Borgen voor morgen Voorbeelden van verankering van gemeentelijk klimaatbeleid

Transcriptie

1 Borgen voor morgen Voorbeelden van verankering van gemeentelijk klimaatbeleid In opdracht van

2 BRONVERMELDING Deze brochure is samengesteld op basis van interviews met de volgende personen: Carola Hoogland-Karman en Theo van Es (Apeldoorn), Arwen Schram, Gerrit Jolink en Froukje Anne Karsten (Amsterdam), Leonie van Willigen-Rodenburg en Christianne Derikx (Bernheze), Peter Heskes (Den Haag), Pieter van Bentum (Deventer), Merijn Frauenfelder en Rienk van der Werff (Enschede), Hans van der Logt (Heerlen), Thijs de la Court en Peter Kelder (Lochem) en Pascal Zoetbrood (Utrecht). 2

3 Borgen voor morgen Borgen voor morgen Voorbeelden van verankering van gemeentelijke klimaatbeleid Werkt u aan gemeentelijk klimaatbeleid? Dan is deze brochure voor u. Door lokaal aan de slag te gaan, kunt u een bijdrage leveren aan het wereldwijde klimaatprobleem. Centraal staat het begrip borging, de verankering van het klimaatbeleid in de gemeentelijke organisatie. Succesvol klimaatbeleid vraagt om gedeelde verantwoordelijkheid. Bijna iedere gemeenteambtenaar kan immers helpen om de gemeentelijke klimaatdoelen te halen. Deze brochure is tot stand gekomen door interviews met ambtenaren van negen gemeenten. Grote en kleine gemeenten, koplopers en gemeenten die wat minder ver zijn met borging. In de interviews stond de volgende vraag centraal: Hoe borgt u het klimaatbeleid? Met klimaatbeleid bedoelen we de doelstel lingen en maatregelen om klimaatdoelen te halen. We geven in deze brochure goede voorbeelden. Daarmee willen wij u stimuleren om werk te maken van borging. Dat is van groot belang, omdat klimaatbeleid bij uitstek een kwestie is van een lange adem. We zullen immers jarenlang hard moeten werken om de doelstellingen voor de lange termijn te halen. Met alleen losse projecten lukt dat niet. Borgen voor morgen dus! Klimaatbeleid en duurzaamheid mogen geen modegril worden, want dan ben je erg kwetsbaar. (Peter Heskes, gemeente Den Haag) Onder borging verstaan wij de manier waarop klimaatbeleid structureel een plaats krijgt in beleid, organisatie en uitvoering. Hoe kunt u klimaatbeleid vastleggen in beleidsplannen en het beleidsproces organiseren? Maar ook: hoe kunt u ervoor zorgen dat er concrete resultaten geboekt worden? De toedeling van verantwoor delijkheden en bevoegdheden en het vastleggen daarvan in de administratieve organisatie is belangrijk. Daarnaast is intern draagvlak voor het klimaatbeleid in alle fasen essentieel. In feite gaat het dan om borging van het beleid in de hoofden van de ambtenaren. Zonder hun medewerking en uiteraard die van bedrijven, burgers en maatschappelijke organisaties zullen de klimaat doelstellingen buiten bereik blijven. 3

4 Doelstellingen Nederland heeft concrete doelstellingen voor het tegengaan van klimaatverandering vastgelegd in het kabinetsbeleid Schoon en Zuinig : reductie van de CO2-uitstoot van 30 procent in 2020, ten opzichte van 1990; 20 procent van de energievoorziening wordt duurzaam opgewekt in 2020; 2 procent energiebesparing per jaar. Veel gemeenten werken hard om deze doelstel lingen te halen. Een aantal streeft zelfs naar een klimaatneutrale gemeente op lange termijn. Utrecht wil als stad in 2030 CO 2 -neutraal zijn. Dit doel voor de lange termijn is vertaald in een doelstelling voor de korte termijn van zes procent CO 2 -reductie in 2012 ten opzichte van Dat is een afname van ton over die periode. Utrecht wil dat de gemeentelijke organisatie in 2012 CO 2 -neutraal is. Het onderstaande schema geeft de basisopbouw weer van deze brochure. Het gaat om borging in: diverse beleidsterreinen; de gemeentelijke organisatie; uitvoering van beleid. Elk van deze onderwerpen is in een aantal praktijkvoorbeelden beschreven. Daaruit blijkt dat u borging op heel verschillende manieren kunt invullen. Draagvlak Capaciteit Financiën Monitoring Uitvoering Beleid Korte én lange termijn Externe integratie Strategisch én operationeel Borging Wie doet wat? Vastleggen bijdragen Rol klimaatcoördinator Organisatie 4

