Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven

Transcriptie

1 3 juni 16 Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept - Betreft: Bachelor Thesis Beroepsproduct Studenten: Jeske van Diemen, Lianne Wiesenekker, Lotte Zijlstra, Opleiding: Ergotherapie Coach: Hetty Tonneijck Opdrachtgevers: Dorien Kikkert Tanya Janssen Aantal woorden:

2 Ergotherapie richtlijn Problematiek in het voorbereidend schrijven - Een concept - Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 2

3 Voorwoord Deze Ergotherapie richtlijn 'Problematiek in het voorbereidend schrijven' (een concept) is geschreven door drie studenten Ergotherapie aan de Hogeschool van Amsterdam: Lianne Wiesenekker, Lotte Zijlstra en Jeske van Diemen. Gedurende onze afstudeerperiode hebben wij gewerkt aan deze richtlijn. Het project is uitgevoerd in opdracht van Tanya Janssen en Dorien Kikkert, praktijkhouders van eerstelijns kinderergotherapie praktijken in de omgeving van Haarlem en Purmerend. Wij zijn begeleid door Hetty Tonneijck, docent en coach. De onderbouwing van deze concept richtlijn is beschreven in de theoretische onderbouwing. In de theoretische onderbouwing zijn alle gemaakte keuzes en overwegingen onderbouwd. Daarnaast is het proces beschreven wat wij hebben doorlopen bij het maken van deze concept richtlijn. Graag willen wij de opdrachtgevers Dorien en Tanya bedanken voor het vertrouwen dat zij in ons hebben gehad en de heldere feedback die zij ons regelmatig gaven. Hierdoor hebben wij een product kunnen ontwikkelen die aansluit bij de verwachtingen van de opdrachtgevers. Ook willen wij Hetty Tonneijck bedanken voor haar inzet en het ondersteunen tijdens het proces van schrijven van de concept richtlijn. Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 3

4 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Inhoudsopgave 4 1. Inleiding 5 2. Richtlijn Achtergrond en uitgangspunten Doel, doelgroep en beoogde gebruikers Doelen Doelgroep Beoogde gebruikers Uitgangsvragen Werkgroep en werkwijze Werkgroep Werkwijze Wetenschappelijke onderbouwing en formulering van aanbevelingen Wetenschappelijke onderbouwing van meetinstrumenten Formulering van aanbevelingen Referenties 9 3. Signalering Ontwikkeling van het handschrift Ontwikkelingsfasen linker- en rechterhersenhelft Linkshandigen Meetinstrumenten Development of the Writing Readiness Inventory Tool in Context (WRITIC) Beery VMI Movement ABC, fijn motorische gedeelte Nine Hole Peg Test Opstellen behandeldoelen Referenties Behandeling Benaderingswijze Oefeningen Het maken van schrijfpatronen Grafomotorisch werken Fijne motoriek oefeningen Mesker Therapie Pengrepen Materialen Hulpmiddelen Zithouding Verbonden- of blokschrift? Wanneer kies je voor blokschrift? Wanneer kies je voor verbonden schrift? Schrijfmethodes in het regulier basisonderwijs Referenties Afronding en evaluatie 29 Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 4

5 1. Inleiding Voor u ligt de Ergotherapie richtlijn 'Problematiek in het voorbereidend schrijven' (een concept). Deze concept richtlijn is geschreven door drie studenten Ergotherapie aan de Hogeschool van Amsterdam. Gedurende de afstudeerperiode van 20 weken hebben de studenten aan de concept richtlijn gewerkt. De richtlijn is opgesteld volgens de stappen van de Evidence Based Richtlijn Ontwikkeling (EBRO) systematiek. De beschikbare tijdsduur van 20 weken is ontoereikend voor het maken van een definitieve richtlijn en in de projectgroep zijn geen professoren opgenomen die de teksten kunnen autoriseren. Om deze redenen is de richtlijn tot en met stap 13 van de EBRO systematiek ontwikkeld, waardoor het een concept versie is. In dit concept wordt het concept wel een richtlijn genoemd, zodat bij de autorisatie en publicatie in een later stadium dit niet aangepast hoeft te worden. Daarnaast is de richtlijn hierdoor prettiger te hanteren voor de lezer. In de richtlijn vindt u ten eerste de achtergrond, uitgangspunten en alle informatie over de doelgroep en de beoogde gebruikers van de richtlijn. Vervolgens wordt er toegelicht hoe de werkgroep vormgegeven is en wordt de gehanteerde EBRO systematiek verder toegelicht. Na deze informatie volgen hoofdstukken waarin het signaleren van problematiek in voorbereidend schrijven uitgeschreven staat en de ergotherapeutische behandeling die hierop volgt beschreven wordt. In die hoofdstukken vindt u de meetinstrumenten en oefeningen die volgens de literatuur het best te gebruiken zijn tijdens het voorbereidend schrijven. Daarnaast is er wetenschappelijk onderbouwd welk schrift (blok- of lopend schrift) het best aangeleerd kan worden aan het kind. Ten slotte is er toegelicht wat de beste benaderingswijze van de kinderergotherapeut is tijdens de behandeling, welke verschillende pengrepen er zijn, wat de juiste zithouding is en er wordt meer informatie gegeven over het samenwerken van de beide hersenhelften. In deze concept richtlijn wordt het ergotherapeutische proces beschreven vanaf het begin van het behandelen, het signaleren, tot het einde van de behandeling, de evaluatie. Wanneer een kinderergotherapeut een vraag heeft over een bepaald aspect van de behandeling kan er in de inhoudsopgave gezocht worden naar het geschikte hoofdstuk. Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 5

