koper? Door zijn specifieke eigenschappen Getrouwd met Onmisbaar in kleine hoeveelheden, giftig in hoge concentraties

Transcriptie

1 Onmisbaar in kleine hoeveelheden, giftig in hoge concentraties Getrouwd met koper? Vanwege de bestrijding van phytophthora in de biologische aardappelteelt staat koper weer op de agenda. In het metabolisme van planten, dieren en mensen wordt koper aangemerkt als een sporenelement. Sporenelementen zijn in kleine hoeveelheden nodig maar in grote hoeveelheden vaak giftig. Hoeveel koper bevat de bodem en hoeveel hebben planten, dieren en mensen hiervan nodig? Tekst Leen Janmaat Foto s Louis Bolk Instutuut Door zijn specifieke eigenschappen kent koper () vele toepassingen. Als metaal is het buigzaam en goed te bewerken. Bovendien zijn koper en koperverbindingen goede geleiders van elektriciteit. Onze aardkorst bevat slechts 0,006% koper, belangrijke vindplaatsen van kopererts zijn Chili, Volksrepubliek China, Peru en de Verenigde Staten. Vanwege de grote vraag naar koper stijgen de prijzen waardoor het metaal ook in trek is bij het dievengilde. In de bodem is koper gebonden aan het klei-humuscomplex en weinig mobiel, waardoor het zich kan ophopen. Dit is het geval bij aanvoer van grote hoeveelheden dierlijke mest, zeker wanneer koper aan het voer is toegevoegd. Want ondanks de regulering van toevoegingen aan het veevoer (zie kader), wordt het meeste koper via dierlijke mest aangevoerd. In hogere concentraties kan koper de activiteit van de bodem verstoren omdat het een negatieve invloed heeft op de activiteit van micro-organismen en wormen. Remming van bodemorganismen vertraagt de ontbinding en omzetting van organische materiaal ofwel humusvorming. In de tabel zijn de waardering en de bijbehorende adviesgiften weergegeven. Voor de akkerbouw zijn in haver en tarwe kopertekort eerder te verwachten dan in gerst of aardappelen. Bij planten speelt koper een rol in het fotosyntheseproces. Kopergebrek is niet snel zichtbaar, donkergroene en misvormde bladeren duiden soms op een tekort. Het gebrek toont zich in het jonge blad. In gras, klaver en luzerne voor ruwvoeder is een voldoende kopertoestand niet alleen voor de plantengroei, maar vooral ook voor de gezondheid van het vee van belang. De adviezen voor koperbemesting worden ingegeven door gewenste opname door het vee. In het metabolisme van dieren vormt koper het werkzame bestanddeel van een groot aantal enzymen, die onder andere betrokken zijn bij de vorming van bloed, beenderen en haar. Kopertekort laat bij koeien klinische symptomen zien zoals diarree, slechte conditie, verminderde eetlust, lagere melkproductie, bloedarmoede en de zogenoemde koperbril (afwijkend haarkleed). In menselijke voeding komt koper voor in groente, fruit, vlees, brood en andere graanproducten, en cacaoproducten. Volgens het Voedingscentrum komt 22