5 Borgen voor morgen Borging in beleid Borging in beleid gaat over het vastleggen van het klimaatbeleid in beleidsplannen, beleidsuitspraken en in beleidsinstrumenten. Wanneer het klimaatbeleid alleen in een klimaatnota komt te staan, is er weinig kans dat de hele gemeentelijke organisatie zich verantwoordelijk gaat voelen. Maar dat is wél nodig om de integrale klimaatdoelen te halen. Aandacht voor korte én lange termijn In de eerste plaats is het essentieel om niet alleen naar de korte termijn, maar ook naar de lange termijn te kijken. Gemeente Bernheze wil op lange termijn klimaat neutraal worden. Daarvoor stelt de gemeente een routekaart op. De Routekaart Bernheze Klimaatneutraal geeft aan hoe de lange termijn doelstelling bereikt wordt en welke stappen daarvoor nodig zijn. Het doel is niet alleen duidelijkheid te scheppen over de af te leggen weg naar klimaatneutraliteit. Een nevendoel is commitment voor de lange termijn, in het bijzonder bij het bestuur. Voor de kortere termijn (tot 2012) staan doelstellingen in Energiek Bernheze, het uitvoeringsprogramma voor het klimaatbeleid. Externe integratie In de tweede plaats dienen de klimaatdoelstel lingen terug te komen in andere beleidsterreinen, zoals stedenbouw, verkeer en vervoer en in het economisch beleid. Niet alleen het milieubeleid gaat immers over klimaat. Het klimaatbeleid moet daarom gemeentebreed worden vastgelegd om op alle fronten de kansen die er zijn te benutten. Ondermeer stedelijke ontwikkeling biedt deze kansen. Amsterdam heeft de doelstelling klimaatneutraal bouwen vastgelegd in beleidsinstrumenten zoals bijvoorbeeld het Amsterdamse Plaberum (een instrument voor de inbreng van ambities in het ruimtelijke planproces) en de Handleiding klimaatneutraal bouwen. Het doel daarvan is dat bij stedelijke ontwikkeling energie en klimaat als vanzelfsprekend mee genomen worden in de planvorming. Strategisch en operationeel Een derde aandachtspunt van borging in beleid is dat klimaat zowel op strategisch niveau als op uitvoerings niveau een plaats krijgt. Op strategisch niveau dienen klimaatdoelstellingen terug te komen in bijvoorbeeld de stadsvisie en de ruimtelijke structuurvisie, maar ook in het verkeers- en vervoersplan en in het milieubeleidsplan. Op uitvoeringsniveau is het belangrijk om het klimaat beleid aandacht te geven in de beleids instrumenten waar dagelijks mee gewerkt wordt, bijvoorbeeld in beheerplannen, bestekken en checklists. Klimaat wordt dan een vast onderdeel van het werk van medewerkers op uitvoerings niveau. Zo krijgt het klimaatbeleid een plek in de praktijk van alledag. 5

6 Voor duurzaam bouwen maakt de gemeente Apeldoorn privaatrechtelijke prestatieafspraken. Intern is vastgelegd wat de verschillende afdelingen daarbij moeten doen. Dat heeft zijn nut bewezen, bijvoorbeeld bij de toetsing aan GPR-gebouw (Gemeentelijke Praktijk Richtlijn). Deze toets bleek regelmatig achterwege te blijven, omdat stukken niet gearchiveerd werden en daardoor al verdwenen voordat een toets kon worden uitgevoerd. Daarom is er nu een protocol opgesteld. Het bureau Duurzaamheid, dat verantwoor delijk is voor het klimaatbeleid, heeft ervoor gezorgd dat er personele capaciteit is voor de toetsing aan GPR-gebouw. Eén van de acties om klimaatbeleid een plaats te geven bij duurzaam inkopen, is het maken van standaardteksten, zoals Amsterdam en Apeldoorn doen. Dat helpt de gemeentelijke diensten die offerteaanvragen opstellen of bestekken beoordelen. Borging in de organisatie Borging van klimaatbeleid in de organisatie gaat over verantwoordelijkheden en bevoegdheden. De klimaatcoördinator heeft daarbij een spilfunctie. Hieronder komen een aantal onderwerpen aan de orde die van belang zijn voor borging in de organisatie. Overzicht: wie doet wat? Om een goede borging te realiseren binnen de organisatie moet in ieder geval voor iedereen duidelijk zijn wie wat doet. 6