6 2. Richtlijn 2.1 Achtergrond en uitgangspunten Binnen de kinderergotherapie zijn de kinderen met schrijfproblemen de grootste groep die doorverwezen wordt (Hartingsveldt, 2014). Uit de laatste onderzoeken blijkt dat 5 tot 30 % van de kinderen problemen heeft met schrijven. Ondanks deze grote groep komt er uit de gegevens van de commissie richtlijnen van de ergotherapie naar voren dat er in 2015 nog geen richtlijn op de markt is, gericht op problematiek in het voorbereidend schrijven bij Nederlandse kinderen op het reguliere basisonderwijs (Commissie Richtlijnen Ergotherapie Nederland, 2015). Door ontwikkelingen in de nieuwe technologie hoeven kinderen steeds minder te schrijven (Francken, 2013). Zo blijkt uit de literatuur dat tijdens het leren schrijven er een specifiek motorprogramma in de hersenen wordt opgeslagen. Dit bevat een beschrijving van de precieze bewegingen die moeten worden uitgevoerd om een bepaalde letter te schrijven. Bij het zien van de letter herkent het brein deze, waardoor de ontwikkeling van het lezen gestimuleerd wordt. Daarnaast blijkt dat mensen die veel met de hand schrijven beter ontwikkelde basale motorische vaardigheden hebben (Francken, 2013). Ook blijkt uit het onderzoek van Francken (2013) dat kinderen die nog niet kunnen lezen het volwassen lees -hersengebied meer activeren wanneer ze een letter zien die ze hebben geleerd door te schrijven, dan wanneer ze die hebben geleerd door te typen. In veel lessen op de basisschool komt schrijven aan de orde, zoals in de taalles, in de rekenles, in aardrijkskunde opdrachten enzovoorts. Hierdoor is op tempo en leesbaar schrijven van belang voor kinderen. De leerlingen die goed leren schrijven hebben kans op een betere schoolloopbaan en uiteindelijk hebben zij ook meer maatschappelijke mogelijkheden. Ze ontwikkelen meer zelfvertrouwen doordat ze goed kunnen schrijven (Dijk, 2015). Het aanleren van schrijven is voor kinderen één van de eerste vaardigheden die kan leiden tot onzekerheden. Wanneer kinderen merken dat zij de opdrachten niet goed kunnen uitvoeren in vergelijking met hun klasgenoten, wordt er een onzeker gevoel gecreëerd. Door deze onzekerheid proberen ze geregeld de schrijflessen te vermijden (Graham, 2010). In het Nederlandse onderwijs wordt er vanaf groep één activiteiten aangeboden die een voorbereiding bieden op het schrijven. In groep drie leren de kinderen vervolgens schrijven. Vanuit de literatuur zijn de volgende voorwaarden opgesteld die nodig zijn om te kunnen schrijven: De grove en fijne motoriek moet goed ontwikkeld zijn Een goede oog-handcoördinatie Vormen kunnen waarnemen en onderscheiden Kritisch kunnen waarnemen Ruimtelijk inzicht moet ontwikkeld zijn, oriëntatie in de ruimte en op het platte vlak: links/rechts/onder/boven moet bekend zijn. (Boxmeer, 2010). 2.2 Doel, doelgroep en beoogde gebruikers Doelen Doelen van de ergotherapie richtlijn Problematiek in het voorbereidend schrijven zijn: Ergotherapeuten handvatten bieden bij het overzien van de huidige interventies gericht op het voorbereidend schrijven. Ergotherapeuten ondersteunen in de besluitvorming over passende interventies onderbouwd middels literatuur en wetenschappelijk onderzoek Doelgroep De richtlijn is geschreven voor kinderen van van 4 tot 7 jaar uit de kleuterklas van het reguliere basisonderwijs, met mogelijke problematiek in het voorbereidend schrijven. Deze problematiek kan ontstaan door verschillende factoren: Problemen met de vorm: ten gevolge van onvoldoende visuele discriminatie, een niet optimaal ruimtelijk inzicht, een te starre oogbeweging en het ontbreken van de concentratie; Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 6

7 Problemen met de beweging: ten gevolge van een onvoldoende motorische vaardigheid, een verkeerde pen- greep, een verkeerde beweging van de schrijfhand of het niet voldoende gelateraliseerd zijn; Problemen met de ruimte: ten gevolge van het niet voldoende beheersen van de ruimtelijke oriëntatie, een oogbeweging die te wensen overlaat of een eventuele angst van het kind om het grote vel papier vol te schrijven. (Keulen & Eerd-Smetsers, 2007) Beoogde gebruikers De richtlijn is geschreven ter ondersteuning van kinderergotherapeuten die werken op basisscholen of in de praktijk waar kinderen met problemen in het voorbereidend schrijven komen. Ondanks dat de richtlijn niet primair geschreven is voor basisschoolleerkrachten en ouders, kan de informatie uit de concept richtlijn mogelijk door deze doelgroepen gebruikt worden. Leerkrachten kunnen de informatie gebruiken ter ondersteuning van het voorbereidend schrijven in de kleuterklas. Ouders/verzorgers van kinderen kunnen de informatie gebruiken wanneer het kind problematiek vertoond in het voorbereidend schrijven. 2.3 Uitgangsvragen De richtlijn geeft antwoord op de volgende centrale vragen: Welke best betrouwbare en valide ergotherapeutische meetinstrumenten zijn er om problemen tijdens het voorbereidend schrijven tijdig te signaleren? Welke best betrouwbare en valide ergotherapeutische oefeningen zijn er om het voorbereidend schrijven te ondersteunen en problemen te behandelen? Welke schrijfvoorwaarden heeft het kind nodig om verbonden schrift te leren? Wat bepaald de keuze van blokschrift of verbonden schrift? 2.4 Werkgroep en werkwijze Werkgroep De opdrachtgevers van het project zijn Dorien Kikkert en Tanya Janssen. Er is een projectgroep opgesteld met daarin drie ergotherapeuten in opleiding en een ergotherapie docent van de Hogeschool van Amsterdam. Samenstelling Projectgroep: Hetty Tonneijck: Docent ergotherapie aan de Hogeschool van Amsterdam (Coach) Jeske van Diemen: Ergotherapeut in opleiding aan de Hogeschool van Amsterdam Lotte Zijlstra: Ergotherapeut in opleiding aan de Hogeschool van Amsterdam Lianne Wiesenekker: Ergotherapeut in opleiding aan de Hogeschool van Amsterdam Werkwijze Bij het schrijven van de richtlijn is er gebruik gemaakt van de EBRO systematiek. Daarbij worden de eerste 13 stappen van de methodiek doorlopen. De beschikbare tijd van 20 weken is ontoereikend voor het doorlopen van de gehele systematiek. Op basis van inventarisatie in huidige literatuur, nieuwe ontwikkelingen in wet- en regelgeving, kennis van de opdrachtgevers en ervaringen van experts uit het werkveld zijn de uitgangspunten voor de richtlijn opgesteld. De conceptteksten van de richtlijn zijn geschreven op basis van literatuur gepubliceerd tot april Deze conceptteksten zullen in een later stadium of door een andere projectgroep moeten worden voorgelegd aan een referentie groep. Vervolgens kunnen de conceptteksten omgezet worden tot definitieve richtlijnteksten. Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 7

