Maak samen meer van je land

Transcriptie

1 Team januari 2012 Eo Wijersprijsvraag

2 Maak samen meer van je land Inleiding Binnen de landbouw in de Veenkoloniën zijn suikerbieten en (zetmeel)aardappelen de meest voorkomende akkerbouwgewassen. Echter, de boeren die zetmeelaardappelen verbouwen hebben veel steun ontvangen via het Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB) van de Europese Unie (EU). Per 2014 zal deze EU-steun drastisch omlaag worden gebracht. In Nederland worden zetmeelaardappelbedrijven in de Veenkoloniën met een halvering in de hectaretoeslag het hardst getroffen door de herziening van het GLB. Hoe kan de landbouwsector in de Veenkoloniën deze tegenslag ombuigen naar een kans? Bestaande kanalen, gegraven in het verleden om turf te vervoeren, kunnen in tijden van wateroverlast grote hoeveelheden water afvoeren en tijdens een droge periode veel water aanvoeren. Bij wateroverlast wordt het water afgevoerd naar het IJsselmeer. In tijden van droogte wordt water afkomstig vanuit het IJsselmeer ingelaten naar de Veenkoloniën. Klimaatverandering leidt tot periodes met intensievere regenbuien afgewisseld met drogere periodes. Hoe kan toekomstig waterbeheer minder afhankelijk worden van het IJsselmeer? Onze economie is sterk afhankelijk van fossiele brandstoffen. Het gebruik hiervan brengt nadelen met zich mee waaronder uitstoot van CO 2 en luchtverontreiniging. Bovendien zijn dergelijke brandstoffen eindig. Hoe kan de overstap gemaakt worden naar duurzaam brandstofgebruik? In verschillende gebieden van de periferie van Nederland krimpt de omvang van de bevolking; een zogenaamde krimpregio. Ook de Veenkoloniën is een krimpregio. De omvang van de bevolking zal tot het jaar 2025 naar verwachting teruglopen met enkele procenten. Hoe gaan we in de Veenkoloniën om met krimp om een vitale leefgemeenschap te blijven? De beantwoording van deze vier vragen kan het beste plaats vinden vanuit een onderlinge samenhang. Dit vraagt om een transitie, anders denken en anders doen, maar wel samen met bewoners, bedrijven, kennisorganisaties en overheid. Strategie Om de antwoorden op de geschetste vragen in kaart te brengen, willen we samen met de lokale bevolking gaan kijken welke nieuwe kansen er zijn voor de landbouwsector. Een van de mogelijkheden is om concepten uit de biobased economy (BBE) te gebruiken om meer toegevoegde waarde te creëren, kringlopen lokaal te sluiten en efficiënter om te gaan met schaarse grondstoffen. Onder BBE wordt verstaan een economie die zijn grondstoffen grotendeels betrekt uit de levende natuur (biomassa, groene grondstoffen ) als onderdeel van een groene of duurzame economie 1. Een dergelijke economie legt zich toe op het halen van de hoogste waarde en het grootste nut uit de waardevolle groene grondstoffen 2. Dit betekent een gedeeltelijke overgang van het gebruik van fossiele grondstoffen naar hernieuwbare grondstoffen, waarbij biomassa de basis vormt voor een groot deel van de materiaal- en energievoorziening. Binnen de BBE is bioraffinage de sleuteltechnologie: het scheiden van biomassa in verschillende fracties, die na verdere bewerking ieder afzonderlijk een specifieke toepassing krijgen. Wat vervolgens kan leiden tot (co)productie van voedsel, veevoer, energie, brandstof en chemicaliën. Dit concept creëert meer toegevoegde waarde dan als een gewas voor één eindproduct geteeld 1 Kennis- en innovatieagenda, WTC, p Kennis- en innovatieagenda, WTC, p.22. 2

3 wordt. Hiervoor zijn nieuwe productieketens nodig en dus nieuwe samenwerkingsvormen. Deze ontwikkeling biedt kansen voor boeren om meer marge op hun product te krijgen. Figuur 1: Cascade van biomassa Biomassa cascade Hoge waarde Pharma en cosmetica Levensmiddelen en diervoerders Plastics en polymeren Lage waarde Bulkchemicaliën en brandstoffen Energie en warmte Bron: Wageningen Universiteit (WUR) en eigen bewerking, 2011 Figuur 1 laat zien dat vooral biomaterialen, voedsel en pharmaceutische toepassingen de hoogste toegevoegde waarden geven. Biomassa produceren voor alleen energieproductie is slechts beperkt rendabel en bovendien zijn zeer grote hoeveelheden nodig. Energie halen uit biomassa is technisch wel eenvoudig en daarom het meest voorkomend. Ons team wil mogelijkheden voor hogere segmenten gaan onderzoeken en alleen het restproduct gebruiken voor energieproductie. Reststoffen zullen worden teruggebracht op het land en zorgen voor duurzaam landgebruik. Bioraffinage biedt veel voordelen voor samenwerking in de regio en kan ook de regionale economie stimuleren. Grondstoffen worden dicht bij de plaats van productie verwerkt tot producten, wat niet alleen vermindering van transport oplevert, maar ook mogelijkheden biedt voor de ontwikkeling van streekproducten. Door de kleinschaligheid van deze strategie is snellere innovatie mogelijk. De mineralen inclusief fosfaat blijven in de regio en worden teruggebracht in de kringloop. Lokaal vervoer kan wellicht plaatsvinden per boot via de bestaande vaarwegen. Op maandag 21 november 2011 heeft ons team een bijeenkomst georganiseerd over Biobased Economy in de Veenkoloniën met professor Johan Sanders van de WUR in dorpshuis de Riggel te Boven Pekela. Op deze bijeenkomst waren vijftien boeren uit de Veenkoloniën aanwezig die de akkerbouw, melkveehouderij en intensieve veehouderij vertegenwoordigen. Tijdens de avond werd het potentieel van bioraffinage (gras, maïs, suikerbiet of zetmeelaardappel) op kleine schaal (500 tot 700 hectare landbouwgrond) besproken en na enige scepsis enthousiast ontvangen. De voordelen van bioraffinage op kleine schaal samengevat: Toegevoegde waarde voor boeren door voorwaartse integratie in een BBE; (Groepen) boeren kunnen zelf een extra en robuust inkomen verwerven; Kleinschalig, als onderdeel van een coalitie, kan concurreren met grootschalig; Investeringsrisico van kleinschalige innovatie is beperkt; Het sluiten van de mineralenkringloop; 3