7 Borgen voor morgen Bernheze heeft in één overzichtelijk organisa torisch schema het klimaatbeleid en wie er aan werkt samengevat. In het schema staan onder meer: doelen; inspanningen; resultaten; projectleiders van verschillende afdelingen; uren en kosten. Niet minder belangrijk is, dat duidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is. Die verdeling van taken en verantwoordelijkheden hoort thuis in managementplannen, maar ook in afdelings plannen en in de functieomschrijvingen van individuele medewerkers. De klimaatcoördinator in Heerlen bezoekt afdelingen en vraagt wat zij kunnen en willen bij dragen aan het halen van de klimaatdoel stellingen. De uitkomst daarvan komt in de afdelings plannen te staan inclusief het aantal uren dat die afdeling voor de uitvoering beschikbaar stelt. Vastleggen bijdrage van anderen aan het klimaatbeleid In de tweede plaats is voor de borging in de organisatie van belang hoe de bijdrage van anderen aan het halen van de klimaat doelstellingen is vastgelegd. Intern bijvoorbeeld door dit vast te leggen in afdelingsplannen. Maar ook door periodiek te rapporteren aan het management over hoe de zaken ervoor staan. Een stuurgroep klimaatbeleid op directieniveau is een uitstekend hulpmiddel om ervoor te zorgen dat de verschillende diensten de taken goed verdelen. De klimaatcoördinator kan als secretaris van die stuurgroep de afspraken vastleggen. Afspraken met externe partijen moet u natuurlijk ook vastleggen, door overeenkomsten af te sluiten met bijvoorbeeld woningbouwcorporaties. De Amsterdamse klimaattafel-overeenkomst is een instrument waarbij partijen (samen met de gemeente) een overeenkomst sluiten (aan de klimaattafel) om klimaatdoelstellingen te verwezenlijken. Klimaat is als onderwerp nog niet gemeentebreed ingesleten, maar we zijn op de goede weg. (Carola Hoogland-Karman, gemeente Apeldoorn) Natuurlijk werkt het ook om nieuwe ambities simpelweg in te voeren na bestuurlijke goed keuring. Bijvoorbeeld: duurzaam inkopen is nu nog nieuw, maar wanneer men er aan gewend is geraakt, staat niemand er nog bij stil. 7

8 Rol en positie klimaatcoördinator Belangrijk voor borging in de organisatie is ook de rol van de klimaatcoördinator: procesaanjager en -bewaker, stimulator of ook uitvoerder van projecten. De rol van de klimaatcoördinator bij projecten die door anderen intern getrokken worden, kan ook variëren: stimuleren, het aan leveren van kennis of bijvoorbeeld het wijzen op subsidies. Projecten in Lochem worden voor een groot deel niet door de milieumedewerkers uitgevoerd. Zo werkt Openbare Werken aan duurzame verlichting. Onderwijs is verantwoordelijk voor energiemaatregelen bij nieuwbouw van scholen. Medewerkers zijn enthousiast te maken als het gaat om extra ambities, inno vaties in hun vakgebied én wanneer een breed publiek het resultaat van hun werk kan zien. De milieuambtenaar blijft vaak zijdelings betrokken bij projecten en stelt zich dienstbaar op. In Deventer kiest men er bewust voor om aan te sluiten bij wat men al doet binnen andere afdelingen. Zo wil Openbare Ruimte aan de slag met energiezuinige straatverlichting en hebben zij ideeën over wat met dit onderwerp gedaan kan worden. De betrokken collega s blijken vervolgens vaak gemotiveerd om aan de slag te gaan met het onderwerp. De taak van de klimaat coördinator is het zorgen voor een bestuurlijk vastgestelde doelstelling en voor doelen op langere termijn met een goede planning. De klimaatcoördinator moet niet Don Quichot, maar Steven Spielberg zijn: anderen projecten laten uitvoeren en zelf regie voeren. (Hans van der Logt, gemeente Heerlen) Niet alleen de rol, maar ook de positie van de klimaatcoördinator binnen de gemeentelijke organisatie is belangrijk. Korte lijnen naar de ambtelijke top en het bestuur helpen om effectief en slagvaardig te kunnen werken. Het klimaatbureau van Amsterdam staat dicht bij het bestuur. Er is vaak meerdere malen per week rechtstreeks contact tussen de programmamanager van het klimaatbureau en de coördi nerend wethouder voor klimaat. Ambtelijk opdrachtgever is de directeur van de dienst, maar er is geen tussenlaag tussen bestuur en klimaatbureau. Het klimaatbureau legt de verantwoordelijkheid en uitvoering van taken vervolgens zoveel mogelijk bij diverse diensten. 8