8 2.5 Wetenschappelijke onderbouwing en formulering van aanbevelingen Wetenschappelijke onderbouwing van meetinstrumenten De meetinstrumenten die in hoofdstuk 3, diagnostiek, worden genoemd zijn wetenschappelijk onderbouwd. Bij deze wetenschappelijke onderbouwing is gebruik gemaakt van de volgende klinimetrische eigenschappen: Validiteit: meet het instrument wat het beoogt te meten? Betrouwbaarheid: meet het instrument precies en bij herhaling hetzelfde? Toepasbaarheid: informatie ten aanzien van de belasting, tijd, kosten, enzovoort. Dit kan zijn beschreven vanuit cliënt- en/of professioneel perspectief. (Steultjens, Cup, Zajec & Hees, 2013) Nadat de literatuur over bovenstaande klinimetrische eigenschappen voor een meetinstrument is samengevat, volgt per eigenschap een conclusie en een globaal oordeel over deze instrumenten (Steultjes et al., 2013). Dit oordeel wordt gegeven zoals weergegeven staat in tabel 1. + De gegevens over deze klinimetrische eigenschap zijn hoog. +/- De gegevens over deze klinimetrische eigenschap zijn matig. - De gegevens over deze klinimetrische eigenschap zijn laag.? De gegevens over deze klinimetrische eigenschap zijn onbekend. Tabel 1: Indeling klinimetrische eigenschappen meetinstrumenten Formulering van aanbevelingen In de richtlijn leest u aanbevelingen voor verschillende assessments en oefeningen die in de behandeling uitgevoerd kunnen worden. In tabel 2 staat de formulering van de aanbevelingen weergegeven. Deze zijn gerangschikt aan de hand van de sterkte van de aanbevelingen: Sterkte van de aanbeveling Sterk (Alle klinimetrische eigenschappen van het instrument scoren een +) Matig sterk (De klinimetrische eigenschappen van het instrument scoren afwisselend + en +/-) Zwak (De klinimetrische eigenschappen van het instrument scoren afwisselend +/- en -) Geen Formulering van de aanbeveling Sterk aan te bevelen Sterk te ontraden Aan te bevelen Niet aan te bevelen Te overwegen Is terughoudendheid geboden Kan geen advies of aanbeveling worden gegeven Tabel 2: Formulering aanbevelingen Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 8

9 2.6 Referenties Boxmeer, A., van. (2010). voorbereidend schrijven & fijne motoriek kleuters. Verkregen op 17 februari 2016, van: Commissie richtlijnen Ergotherapie Nederland. (2015). Richtlijnen. Verkregen op 19 april 2016, van: Dijk, M. van. (2015). Beter schrijven, meer zelfvertrouwen. Ergotherapiemagazine 2. Francken, J. (2013). Schrijven versus typen: wat zegt de neurowetenschap? Weten Wat Werkt en Waarom, 2(3), Graham, S. (2010). Want to improce children s writing? Don t neglect their handwriting. American Educator, (20-40). Hartingsveldt, M. van., (2014). Ready for handwriting? Development of the Writing Readiness Inventory Tool in Context (WRITIC) for kindergarten children in the prewriting phase. Nijmegen: Radboud Universiteit van Nijmegen Keulen, M., & Eerd-Smetsers, C., van. (2007). Van kleutertekening tot schrijven. Groningen: Wolters- Noordhoff. Steultjens, E.M.J., Cup, E.H.C., Zajec, J., Van Hees, S., (2013). Ergotherapierichtlijn CVA. Nijmegen/Utrecht: Hogeschool van Arnhem en Nijmegen/Ergotherapie Nederland. Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 9

10 3. Signalering In deze fase van het ergotherapeutisch proces gaat het om het signaleren van mogelijke problematiek in het voorbereidend schrijven. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de ontwikkeling van het handschrift, de schrijfvoorwaarde, de ontwikkelingsfasen van de linker- en rechter hersenhelft, linkshandigen en de meetinstrumenten die toegepast kunnen worden tijdens de signalering. 3.1 Ontwikkeling van het handschrift Niet ieder kind ontwikkelt zich op dezelfde manier. Hierdoor is het van belang om bij de behoefte van ieder kind aan te sluiten wat betreft het aanleren van het handschrift. Om ieder individu op een andere manier les te geven is niet haalbaar, in het onderwijs dat in Nederland gehanteerd wordt. Wel is het mogelijk om bij de ontwikkeling van ieder individu aan te sluiten. Hiervoor zijn er in 1984 verschillende schrijfvoorwaarden opgesteld. In 2000 is er een uitbreiding geweest van de schrijfvoorwaarden, welke momenteel nog steeds gehanteerd wordt (zie afbeelding 1). De basisvoorwaarden; vorm, beweging en ruimte hebben hun eigen specifieke plek gekregen binnen het schrijfonderwijs (Keulen & Eerd-Smetser, 2007). Afbeelding 1: Schrijfvoorwaarden. De ontwikkelingen die nodig zijn voor het schrijven zijn te verdelen in ontwikkelingen van de motoriek, ruimtelijke oriëntatie, oog-hand coördinatie, lateralisatie, kennis van het lichaam en de basisvaardigheden van het tekenen: De motoriek: o Grove motoriek: Het kind rolt, kruipt, kan bewegingen controleren en het evenwicht bewaren/controleren (Keulen et al., 2007; Schwellnuss, Carnahan, Kushki, Potatajko, Missiuna, Chau., 2012; Alblas & Eerd-Smetsers, 2003; Klaassen-Poyck & Tönissen, 2015 o & Blazer, 2010.) Fijne motoriek: Het kind beweegt de vingers afzonderlijk van elkaar, kan een potlood of pen vasthouden en door middel van kleine bewegingen letters maken (Keulen & Eerd- Smetsers 2007; Hagen & Valkenburg, 2010 & Schwelnuss et al., 2012.) Ruimtelijke oriëntatie: Het kind herkent vormen en kopieert op papier en kent begrippen zoals boven, onder, links en rechts (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003; Keulen & Eerd-Smetsers 2007; Schwellnuss et al., 2012; Klaassen-Poyck & Tönissen 2015 & Hamerling, 2002). Oog-hand coördinatie: Het kind kan de bewegingen van het schrift volgen (Keulen & Eerd- Smetsers 2003; Hagen & Valkenburg 2010 & Schwellnuss et al., 2012). Lateralisatie: De voorkeurshand is bepaald door een natuurlijke ontwikkeling in de lateralisatie fase, waarbij de handen afzonderlijk van elkaar kunnen bewegen (Keulen & Eerd-Smetsers, 2007; Hagen & Valkenburg 2010; Alblas & Eerd-Smetsers, 2003 & Hamerling, 2002). Kennis van het lichaam: Het kind weet hoe het zijn/haar stand van de voeten bepaalt en wanneer zijn/haar rug recht is. Dit is belangrijk voor het aannemen van een goede schrijfhouding (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003 & Schwellnuss et al., 2012). Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 10