4 Versterking van de plattelandseconomie. Tabel 1 geeft een indicatie van de rentabiliteit van bioraffinage. Energie rendeert het minst en producten voor de chemiesector leveren het meeste op. Echter, een combinatie van verschillende producten is meer realistisch. Deze opbrengsten laten zien dat boeren financiële belangen hebben om deel te nemen. Tabel 1: Rentabiliteit van bioraffinage product energie (waarde van kolen) 640 transportbrandstof chemicaliën rentabiliteit per hectare* 20% chemicaliën, 80 % energie % chemie, 40% brandstof, 40 % energie Bron: persoonlijk commentaar Johan Sanders, WUR, 2011 * Bij een oogst van 10 ton drooggewicht per hectare (160 GJ) Voor een succesvolle introductie zijn gewassen nodig die vele tonnen droge stof per hectare produceren. De gangbare gewassen die in de regio geteeld worden (gras, maïs, suikerbiet of zetmeelaardappel) 3 lenen zich daar uitstekend voor. Samenwerking tussen boeren heeft in de Veenkoloniën een kans van slagen, vanwege de gevoelde urgentie door de herzieningen van het GLB. Uit onze SWOT analyse (Tabel 2) blijkt dat zowel een initiator als een katalysator ontbreekt; een partij die alle andere partijen bij elkaar brengt en de onderlinge uitwisseling van kennis faciliteert. Ons team wil deze rol graag op zich nemen. Wij hebben samen een groot netwerk bij kennisorganisaties, de agrarische sector (in de Veenkoloniën), het bedrijfsleven en de overheid. Graag trekken wij hierbij samen op met de streekjury of de door haar aangedragen personen of instanties. Tabel 2: SWOT analyse voor een BBE in de Veenkoloniën Positief Negatief Intern Sterkte Aanwezige sectoren: agro, food, chemie, papier, energie en kennis*; Fysieke infrastructuur (wegen en water); Behoud karakter omgeving Veenkoloniën. Extern Kans Versterking plattelandseconomie; Investeringsrisico beperkt door kleinschaligheid; Zwakte Geen sterke dwarsverbanden tussen sectoren; Weinig samenwerking tussen boeren; Geen ervaring met bioraffinage c.q. samenwerking met chemiesector. Bedreiging Kapitaalintensief; Geen tot weinig concrete voorbeelden aanwezig; Financieel interessant alternatief wordt gebruikers geboden voor afzet van gewas. Katalysator / initiator van de strategie is (nog) niet actief. Bron: eigen bewerking, 2011 * Agro (groot landbouwareaal = veel biomassa), food (FrieslandCampina, Cosun, AVEBE), chemie (cluster Eemsdelta), papier (SmurfitKappa), energie (energy valley) en kennis (RUG, Hanze, WUR). 3 Strijker, D. (2007); De Veenkoloniën: heroverweging van kwaliteiten 4

5 Methodiek: Lokaal implementeren - Regionaal excelleren De implementatie van onze strategie kent verschillende fasen. De eerste fase is het verspreiden van het idee van kansen voor samenwerking en BBE onder share- and stakeholders (boeren, bewoners, bestuurders, toeleveranciers, afnemers van producten). Een voorbeeld is de bijeenkomst in Boven Pekela. De tweede fase is enthousiastelingen van het eerste uur betrekken bij het opzetten van een business case voor kleinschalige bioraffinage. Vervolgens zullen in de derde fase alle randvoorwaarden ingevuld worden. Deze zijn onder andere financiering, infrastructuur, contracten en afname van producten met alle nodige partijen. Tijdens het invullen van de randvoorwaarden kunnen de betrokkenen mogelijke verbeterpunten van de business case doorvoeren. In de vierde fase zal de bioraffinage in bedrijf worden genomen. Verbeterpunten uit de derde fase kunnen de samenwerking op een positieve manier bijstellen. Tot slot zal in de vijfde fase de stap naar verschillende andere vormen van samenwerking op een groter schaalniveau gemaakt worden. Eerst regionaal, dan ook Veenkoloniaal. Dat leidt uiteindelijk tot de optimale valorisatie van nutriënten op Veenkoloniale schaal. Al deze verschillende stappen kunnen op meerdere plekken tegelijkertijd in de Veenkoloniën plaats vinden, maar in eerste instantie richten wij op een lokale samenwerking. Risico s nemen werkt beter vanuit een vertrouwensrelatie en van daaruit groeit het dan inmiddels beproefde concept door aantal, omvang en onderlinge relaties. Ons team zal de genoemde vijf fasen van de methodiek doorlopen en zich focussen op inrichten uitvoeren monitoren borgen. Met het inrichten bedoelen we het sturen, plannen, inschakelen en draagvlak creëren. Uitvoeren is het organiseren, leren en integreren. Monitoren bestaat uit meten, benchmarken en evalueren. Borgen bestaat uit bijsturen, verankeren en vernieuwen. Ons team zal in januari 2012 een tweede bijeenkomst organiseren met share- en stakeholders. 5