9 Borgen voor morgen Borging van de uitvoering Naast de borging van het klimaatbeleid in beleid en organisatie, speelt ook de uit voering een grote rol. We noemen daarvoor vier randvoorwaarden. Breed draagvlak Om beleid en afspraken effectief te laten zijn, moet de wil aanwezig zijn om klimaatbeleid tot een succes te maken. Op de werkvloer en bij het management, maar ook bij het bestuur en bij externe partijen is draagvlak nodig. Belangrijk daarbij is dat successen worden gevierd en breed worden uitgedragen. Daardoor gaat het onderwerp ook echt leven, zowel intern als extern in de lokale samenleving. In Lochem zoeken we steeds de publiciteit. Bij het indraaien van spaarlampen in de raadszaal nodigden we bijvoorbeeld de pers uit om aandacht te krijgen voor onze klimaatambities. ( P e t e r K e l d e r, g e m e e n t e L o c h e m ) Gezamenlijke verantwoordelijkheid betekent ook het samen delen van publieke aandacht. Zo is de wethouder Economische Zaken in Lochem de projectleider voor de Kring duurzaam ondernemen. Bij het nieuwe gemeente huis is de wethouder Huisvesting verantwoordelijk voor de energieambitie. Deze heeft zelf verwoord dat duurzaamheid het zwaarste criterium moet zijn bij de aan besteding en dat is ook gelukt. Alle wethouders kunnen zich op die manier profileren met s uccesvolle klimaatprojecten. Veel gemeenten zien het verleiden van externe partijen als bedrijven en burgers als de grootste uitdaging. Sleutels voor succes zijn overtuigings kracht, diplomatie, enthousiasme en ook tijd. Overhaaste acties of het overvragen van partijen leidt meestal niet tot draagvlak. Capaciteit Uitvoering van beleid vergt menskracht, maar ook kennis en vaardigheden. De minimaal benodigde menskracht voor succesvol klimaatbeleid is niet in één getal uit te drukken. Wanneer u denkt dat er structureel te weinig capaciteit is, dan kan een vergelijking met de capaciteit in andere gemeenten van dezelfde omvang uitkomst bieden ( benchmark ). Daarmee kunt u aan het management en bestuur laten zien in hoeverre soortgelijke gemeenten, meer ambtelijke capaciteit hebben om het beleid op te zetten en uit te voeren. Kennis in de eigen organisatie of inhuur van expertise zijn ook vormen van capaciteit. Zolang u de regie maar niet uit handen geeft. Deventer heeft een gespecialiseerd bureau subsidie laten aanvragen voor het plaatsen van zonnepanelen op daken van openbare gebouwen. In korte tijd is zo een grote subsidie toegekend voor het plaatsen van zonnepanelen op het dak van maar liefst vijftig openbare gebouwen. 9

10 Financiën Zonder geld geen klimaatbeleid, zelfs wanneer partijen buiten de gemeentelijke organisatie een groot deel van de kosten voor hun rekening nemen. Om de financiën goed te borgen is het belangrijk dat u tijdig aansluit bij de bestuurlijke cyclus van voor- en najaarsnota. Langs die weg kunnen budgetten worden geregeld in de begroting. Vervolgens kan dan de financiële vertaling naar afdelingsplannen plaatsvinden. Een andere aanbeveling is om vooral op zoek te gaan naar financiële experts binnen de gemeentelijke organisatie. Zij kunnen u adviseren, want zij kennen de weg als geen ander. In Apeldoorn is met de directeur Middelen (financiën) de volgende afspraak gemaakt: voor gemeentelijke panden mogen energiebesparende maatregelen met een terugverdientijd die korter is dan de levensduur van de maatregel, worden uitgevoerd op kosten van de afdeling Financiën. Enschede ontwikkelt een instrument, dat inzicht geeft in de kosten en baten van investeringen in energie besparing. Doel daarvan is om de lusten en lasten eerlijk te verdelen, zodat er meer draagvlak voor maat regelen ontstaat. Bij sportgebouwen is het nu bijvoorbeeld zo, dat het Vastgoedbedrijf Enschede (VBE) de panden verhuurt aan de afdeling Sport van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling. Investeringen in energiebesparing komen in de huidige situatie ten laste van het vastgoed bedrijf, terwijl de afdeling Sport van de lusten profiteert. Deze laatste betaalt namelijk de energierekening. Monitoring Wanneer onduidelijk is wat de resultaten van het beleid zijn, kunt u ook moeilijk aantonen dat u op de goede weg bent. Monitoring is essentieel om zicht te krijgen op de voortgang van het beleid. Bovendien is het een goed communicatiemiddel om te laten zien wat u al bereikt heeft. Zowel beleidsprestaties als de werkelijke vermin dering van uitstoot van broeikasgassen kunt u met monitoring laten zien. In Amsterdam hebben wij een nulmeting uitgevoerd. Dit jaar verschijnt het eerste CO 2 -jaarverslag. ( G e r r i t J o l i n k, g e m e e n t e A m s t e r d a m ) In Utrecht wordt een programmabeheerssysteem opgezet om de voorgang van de uitvoering van projecten te volgen. Daarnaast worden de periodieke managementrapportages en bestuursrapportages gebruikt om zonodig de voortgang van het klimaatbeleid bij te stellen. 10