11 De basisvaardigheden van het tekenen: Het kind kan lineaire vormen en figuren maken (Hagen & Valkenburg, 2010 & Schwellnus et al., 2012). Voldoet het kind niet aan één van de hierboven genoemde basisvoorwaarden is het kind nog niet rijp voor het schrijven. In dit geval zal het kind zich eerst verder moeten ontwikkelen voordat het aangeboden schrift aangeleerd kan worden. Als kinderergotherapeut kun je het kind hierin ondersteunen door gericht op de betreffende basisvaardigheden te behandelen (Veger, Kolen & Koningstein, 2009) Ontwikkelingsfasen linker- en rechterhersenhelft De schrijfbeweging wordt aangestuurd vanuit de hersenen. In de hersenen zitten twee hersenhelften waarbij de linkerhersenhelft de rechterkant van het lichaam aanstuurt en andersom. Hieronder staat per hersenhelft beschreven welke taken er worden uitgevoerd. (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003) De linkerhersenhelft: Is de zetel van het analytisch waarnemen Is het centrum van de spraak, rekenvaardigheden en logica Regelt het tijdsbewustzijn Zetel van het denkvermogen (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003) De rechterhersenhelft: Is de zetel van de globale waarneming Is het centrum van ritmisch en artistiek vermogen Is de zetel van intuïtie (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003) Hieronder worden de verschillende fasen beschreven die de hersenen van het kind doorlopen tijdens het leren schrijven: A-symmetrische fase (0-4 jaar) De linker- en de rechterhersenhelft werken gescheiden. Deze fase blokkeert de ontwikkeling van de fijne motoriek. Het is belangrijk dat het kind ruimtebesef krijgt (Engen, 2000). Symmetrische fase (4-6 jaar) In de symmetrie werken beide hersenhelften gelijktijdig (simultaan) en wordt er een onderlinge verbinding gelegd; de balkfunctie. Deze samenwerking van de hersenhelften is belangrijk voor de volgende fase, waarbij alle activiteiten naar één hersenhelft toe gaan. Te weinig oefening in de symmetrische fase betekend vertraging bij de volgende fase (Engen, 2000). Lateralisatie (6-9 jaar) Lateralisatie verwijst naar de functionele verschillen tussen beide hersenhelften. Deze fase kenmerkt zich tot de handmotoriek, doordat de duim van de voorkeurshand de functie overneemt van de andere hand. Het kind is bijvoorbeeld in staat met de voorkeurshand meerdere dingen tegelijk te voelen. Dit in tegenstelling tot het kind in de symmetriefase, dat beide handen nodig heeft om meerdere dingen tegelijk waar te nemen (Engen, 2000). Dominantie (9-12 jaar) Het kind is in staat om onafhankelijke bewegingen te maken met één van beide handen. Van dominantie is sprake wanneer één hersenhelft overheerst. Dominantie is alleen mogelijk als de symmetrische- en lateralisatiefase goed doorlopen zijn. Bij de meeste kinderen is de dominante hand rond het vijfde levensjaar aanwezig. Kinderen die problemen hebben met het lateralisatieproces, kunnen door extra symmetrische oefeningen en oefeningen in het parallelschrijven meer motorische ervaringen opdoen, waardoor het ontwikkelen van de voorkeurshand gestimuleerd wordt (Engen, 2000). Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat men het beste functioneert wanneer beide hersenhelften goed samenwerken. Wanneer het kind de voorkeur geeft aan de linkerhand zal de rechterhersenhelft het meest ontwikkeld zijn en andersom. Het is van essentieel belang dat de andere 'minder' ontwikkelde hersenhelft blijft meewerken om bijvoorbeeld het denken en bewegen zo soepel mogelijk op elkaar af te stemmen. Tijdens het schrijven gaat het niet alleen om de voorkeurshand, afhankelijk van de voorkeurshand zal moeten worden geleerd hoe die hand te gebruiken is bij het schrijven. Voor linkshandigen is de pengreep, schrijfhouding en de papierligging anders dan voor rechtshandigen (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003). Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 11

12 3.1.2 Linkshandigen Linkshandigen zijn er pas vanaf de jaren vijftig. Omdat er voor die tijd geen mogelijkheid was voor linkshandigen om te schrijven. Dit kwam met name doordat: Het schrijfmateriaal niet gehanteerd kon worden met de linkerhand. De duwende beweging die de linkshandigen in tegenstelling tot de rechtshandigen maken zorgde ervoor dat de inkt alle kanten opspat. De moeilijkheid werd vergroot doordat men niet wist hoe ze linkshandigen moesten begeleiden. De linkerhand werd gezien als 'slechte hand', die uit principes niet gebruikt hoorde te worden bij het schrijven. In Oosterse landen geldt dit nog steeds (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003). Schriftkeuze: Vanaf het moment dat linkshandigen geaccepteerd worden in het onderwijs is de komst van de voorkeurshand ontstaan. Tegelijkertijd is ook het linkshellend schrift ontstaan. Wanneer het kind de voorkeur geeft aan de linkerhand vergt dat een andere begeleiding dan voor kinderen met een voorkeur voor de rechterhand. Er zijn vier aspecten waarop gelet moet worden bij linkshandigen: 1. De papier ligging De manier waarop het papier neergelegd wordt. Bij linkshandigen ligt het papier vaak links omhoog, waardoor de regel omlaag loopt bij het schrijven. De linkshandige kiest deze positie zodat de hoek waaronder geschreven kan worden kan variëren. Andere linkshandigen schrijven rechtop waarbij hun papier evenwijdig ligt aan de tafelrand (Keulen & Eerd- Smetsers, 2007). 2. De positie van de schrijfhand Schrijfpedagogen raden aan om de hand onder de schrijfregel te houden bij het schrijven. Een aantal linkshandigen schrijft ondanks deze aanbeveling boven de regel, de hand ligt dan als een 'bokkepoot'. Wanneer een leerling zo schrijft is het handig om een 'floating balpen te gebruiken, waarbij minder inkt vrijkomt en vlekken voorkomen worden. Als een linkshandige onder de lijn schrijft houden zij de pen hoger vast ten opzichte van de rechtshandige schrijvers. Rechtshandigen schrijven meestal onder de lijn (Keulen & Eerd- Smetsers, 2007). 3. De schrijfrichting Over de schrijfrichting is nog veel discussie tussen de schrijfpedagogen. Sommige vinden dat linkshandigen linkshellend (voor hen is dat achteroverhellend) moeten schrijven en ontwikkelen hier speciale methodes voor. Anderen zijn van mening dat zij rechtshellend zouden moeten schrijven (Keulen & Eerd-Smetsers, 2007). De keuze van het links- of rechtshellend schrift hangt van de persoon af. Rechtshandige kunnen, als dit hun voorkeur heeft, ook linkshellend schrijven. Wel is het linkshellend schrift minder standaard om te gebruiken en voor de lezer moeilijker te lezen. Dit komt doordat de informatie die bij linkshellend schrift vanuit de ogen doorgegeven wordt aan de hersenen lastig te herkennen is voor het brein (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003). 4. De plek in de klas Het is verstandig om de linkerkant van een linkshandige vrij te houden. Dit voorkomt stoten van de arm tijdens het schrijven of andere werkzaamheden in de klas(keulen & Eerd- Smetsers 2007). 3.2 Meetinstrumenten Om er achter te komen in welk ontwikkelingsgebied het kind een achterstand heeft, zijn er verschillende instrumenten en theorieën ontwikkeld die daaraan de grondslag leggen. Door deze informatie uit te zoeken, is de therapeut in staat om de behandeling zo vorm te geven dat het aansluit bij het kind. Uit de literatuur komen de WRITIC, de Beery VMI, de Movement ABC en de Nine Hole Peg Test als meest geschikte meetinstrumenten naar voren. In de volgende paragrafen worden deze meetinstrumenten toegelicht: Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 12

