niet bekend zijn. Er is bijvoorbeeld materiaal van de Duitse pers, dit materiaal is via de rechten vijandelijk vermogen vrij van auteursrecht. Een deel van het beeldmateriaal van de Nederlandse pers is door de perszuivering na de oorlog ook vrij van rechten. Er rusten vaak wel rechten op foto's van bekende fotografen, deze rechten zijn veelal bekend bij het Nationaal Fotomuseum in Rotterdam. Voor het tonen van dit beeldmateriaal moeten wel rechten betaald worden. Schadeclaims voor beeldmateriaal waarvan eventuele beeldrechten over het hoofd gezien zijn komen niet vaak voor. 55 Ibidem 56 Telefonisch interview Sylvia Gentenaar, Kroller Muller Museum d.d Annemarie Beunen & Tjeerd Schiphof, Juridische wegwijzer Archieven en Musea online,(20 06 Taskforc archieven) 36

37 In de praktijk is het auteursrechtelijk beschermen van beeldmateriaal moeilijk te realiseren. Eenmaal vrijgegeven via een beeldbank is verveelvoudiging voor niet commercieel gebruik toegestaan. Verveelvoudiging voor privé-gebruik van één of enkele kopieën is toegestaan en juridisch niet beschermd. Instellingen beschermen het beeldmateriaal niet alleen om auteursrechtelijke redenen. Een instelling die het beeldmateriaal beschikbaar stelt vanuit een commercieel oogmerk (verkoop beeldmateriaal) zal willen voorkomen dat het publiek het materiaal zelf kan printen of downloaden. Er zijn diverse manieren om het beeldmateriaal te beschermen tegen verveelvoudiging. Het beeldmateriaal kan op een voor verveelvoudiging niet bruikbare resolutie beschikbaar gesteld worden. Het is echter niet altijd duidelijk of het beeldmateriaal; bewust met een voor verveelvoudiging te lage resolutie op de beeldbank geplaatst is of dat het beeldmateriaal gewoon van slechte kwaliteit is. Vanuit commercieel oogpunt plaatsen instellingen veelal teksten of logo s in het beeldmateriaal om verveelvoudiging te voorkomen. Beeldmateriaal kan ook een watermerk bevatten dat bij printen zichtbaar wordt. Instellingen moeten bij het beschikbaar stellen van beeldmateriaal rekening houden met auteursrechten. Verveelvoudiging kan op diverse manieren verhinderd worden, dit biedt echter geen vrijwaring voor eventuele auteursrechten. 8.3 Vindbaarheid via zoekengines Gemiddeld 11 miljoen Nederlanders maken gebruik van Internet, 95 % daarvan zoekt via zoekengines naar informatie. 58 Naar verwachting zal een gebruiker ter informatie op zoek gaan naar beeldmateriaal. Aan de instellingen de taak om er voor te zorgen dat de gebruiker het beeldmateriaal kan traceren. Als beeldmateriaal niet vindbaar is, dan is het eigenlijk onbruikbaar. Instellingen moeten daarom goed nadenken over de mogelijkheden die er zijn om de vindbaarheid via zoekengines te bevorderen. De hoeveelheid beschikbare informatie groeit dagelijks, het wordt daardoor ook steeds lastiger om er voor te zorgen dat een gebruiker bij de door een instelling beschikbare informatie terecht komt. In die vindbaarheid kan een gelaagdheid aangebracht worden. De vindbaarheid van de website van de beeldbank (evt. beschikbaar via de website van de instelling) en de vindbaarheid van het losse beeldmateriaal Het losse beeldmateriaal is lastig vindbaar te maken. Stel dat een gebruiker via een zoekengine (google, yahoo) op zoek gaat naar beeldmateriaal over een bepaalde plaats, onderwerp of periode. Beeldmateriaal van gemeentearchieven zal dan makkelijker te traceren zijn dan van museale collecties. Als je via een zoekengine een grote tot redelijke plaats intikt kom je al snel bij een beeldbank terecht. Museale collecties gaan vaak over een bepaald thema, bijvoorbeeld natuur of kunst en zijn veel moeilijker te traceren. Als voorbeeld wordt voor Vincent van Gogh gekozen, andere namen van kunstenaars leveren soortgelijke resultaten op (geraadpleegd.d ) 37