11 Borgen voor morgen Ten slotte Hoe kunt u klimaatbeleid nu het beste borgen? Er liggen duidelijk kansen in beleid, in organisatie én in de uitvoering om het klimaatbeleid te versterken. Zoals eerder opgemerkt, is klimaat beleid een kwestie van een lange adem. Dat betekent dat borging hard nodig is. Een enthou siaste klimaatcoördinator of milieuwethouder is enorm waardevol. Maar het beleid kan ook snel verwateren wanneer deze sleutelfiguren vertrekken. Leg daarom goed vast wat de doelen zijn en wie wat gaat doen. Het consequent werken aan draagvlak en het veiligstellen van financiën vergroten ook de kans op succes op lange termijn. Maakt u ook werk van borgen voor morgen? Meer informatie Bij de regionale klimaatadviseurs kunt u terecht met al uw vragen over het lokaal klimaatbeleid. Zij verzorgen ook workshops Organisatorisch Borging Klimaatbeleid (Assessment Klimaatbeleid) voor u. Contactpersonen vindt u op de website van SenterNovem onder Over ons of via het secretariaat Lokaal en Regionaal Klimaatbeleid: of Brochure Financiële regelingen voor lokaal klimaatbeleid is te vinden op onder Publicaties. Voor de training Sturen op samenhang lokaal klimaatbeleid; kunt u contact opnemen met Ruud van Gisteren: , r.van.gisteren@senternovem.nl Stappenplan Klimaatneutrale gemeentelijke/provinciale organisatie is te vinden op onder Instrumenten. 11

12 Programmainformatie Het Faciliteringsprogramma Lokale en Regionale Klimaatinitiatieven richt zich op intensivering en samenwerking bij de uitvoering van klimaatbeleid. Het programma is ondersteunend aan het Klimaatakkoord Gemeenten en Rijk en het Klimaat Energieakkoord tussen Rijk en provincies en wordt in opdracht van het ministerie van VROM uitgevoerd door SenterNovem in samenwerking met IPO en de VNG. Het programma is georganiseerd rond themateams. Ieder thema heeft een ambassadeur, een wethouder van een innovatieve gemeente op dit thema. De themateams richten zich op de intensivering van initiatieven als uitvoering van lokaal en regionaal klimaatbeleid en op de samenwerking met (markt) partijen met klimaatambities. SenterNovem, voor innovatie en duurzaamheid Een sterk innovatief bedrijfsleven in een leefbare, duurzame samenleving. SenterNovem stimuleert duurzame economische groei door een brug te slaan tussen markt en overheid, nationaal en internationaal. Bedrijven, (kennis)instellingen en overheden kunnen bij SenterNovem terecht voor advies, kennis en financiële ondersteuning. Wij verbinden partijen die met passie en gedrevenheid willen werken aan een duur zame en innovatieve samenleving. SenterNovem is een agentschap van Economische Zaken en realiseert beleid in opdracht van de Rijksoverheid op een professionele, effectieve en inspirerende wijze. Croeselaan 15 Postbus RE Utrecht Telefoon (030) Telefax (030) Publicatienummer: 2FLOK0902 Uitgave november 2009 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld, kan SenterNovem geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Bij publicaties van SenterNovem die informeren over subsidieregelingen geldt dat de beoordeling van subsidieaanvragen uitsluitend plaatsvindt aan de hand van de officiële publicatie van het besluit in de Staatscourant. 12