13 3.2.1 Development of the Writing Readiness Inventory Tool in Context (WRITIC) Beschrijving van het instrument Doel: Bepalen of oudste kleuters (5 en 6 jarige) schrijfrijp zijn voor het schrijfonderwijs in groep 3. Afname: De WRITIC bestaat uit drie domeinen, welke allemaal twee subdomeinen bevatten: Kind: Hierbij wordt er gekeken naar de interesses en volgehouden aandacht. Omgeving: hierbij wordt gekeken naar fysieke- en sociale omgeving. Papier- en pentaken: hierbij wordt gekeken naar taakuitvoering en intensiteit van uitvoering. De WRITIC wordt in de klas afgenomen. Eerst wordt de interesse van het kind bekeken door middel van een vragenlijst. Vervolgens wordt het kind gevraagd om in een tekenboekje verschillende pen- en papiertaken uit te voeren (volgen van een spoor, kleuren, maken van voorbereidende schrijffiguren, schrijven van de eigen naam en het kopiëren van letters en nummers). Gedurende deze activiteiten kijkt de leraar of therapeut naar de pengreep, werkhouding en het resultaat van de pen- en papiertaken (Hartingsveldt, 2014). Afnameduur: Het afnemen van de WRITIC duurt gemiddeld 20 minuten. Het invullen van het scoreformulier duurt ongeveer vijf minuten (Hartingsveldt, 2014) Wetenschappelijke onderbouwing Validiteit, + De inhoudsvaliditeit, waarbij wordt gekeken naar de relevantie, de inhoud en duidelijkheid van de items, scoort 94.4% in overeenstemming met de experts (Hartingsveldt, 2014). Betrouwbaarheid, +/- De test-hertest en interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van het subdomein 'taakuitvoering' variëren tussen de (p<0.001) (Hartingsveldt, 2014). Op de andere subdomeinen is er een matige tot goede betrouwbaarheid gevonden, variërend van 0.70 tot 1.0 (p<0.001) (Hartingsveldt, 2014). Toepasbaarheid, + De toepasbaarheid van de WRITIC is hoog. Het heeft een korte afnameduur en 83% van de participanten vond het leuk om te doen. Ook worden leerkrachten niet afgeleid wanneer je als therapeut de WRITIC afneemt in de klas. Na het volgen van een drie uur durende cursus mag je de WRITIC afnemen (Hartingsveldt, Vries, Cup, Groot & Nijhuis-van der Sanden, 2014). Aanbevelingen: Op basis van de validiteit, de betrouwbaarheid en de toepasbaarheid is het gebruik van de WRITIC sterk aan te bevelen om te bepalen of oudste kleuters schrijfrijp zijn voor het schrijfonderwijs in groep Beery VMI Beschrijving van het instrument Doel: Het primaire doel van de Beery VMI is het ondersteunen bij het identificeren van significante moeilijkheden bij integratie en coördineren van de visuele perceptieve- en motorische capaciteiten, door een vroege screening. Door deze vroege screening wordt er gehoopt dat moeilijkheden in een later stadium voorkomen kunnen worden of door passend onderwijs of therapie behandelt kunnen worden (Beery & Beery, 2006). Afname: Het gehele instrument bevat drie test onderdelen. Het eerste onderdeel is het Beery VMI test, welke altijd wordt afgenomen. Daarnaast zijn er twee aanvullende onderdelen: Visual Perception test en de Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 13

14 Motor Coordination test. Deze aanvullende onderdelen zijn optioneel en hoeven niet afgenomen te worden. Wanneer alle drie de onderdelen afgenomen worden is het van belang dat er een vaste volgorde aangehouden wordt: 1. Beery VMI 2. Visual Perception 3. Motor Coordination De Beery VMI bevat 30 geometrische vormen die met pen en papier geïmiteerd of gekopieerd moeten worden. De Beery VMI kan als 30-items volledige vorm worden afgenomen bij kinderen van 2 jaar tot volwassenen. Hij kan zowel in groepsverband als individueel worden afgenomen. Ook kan de Beery VMI als verkorte vorm worden afgenomen, deze bevat 21 items en is geschikt voor kinderen van 2 tot 7 jaar. De verkorte vorm wordt geadviseerd om individueel af te nemen (Beery & Beery, 2006). De Visual Perception test wordt afgenomen om te beoordelen welke invloed de visuele perceptie bijdraagt aan de Beery VMI score. De eerste drie items worden afgenomen bij jonge kinderen, waarbij de kinderen delen van hun lichaam moeten aanwijzen. Bij de overige 27 items van de Visual Perception test staat er een geometrische vorm weer gegeven met daaronder een aantal opties. Telkens is een van deze opties identiek aan de aangegeven vorm en die moet worden omcirkelt door het kind (Beery & Beery, 2006). Het kind moet gedurende 3 minuten zo veel mogelijk matches vinden. De Motor Coordination test wordt afgenomen om te beoordelen welke invloed de motorische coördinatie bijdraagt aan de score van de Beery VMI. De eerste drie items van deze test zijn zijn voor jonge kinderen waarbij ze op een stoel moeten klimmen, een potlood moeten vasthouden met hun duim en vingers en een papier moeten vasthouden. De Motor Coordination test bevat verder 27 items waarbij het kind een geometrische vorm moet maken binnen een een aangegeven dubbellijnig patroon. Hierbij mag het kind niet buiten de lijnen komen. Gedurende 5 minuten maakt het kind zoveel mogelijk geometrische vormen zonder buiten de lijnen te komen (Beery & Beery, 2006). Afnameduur: Hieronder staat voor alle drie de testen de afnameduur: 1. Beery VMI Volledige versie: 10 tot 15 minuten Verkorte versie: minder dan 10 minuten 2. Visuel Perception: 3 minuten 3. Motor Coordination: 5 minuten Wetenschappelijke onderbouwing Validiteit, + De Beery VMI is samen met de twee aanvullende testen het meest valide instrument voor een visueelmotorische screening bij mensen met alle leeftijden (Beery & Beery, 2006). Zo heeft de Beery VMI een hoge content validiteit. Betrouwbaarheid, + De Beery VMI scoort hoog op de drie grote vormen van betrouwbaarheid (interbeoordelaarsbetrouwbaarheid, interne consistentie en test-hertest). In tabel 3 staan de scores van de gemiddelde betrouwbaarheid voor alle drie de deeltesten van de Beery VMI (Beery & Beery, 2006). Tabel 3: Betrouwbaarheid Beery VMI Beery VMI Visual Perception Motor coordination Average Toepasbaarheid, + De toepasbaarheid van de Beery VMI is hoog. Het meetinstrument heeft een korte afname duur en er is geen cursus nodig om de Beery VMI af te kunnen nemen als therapeut. Wel moeten de werkbladen aanwezig zijn in de praktijk. Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 14