38 Stel de gebruiker is op zoek naar beeldmateriaal van Vincent van Gogh. De meeste gebruikers zullen via zoekengines bij "afbeeldingen" op zoek gaan naar beeldmateriaal. Via deze zoekingang wordt echter geen beeldbank gevonden. De zoektocht gaat verder via Google; via de zoekterm "beeldbank van Gogh" komt de gebruiker bij de schooltv beeldbank, bij de commerciële beeldbank van het Van Gogh museum (slechts toegankelijk met een inlogcode) en bij Stadsarchief Amsterdam (een beeld van Van Gogh). Er zijn nog diverse andere zoekmogelijkheden geprobeerd maar zonder een naam van een instelling te vermelden, komt de gebruiker niet in een museale beeldbank met Van Gogh in de collectie terecht. Als de instelling met een Van Gogh-collectie bij de gebruiker bekend is, dan wordt het een stuk eenvoudiger om een beeldbank te traceren. Het is belangrijk dat het beeldmateriaal van een instellingen op diverse manieren door een gebruiker gevonden wordt. Het vergt een apart onderzoek om inzicht te krijgen in de wijze waarop een gebruiker op zoek gaat naar beeldmateriaal. Het is daarnaast ook nog de vraag in hoeverre instellingen hier op in kunnen spelen. Er zijn bedrijven die zich helemaal richten op zoekmachine- optimalisatie, hoe dit precies in zijn werk gaat is eigenlijk niet exact bekend. Daarnaast worden er ook geregeld aanpassingen in de manieren van zoeken door zoekengines gedaan. Vindbaar beeldmateriaal leidt een gebruiker naar een instelling, onvindbaar beeldmateriaal is, voor een gebruiker, niet bruikbaar. 8.4 Vindbaarheid binnen de beeldbank De zoektocht van de gebruiker binnen de beeldbank kan op diverse manieren begeleid worden. Voor de gemiddelde gebruiker is geavanceerd zoeken te ingewikkeld, de praktijk leert dat een gebruiker in een zoeksysteem maar zelden gebruik maakt van geavanceerde zoekopties. Zoeken moet voor een gebruiker eenvoudig zijn. 59 Er zijn diverse manieren om het zoeken voor de gebruiker te vereenvoudigen. Het Geheugen van Nederland 60 bijvoorbeeld maakt gebruik van voorgegeven thema's (afb. 12)..Een gebruiker kan op deze wijze per thema naar beeldmateriaal op zoek gaan, dit moet gezien worden als een hulpmiddel bij het zoeken, maar is niet handig om als enige zoekoptie aan te bieden. 59 Marc Holtman, presentatie symposium opzetten van beeldbanken http: 38

39 12. Zoeken op thema, Geheugen van Nederland De gebruiker zoekt het liefst op manieren die het meest lijken op de manier zoals men via zoekengines zoekt, met vrije zoektermen. 61 Deze manier van zoeken is echter lastig voor het zoeken naar een bepaalde datering. Het dateren van beeldmateriaal kan op diverse manieren. Een foto gemaakt op 6 juni 1944 kan op diverse manieren gedateerd worden als: , 20 e eeuws, Tweede Wereldoorlog, juni 1944 enzovoorts. Dit probleem valt op te lossen door de gebruiker te laten zoeken via een tijdbalk, voorbeeld hiervan is de tijdbalk Amersfoort. 62 Er zijn nog diverse andere zoekmogelijkheden en/of combinaties van zoekmogelijkheden mogelijk. Over het algemeen heeft de gebruiker niet dezelfde kennis van een collectie als de instelling, de gebruiker moet daarom op een gebruiksvriendelijke manier door de collectie kunnen navigeren. 8.5 Interactie met de gebruiker Interactie met de gebruiker kan op verschillende manieren gezocht worden. Een gebruiker kan gevraagd worden informatie of kennis toe te voegen aan het beeldmateriaal. Er zijn al diverse beeldbanken die deze mogelijkheid aanbieden. Het is ook mogelijk om de gebruiker zelf beeldmateriaal te laten toevoegen, direct via uploaden of indirect door actief beeldmateriaal te verzamelen. De toepassing voor het direct zelf uploaden van beeldmateriaal is bij de beeldbanken niet gevonden. 61 Marc Holtman, presentatie d.d (geraadpleegd.dd ) 39

40 Deze toevoegingen kosten instellingen een hoop tijd, dat blijkt uit de praktijkervaring van Beeldbank WO2. Bezoekers van de beeldbank worden via de site uitgenodigd te reageren en aanvullende informatie bij de afbeeldingen te geven. 63 Vanaf de lancering van Beeldbank WO 2, eind april 2008 zijn er 1600 reacties binnengekomen via het adres van de beeldbank. De reacties zijn gelezen en gerubriceerd door het NIOD. Sommige specifieke vragen worden doorgestuurd naar de desbetreffende instelling, de rest is door het NIOD beantwoord. De informatie die voor het beeldmateriaal binnenkomt wordt door de redactie op bruikbaarheid en juistheid gecontroleerd. Bruikbare informatie wordt aan het beeldmateriaal toegevoegd. Het lezen, beantwoorden en rubriceren van de reactie kost ongeveer 1,5 fte aan mankracht. Er is op dit moment nog geen overzicht in de bruikbaarheidgraad van deze informatie. 64 De tweede mogelijkheid is het publiek beeldmateriaal (indirect) toe te laten voegen aan de beeldbank. Om de beeldbank WO2 nog completer te maken, wordt publiek opgeroepen om foto s uit de oorlogsjaren te laten opnemen in de beeldbank. Niet weggooien is het motto (afb.13) Interactie met de gebruiker, Beeldbank WO2. In eerste instantie wordt ernaar gestreefd dat de particulier het materiaal schenkt. Men is echter niet altijd genegen om het fysieke materiaal af te staan. In dat geval wordt het beeldmateriaal gedigitaliseerd via de standaard van het samenwerkingsverband, vervolgens van metadata voorzien en in de beeldbank geplaatst. 63 ( 64 Interview Erik Somers, NIOD 65 Persbericht opening beeldbank WO 2 en 40