15 Aanbevelingen: Op basis van de validiteit, betrouwbaarheid en de toepasbaarheid is het gebruik van de Beery VMI sterk aan te bevelen om moeilijkheden bij integratie en coördineren van de visuele perceptieve- en motorische capaciteiten, door een vroege screening, te identificeren Movement ABC, fijn motorische gedeelte Beschrijving van het instrument Doel De Movement ABC heeft als doel screening en identificatie van motorische problemen. Afname: De test bestaat uit een achttal motorische taken waarvan er drie gericht zijn op de fijne motoriek. Deze drie taken zijn opgenomen in deze richtlijn. De uitslagen worden vergeleken met het leeftijdsniveau van het kind. Door de nieuwe normwaarden van de M-ABC2, gepubliceerd in april 2010, is dit instrument bruikbaar in de leeftijdscategorie 3-16 jaar. Dit is onderverdeeld in drie categorieën; 3-6 jaar, 7-10 jaar en jaar (Henderson, Sugden & Barnett, 2010) M-ABC is een evaluatief instrument. Het kan bij de intake afgenomen worden en vervolgens bij de laatste behandeling nog een keer, waardoor de voortgang gemeten wordt (Henderson et al., 2010). De drie onderdelen van de handvaardigheid zijn als volgt onderverdeelt: 1. Snelheid en nauwkeurigheid van de beweging van elke hand 2. De coördinatie tussen de twee handen voor het uitvoeren van een enkele handeling 3. Oog-handcoördinatie voor de controle van de pen (Henderson et al., 2010). In eerste instantie wordt er gekeken naar de leeftijdsband (kalenderleeftijd) van het kind. Vervolgens wordt de volgorde van de test aangehouden: oefeningen 1, 2 en 3. Ten eerste wordt er uitgelegd wat de bedoeling is, vervolgens mag het kind één keer oefenen en ten slotte is de echte testpoging. Bij het scoren is er een mogelijkheid dat er gescoord wordt onder geen uitvoering mogelijk. Daarbij is; M= mislukt, W=weigeren en O=ongeschikt (Henderson et al., 2010). Afnameduur: De verkorte versie van de M-ABC duurt ongeveer 15 minuten (Henderson et al., 2010) Wetenschappelijke onderbouwing Validiteit, + Door de uitgebreide handleiding en de testinstructies op te volgen is de validiteit van de M-ABC erg sterk. Betrouwbaarheid, +/- Interbeoordelaarsbetrouwbaarheid van de M-ABC: ICC 0.70/0.89 Test-hertest betrouwbaarheid M-ABC : ICC 0.77/0.98 Toepasbaarheid, +/- De M-ABC is niet direct bruikbaar. Dit komt door de instructies en de gestandaardiseerde materialen die voor deze test ontworpen zijn. Het is van belang dat voorafgaande aan het afnemen van de test alle testmaterialen en de handleiding in de praktijk aanwezig zijn. Wanneer deze materialen in huis zijn, is de M-ABC direct toepasbaar zonder dat er een cursus aan vooraf gaat (Henderson et al., 2010). Aanbevelingen Op basis van de validiteit, betrouwbaarheid en de toepasbaarheid is het gebruik van de M-ABC sterk aan te bevelen om motorische problemen te screenen en identificeren. Het is noodzakelijk om alle testmaterialen en de handleiding van de M-ABC in de praktijk te hebben om de test af te kunnen nemen. Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 15

16 3.2.4 Nine Hole Peg Test Beschrijving van het instrument: Doel: Het doel van de Nine Hole Peg Test (9HPT) is het testen van de fijne motoriek van de onderarm en hand, het testen van de oog- handcoördinatie en het testen van het vermogen om simpele instructies op te volgen (Mobilis Rolyan Workshop, z.d.). Afname: Ten eerste wordt de dominante hand getest (indien deze al is ontwikkeld). Het bord moet horizontaal voor het kind worden neergezet met de ronde houder aan de kant van de te testen hand. Het kind moet negen pinnetje door middel van in-handmanipulatie één voor één in de gaatjes zetten van het bord, en één voor één er weer uit halen. Het kind mag dit één keer oefenen, waarna er bij de tweede keer gescoord wordt. Bij het scoren van de test wordt de tijd bijgehouden, waarbij de stopwatch gestart wordt op het moment dat het kind het eerste pinnetje aanraakt. Vervolgens wordt de tijd gestopt wanneer het kind het laatste pinnetje in de ronde houder heeft gelegd (Arink, Stroo & Tijssen, 2009 & Mobilis Rolyan Workshop, z.d.). Afnameduur: Het afnemen van de test duurt ongeveer 5 minuten (Mobilis Rolyan Workshop, z.d.) Wetenschappelijke onderbouwing Validiteit, + De 9HPT is een gestandaardiseerde test (Mobilis Rolyan Workshop, z.d.). Er is bewijs voor een sterke convergente en concurrente validiteit van de test (Smith, Hong & Presson, 2000 & Wessel, Spelthann, Joeris & Bokhorst, 2011). Betrouwbaarheid, +/- De 9HPT heeft een matig hoge test-hertest betrouwbaarheid (rs = 0,81 en 0,79) en een hoge interbeoordelaarsbetrouwbaarheid (rs> 0,99) (Smith et al., 2000). Toepasbaarheid, + De 9HPT heeft een goede toepasbaarheid, wanneer de benodigde materialen aanwezig zijn in de praktijk. De therapeut moet op de hoogte is van de regels van de 9HPT. Wanneer de therapeut hierover beschikt mag elke therapeut de 9HPT afnemen zonder eerst een cursus te volgen. De 9HPT heeft een korte afnameduur. Aanbeveling: Op basis van de validiteit, betrouwbaarheid en de toepasbaarheid is het gebruik van de Nine Hole Peg Test sterk aan te bevelen om de fijne motoriek van de onderarm en hand, de oog- hand coördinatie en het vermogen om simpele instructies op te volgen te testen. 3.3 Opstellen behandeldoelen Naar aanleiding van de resultaten uit de bovengenoemde instrumenten kunnen de behandeldoelen geformuleerd worden met het kind en zijn systeem. Hierbij worden vooral de sterke kanten en hulpbronnen van het kind en zijn context meegenomen (Hartingsveldt, Houten, Leij-Hemmen & Velden, 2014). De doelen worden SMARTI opgesteld: S Specifiek M Meetbaar A Acceptabel R Realistisch T Tijdgebonden I Inspirerend (Hartingsveldt et al., 2014). Nadat de behandeldoelen zijn opgesteld kan de behandeling worden gestart. Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 16

17 3.4 Referenties Alblas, G., & Eerd-Smetsers, C., van. (2003). Schrijven is een vak apart. Groningen: Wolters- Noordhoff. Arink, N., Stroo, M., Tijssen, E. (2009). Writing Readiness Iventory Tool in Context & Test of In- Hand Manipulation, the seconde revision. De test- hertestbetrouwbaarheid en convergente validiteit. Verkregen op 12 mei 2016, van: Beery, K.E. & Beery, N.A. (2006). Rationale and Overview. In K.E. Beery & N.A. Beery (Ed.), Beery VMI Administration, Scoring and Teaching Manual (5th Ed., pp. 9-16). Minneapolis: NCS Pearson. Blazer, C., (2010). Should cursive handwriting still be taught in schools? Miami-dade County Public Schools, 0916, 1-8. Engen, van, A. (2000) De motorische ontwikkeling van de hand. In A. van Engen (Red.), Schrijven als oefenvak (pp ). Heeswijk/ Dinther, Nederland: Uitgeverij ESSTEDE Hagen, A., van. & Valkenburg, A.,(2010). Zo leer je kinderen schrijven. Groningen: Noordhoff uitgevers. Hamerling, B., (2002). Functioneel geletterd maar nu de letters nog. De wereld van het jonge kind, 29 (1), Hamerling, B., (2002). Blokletters, verbonden schrift en de ruimtelijke oriëntatie. De wereld van het jonge kind, 29 (4), Hartingsveldt, M. van., (2014) Ready for handwriting? Development of the Writing Readiness Inventory Tool in Context (WRITIC) for kindergarten children in the prewriting phase. Nijmegen: Radboud Universiteit van Nijmegen Hartingsveldt, M. van, Houten, J. van den, Leij-Hemmen, I. van der & Velden, M. ten (2014). Profiel specialisatie kinderergotherapeut. Meppel: Ergotherapie Nederland Hartingsveldt, M. van, Vries, L. de, Cup, E.H.C., Groot, I.J.M. de & Nijhuis-van der Sanden, M.W.G. (2014). Development of the Writing Readiness Inventory Tool in Context (WRITIC). Physical & Occupational Therapy in Pediatrics, 34(4), Henderson. S., Sugden. D., & Barnett, A., (2010). Movement Assessment Battery for Children - Second Edition. Pearson. Keulen, M., & Eerd-Smetsers, C., van. (2007). Van kleutertekening tot schrijven. Groningen: Wolters- Noordhoff. Klaassen-Poyck, B., & Tönissen, B., (2015). Waarom leren we kinderen nog schrijven met verbondenschrift? s Hertogen Bosch: Malmberg. Mobilis Rolyan Workshop. (z.d.). 9 Hole Peg Test. Verkregen op 12 mei 2016, van: Schwelnuss, H., Carnahan, H., Kushki, A., Polatajko, H., Missiuna, C., & Chau, T., (2012). Effect of pencil grasp on the speed and legibility of handwriting in children. American Journal of Occupational Therapy. 66, Smith, Y.A., Hong, E., Presson, C. (2000). Normative and validation studies of the nine hole peg test with children. Perceptual and motor skills, 90, doi: /pms Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 17

18 Vegter, M., Kolen, M. & Koningstein, R. (2009). Schrijven een complexe beweging. Zuidlaren: O.B.S. Schuilingsoord. Wessels, R., Spelthann I., Joeris, S., Bokhorst, M. (2011). Uitgebreide toelichting van het isntrumentnine hole peg test. Verkregen op 12 mei 2016, van: Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 18

19 4. Behandeling In deze fase van het ergotherapeutisch proces gaat het om het daadwerkelijk behandelen van problematiek in het voorbereidend schrijven. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de benaderingswijze, verschillende interventies, pengrepen, materialen, hulpmiddelen, de zithouding, het verbonden- of blokschrift en verschillende schrijfmethodes. 4.1 Benaderingswijze De kinderergotherapeut werkt methodisch en gebruikt assessments en interventies die cliëntgecentreerd, op handelen gericht en evidence-based zijn en zo mogelijk uitgevoerd worden in de context. Hartingsveldt et al., (2014) stellen dat de cliënt- en familie gecentreerde benaderingswijze het meest effectief zijn. Deze benaderingswijzen zijn gericht op de participatie thuis, op school, in de wijk en elders. Daarnaast richt een ergotherapeutische benaderingswijze zich op de motivatie, interesse, omgevingsmogelijkheden, krachten en beperkingen van het kind. De reden waarom deze benaderingswijze goed werkt is omdat de ergotherapeut rekening houdt met de voorkeuren van het kind, waarbij de wensen en betekenisvolle handelingen tijdens een spelactiviteit getraind en geoefend worden (Case-Smith & Clifford- O'brien, 2015). Volgens Jane O Brien (2016) is de strenght-based approach vanuit het Model of Human Occupation (MOHO) een van de meest effectieve benaderingswijze. Door de sterke kanten van het kind te benadrukken bij de familie gaan zijn dit inzien en ontstaat het ripple effect. Dit houdt in dat de positiviteit zich verspreid als een druppel in het water, de familie zal door de benadrukking de sterke kanten van het kind zien en benadrukken. Dit heeft vervolgens het effect dat het kind deze positiviteit ervaart en zich zelfverzekerder gaat voelen. 4.2 Oefeningen Om het kind te ondersteunen tijdens de ontwikkeling van het voorbereidend schrijven komen de volgende oefeningen/interventies naar voren in de literatuur, zoals het maken van schrijfpatronen, grafomotorisch werken, fijne motoriek oefeningen en de Meskertherapie Het maken van schrijfpatronen Schrijfpatronen of directe vooroefeningen zijn ontwikkeld als eenvoudige lijnen om het ingewikkelde schrift voor te bereiden. Het ingewikkelde schrift bestaat uit rechte en kromme lijnen. Uiteindelijk ontstaan uit deze rechte en kromme lijnen patronen die duidelijk de voorlopers, de basiselementen van de letters zijn (Keulen & Eerd- Smetsers, 2007). De schrijfpatronen worden geoefend in de kleuterklassen en soms in het begin van groep 3. In afbeelding 2 staand de schrijfpatronen weergegeven die geoefend kunnen worden. Afbeelding 2: Schrijfpatronen Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 19