41 Sinds de opening van de beeldbank zijn er 30 interessante aanbiedingen van beeldmateriaal van particulieren binnengekomen. Het aanbod van nieuwe collecties beeldmateriaal vergt een goed verzamelbeleid. De instellingen hebben allemaal een ander collectiebeleid, deze zijn in het samenwerkingsverband goed op elkaar afgestemd 66 De ervaringen met die gebruiker zijn niet altijd positief, zo blijkt uit een vergelijkbare situatie van het Gemeentemuseum. Via de website van het Gemeentemuseum Delfts Keramiek kunnen gebruikers vragen stellen. De conservatoren krijgen veel vragen, die vaak vanuit een impulsieve zoekactie op Internet gesteld worden. Voor het museum zelf voegt deze extra mogelijkheid nauwelijks iets toe. Het publiek toont zich ook op geen enkele wijze erkentelijk voor deze geboden service. Het komt wel voor dat er ook nuttige vragen komen waarbij er ook bruikbare informatie voor het Museum uit gegenereerd kan worden, maar dat zijn uitzonderingen. 67 Het is de vraag of het genereren van informatie of kennis en/of beeldmateriaal uit de maatschappij nuttige toevoeging is. 8.6 Samenwerkingsverbanden, de voordelen en struikelblokken. Er zijn al diverse samenwerkingsverbanden ontstaan. Deze vorm voor het opzetten van een beeldbank kan voor instellingen een aantal voordelen bieden ten opzichte van een individuele opzet. Samenwerkingsverbanden brengen echter ook de nodige organisatorische problemen met zich mee. Vanuit de ervaringen van beeldbank WO2 en de beeldbank Aziatisch Keramiek worden de voordelen en de struikelblokken nader toegelicht Voordelen. Het samenwerkingsverband Aziatisch keramiek (afb. 14) biedt veel voordelen. De musea hebben een gezamenlijk tentoonstellingsbeleid voor de collectie Aziatisch Keramiek. Eén van de vier musea verzorgen elk jaar een tentoonstelling Aziatisch Keramiek. Ze maken daarbij gebruik van de onderlinge collecties en expertises. De voorwerpen die binnen het tentoonstellingsonderwerp vallen worden dan ook direct gedigitaliseerd en geregistreerd en zichtbaar gemaakt voor een breed publiek. Het Gemeentemuseum heeft de tentoonstelling grafkeramiek uit de Han-dynastie georganiseerd. Ondanks het wat zware onderwerp trok deze tentoonstelling boven verwachting veel publiek. De publicaties over de grafkeramiek waren nog voor het eind van de tentoonstelling helemaal uitverkocht. Het lijkt erop dat het publiek goed reageert op de website en de beeldbank. Door het bundelen van de expertise ontstaat een kenniscentrum waar het publiek gretig gebruik van maakt Idem 67 Interview de Heer Eliëns, Gemeentemuseum 68 Idem 41

42 14. Beeldbank Aziatisch keramiek Het samenwerkingsverband WO2 opgezet door de 14 instellingen is ook een zeer goed initiatief en biedt ook veel voordelen De beeldbank heeft veel persaandacht gegenereerd en de oorlog weer opnieuw onder de aandacht van de mensen gebracht. De beeldbank biedt ook een uitgebreide gebruiksmogelijkheid voor het onderwijs, bij deze doelgroep sluit informatie in deze vorm goed aan. De beeldbank geeft de gebruiker de mogelijkheid zelf content en context toe te voegen, op deze wijze wordt er nog extra informatie en beeldmateriaal over de oorlog verzameld Struikelblokken Bij het tot stand komen van de samenwerkingsverbanden zijn de instellingen tegen een aantal organisatorische, inmiddels opgeloste, struikelblokken aangelopen.de instellingen die nu deelnemen aan het samenwerkingsverband WO2 zijn allemaal oorlog -en verzetsmusea, die qua collectie goed op elkaar afgestemd zijn en vaak ook een eenduidig verzamelbeleid hebben. Bij het huidige samenwerkingsverband van de14 instellingen voert een aantal zelf de metadata in, een deel wordt door het NIOD ingevoerd.. Bij aanvang van het project waren de metadata van de instellingen vrijwel allemaal anders ingevoerd, een deel van de collecties was nog niet ontsloten. Door dit samenwerkingsverband is daarmee wel direct een conserveringsprobleem aangepakt voor wat betreft het beeldmateriaal Voor zes instellingen was het mogelijke om de metadata via een speciale conversie over te zetten. Deze conversie was mogelijk voor de vaste invulvelden, maar niet voor het trefwoordenveld. Het beeldmateriaal waarvan de metadata overgezet kon worden moest dus nog wel van nieuwe trefwoorden voorzien worden. 69 Interview Erik Somers, Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie 42