20 De lemniscaat neemt bij de schrijfpatronen een bijzondere plaats in. De lemniscaat wordt gevormd door de doorgaande beweging waarbij de lichaamsas gekruist wordt. Er is een doorgaande beweging naar zowel links als rechts nodig, met in het midden een snijpunt van lijnen. Kinderen hebben vaak moeite om het snijpunt precies in het midden te laten vallen en het snijpunt te kruisen. Ze gaan dan onder of boven het snijpunt langs (Alblas & Eerd- Smetsers, 2003). Door de kruising van de lichaamsas wordt de lateralisatie bevorderd. Daarnaast bevordert de doorgaande beweging de concentratie (Keulen & Eerd-Smetsers, 2007). Deze schrijfpatronen kunnen als ontspanningsoefening en als inspanningsoefening worden aangeleerd. Bij het aanleren van schrijfpatronen als ontspanningsoefening gaat het in eerste instantie niet om de precieze vorm, maar om een ontspannen beweging. Het is hierbij belangrijk dat de oefening spelenderwijs wordt aangeboden. Bij de inspanningsoefeningen gaat het om het oefenen van de precieze vorm van de schrijfpatronen. De vorm staat hierbij centraal en de beweging is daaraan ondergeschikt (Alblas & Eerd-Smetsers, 2003) Grafomotorisch werken Grafomotorisch werken betekent bewegen maken over het papier. Wanneer het kind hier moeite mee heeft is het van belang om het kind meer bewegingservaring op papier op te laten doen. Het gaat bij het leren schrijven om kijken, de richting bepalen, mikken en bijsturen in de hoop dat het resultaat goed wordt. Het vraagt oefening om het potlood goed over het papier te sturen. Om deze reden is het van belang dat het kind bewegingservaring op doet door middel van het creëren van grote patronen en daarna ook kleine patronen. Hierbij wordt er gewerkt richting de grootte van de letters in het uiteindelijke schrift. Aan de hand van de volgende basisbewegingen worden de grote en kleine patronen gemaakt: Rechte bewegingen Ronde bewegingen Hoekige bewegingen Golvende bewegingen (Kooijman, Mierlo & Natzijl, 2009) Fijne motoriek oefeningen Wanneer het kind moeite heeft met de fijne motoriek, is het mogelijk dat de ergotherapeut ervoor kiest om het kind op dat gebied meer te prikkelen. De fijne motoriek koffer is daarvoor een geschikt hulpmiddel. Deze is speciaal gemaakt om kinderen spelenderwijs kleine voorwerpen in en uit de hand te laten manipuleren. De materialen zijn geschikt voor kinderen van groep 1 tot en met groep 8 (Wouters & Schaerlaekens, 2009). Daarnaast zijn spellen met kleine voorwerpen goed om de fijne motoriek te oefenen. Hierbij kan de ergotherapeut, de leerkracht of de ouder het kind adviseren om de kleine voorwerpen in en uit de hand te manipuleren gedurende het spel. 4.3 Mesker Therapie Wanneer het kind moeite heeft met de bewegingspatronen uit paragraaf en kan er gekozen worden voor Mesker Therapie. Bij Mesker therapie wordt er extra aandacht besteed aan de dominantiefase van de hersenen. Het doel hierbij is om uiteindelijk met beide handen de bewegingspatronen op een vloeiende manier uit te voeren. Zodat de voorkeurshand naar voren komt. De validiteit en betrouwbaarheid van de Mesker therapie wisselt in de twee onderzoeken die geschreven zijn over deze therapie. Momenteel wordt er een boek ontwikkeld waarin de achtergrond en validiteit van deze therapie onderzocht wordt. Door dit boek zal de Mesker Therapie een betrouwbaarder en valide instrument worden. Wanneer het boek is uitgebracht kan de informatie hieruit worden opgenomen in deze richtlijn (Grunsven, Njiokiktjien, Vuylsteke-Wauters & Vranken, 2009). Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 20

21 4.4 Pengrepen Om goed te kunnen schrijven is het van belang dat er een juiste pengreep wordt gehanteerd door het kind. Er zijn vele verschillende manieren om een pen of potlood te hanteren. Over het algemeen worden deze manieren gecategoriseerd in de volgende drie groepen: Onrijpe pengrepen: Hierbij houdt het kind het potlood vast in de palm van zijn of haar hand. De bewegingen van het potlood komen bij de onrijpe greep nog vanuit de pols, arm en romp. Bij deze greep zien we geen duim- en vingerbewegingen. Overgangsgrepen Deze grepen worden vaak gezien als een tussenstap naar de rijpe greep. De kinderen houden het potlood met duim- en vingerbeweging vast, maar bewegingen komen nog vanuit de pols en elleboog. Rijpe pengrepen De rijpe pengreep ontwikkelt zich over het algemeen tussen de vier en zes jaar. Het potlood beweegt bij de rijpe greep vanuit de duim en vinger. (Kijk op ontwikkeling, z.d.) Het is belangrijk dat er ten alle tijden gestreefd wordt naar een rijpe pengreep. Uit de literatuur blijkt dat het voor de leesbaarheid en de snelheid van het schrift niet uitmaakt welke rijpe pengreep gehanteerd wordt (Schwellnus, et al., 2012). In Nederland worden er door kleuters in groep één en twee vier verschillende pengrepen gehanteerd: 1. Knuistgreep of vuistgreep: Het kind houdt de pen of het potlood vast in de hele vuist, waarbij de beweging met de hele hand gemaakt wordt. Dit maakt het (bijna) onmogelijk om de beweging fijner en preciezer te maken (Hagen & Valkenburg, 2010). Deze greep valt onder de onrijpe pengrepen (Kijk op ontwikkeling, z.d.). 2. Functionele of dynamische driepuntsgreep: Hierbij wordt de pen of het potlood vastgehouden door de duim, middelvinger en wijsvinger. De spieren die in de bovenste kootjes van deze vingers zitten maken de schrijf- en tekenbewegingen. De duim zorgt ervoor dat er bij rechtshandige kinderen naar rechts wordt bewogen. De wijsvinger zorgt voor de beweging van boven naar beneden en drukt op de punt van de pen of het potlood. De middelvinger zorgt voor het remmen van de beweging. Bij linkshandige kinderen zou de duim moeten trekken in plaats van duwen wanneer er een beweging naar rechts gemaakt moet worden (Hagen & Valkenburg, 2010). Dit is een vorm van een rijpe pengreep (Kijk op ontwikkeling, z.d.). 3. Duimgreep of sleutelgreep of snuitgreep: Bij deze pengreep ligt de duim over de wijsvinger. Daardoor moeten de wijsvinger en de middelvinger er samen voor zorgen dat er voldoende druk uitgeoefend wordt op de punt van het potlood of de pen tijdens het uitvoeren van de schrijfbewegingen. De schrijfbeweging komt bij deze pengreep meer vanuit de hand dan vanuit de vingers (Hagen & Valkenburg, 2010). Deze pengreep behoort tot de rijpe pengrepen (Kijk op ontwikkeling, z.d.). 4. Middelvingergreep: Bij deze pengreep ligt de middelvinger op of naast de wijsvinger. Hierbij kan de wijsvinger niet voor voldoende druk op de punt van de pen of het potlood zorgen. Ook bij deze pengreep komen de bewegingen meer vanuit de hand dan vanuit de vingers (Hagen & Valkenburg, 2010). Wanneer de ringvinger het potlood stuurt hoort deze pengreep bij de overgangsgrepen. Wordt het potlood vastgehouden door duim, wijs- en middelvinger dan behoort de greep tot rijpe pengrepen (Kijk op ontwikkeling, z.d.). In afbeelding 3 staan de hierboven genoemde pengrepen van links naar rechts afgebeeld. Afbeelding 3: Verschillende pengrepen van kleuters Het is belangrijk om te streven naar een functionele rijpe pengreep. Wanneer een pengreep is geautomatiseerd, is het lastig om deze af te leren. Het automatiseren van een juiste pengreep kan het beste gedaan worden tussen het vierde en zevende levensjaar van het kind. Een aantal kinderen heeft Ergotherapie richtlijn Problematiek in voorbereidend schrijven - Een concept 21