2 onderzoek Koperen gereedschappen Volgens Victor Schauberger ( ) draagt koperen gereedschap positief bij aan de bodemvruchtbaarheid. Hij concludeerde dat ijzeren ploegen de vruchtbaarheid van het land aantastten vanwege een fijne laag van ijzerdeeltjes in de bodem die met het ploegen wordt verspreid. Het water in de bodem verliest dan zijn natuurlijke spanning, zakt weg en is minder bereikbaar voor de planten. Bovendien zou door het ijzer het magnetisch veld van de aarde worden verstoort. Schauberger vond in koper een veel beter materiaal voor landbouwgereedschap, het koper beschermt de kracht van het water en geeft geen verstoring van het magnetische veld van de aarde. Hij maakte ook een ontwerp voor de vorm van de ploeg. Evenals bij zijn watermachines werd dit een spiraalachtige vorm. Koper in varkensvoer Het gebruik van koper in diervoeder is aan wettelijke normen gebonden. Voer voor varkens van 12 weken en ouder mag maximaal 25 mg/kg koper bevatten. Alleen voor biggen jonger dan 12 weken is diervoeder met een hoger kopergehalte toegestaan. Het gebruik van diervoeder met teveel koper heeft negatieve gevolgen voor het milieu, omdat het teveel aan koper in de mest komt en daarmee in de bodem en het oppervlaktewater. Ook speelt mee dat het effect van voer met een hoog kopergehalte afneemt naarmate de dieren ouder worden. Een hoger kopergehalte in voedsel heeft het grootste effect op de groeiprestaties en darmgezondheid van biggen tot een leeftijd van zo n 12 weken, zo blijkt uit onderzoek van Wageningen UR. Schapen zijn gevoelig voor hoge concentratie koper in de bodem en voer kopertekort of -overschot in Nederland nauwelijks voor. Koper wordt wel in voedingssupplementen verwerkt. Bladmeststoffen zijn in verschillende varianten en merken verkrijgbaar. Meest voorkomend is koperoxychloride die gekoppeld aan uitvloeiers en hechtstoffen over het gewas wordt gespoten. Bladmeststoffen worden ook gebruikt in de fruitteelt waarbij de nevenwerking tegen schurft en kanker voordelig uitpakken voor de biologische fruitteler. Uiteraard speelt bij de afweging voor gebruik van bladbemesting mee hoe hoog het gehalte in de bodem is. Door verweringsprocessen in de bodem komen sporenelementen zoals koper en zink zeer geleidelijk beschikbaar. Maar ook adsorptie aan kleidelen en humuscomplex speelt een rol bij het binden en vrijgeven van sporenelementen. De -concentratie in het bodemvocht neemt sterk af naarmate de ph oploopt. Op kalkrijke kleigronden zal daarom sneller tekort optreden. Koper wordt tevens ingezet als schimmelbestrijder. In Europa, met uitzondering van Nederland en Denemarken, heeft koper nog toelating als gewasbeschermingsmiddel. Deze toelating loopt per januari 2018 af. Het wordt vooral toegepast in de druiventeelt, buitenteelt tomaten, hardfruit en aardappelen. Maar ook in andere groentegewassen, afhankelijk van de toelating, wordt koper in gevoelige perioden ingezet als schimmelbestrijder. Van oudsher gebruikte men Bordeauxe pap. Als afgeleide zijn nu andere koperformuleringen (kopersulfaat en koperoxychloride) als werkzame stof opgenomen in diverse fungiciden. Het voordeel van deze formuleringen is dat er minder koper wordt gebruikt om de dezelfde werking te bewerkstelligen. Koper wordt ook wel gecombineerd met andere stoffen (fosfiet) waarmee de werking verbetert. Deze koperhoudende gewasbeschermingsmiddelen hebben in Nederland geen toelating. Koperoxychloride is wel als bladbemester toegelaten. Als zwaar metaal is koper potentieel schadelijk voor de gezondheid, maar de toxiciteit hangt af van de concentratie. Met name in de wijnbouw lopen de concentraties in de bodem na jarenlang gebruik op, sommige studies wijzen zelfs op een niveau van meer dan 200 mg/kg grond, terwijl het natuurlijke niveau tussen de 2 en de 60 mg/kg ligt. Deze hoge concentraties koper zijn toxisch voor Tabel: Waardering kopertoestand en adviesgiften (1968) Waardering Kopergehalte (mg/kg grond) Adviesgift (kg /ha) Laag < 3,0 6 Vrij laag 3,0-3,9 2,5 Goed 4,0-9,9 0 Hoog 10 0 Bron Kennisakker organismen, en zelfs ook voor de wijnstokken. Wanneer graslanden of voedergewassen verontreinigd zijn met koper, zullen dieren extra koper binnenkrijgen, wat schadelijk kan zijn voor diergezondheid. Vooral schapen zijn gevoelig voor koper, relatief lage gehalten in de bodem (20 mg/kg grond) geven al risico op gezondheidsproblemen. De kopertoestand van de grond wordt uitgedrukt in mg koper/kg ds grond. Binnen de biologische landbouw werden in het verleden richtlijnen voor gebruik van koper gehanteerd waarbij de gehalten in Meeste koper wordt via dierlijke mest aangevoerd. de bodem een ijkpunt vormde. Volgens de EU-verordening ligt de huidige limiet voor gebruik van koperhoudende middelen op maximaal 6 kg per ha per jaar. Bioland en Naturland hanteert lagere grenswaarden (3 kg/ha). De hoge infectiedruk dit jaar van phytophthorasporen, maar ook van meeldauw in druiven en schurft in hardfruit, heeft impact op oogst en kwaliteit van deze gewassen. Uit meldingen blijkt dat in Frankrijk, Duitsland en vele zuidelijke EU landen koper is ingezet om de schimmels in deze gewassen te beheersen. In de aardappelproefvelden blijken de nieuwe resistente rassen zich goed te weren ondanks de hoge infectiedruk. Dat er toch voornamelijk gevoelige rassen worden geteeld, heeft vooral te maken met afzet en markt. De belangrijke afnemers, met name supermarktkanalen, vragen naar de bekende maar gevoelige rassen. Omdat in buitenland koper nog steeds ingezet mag worden, was tot dusver de noodzaak voor vervanging van de gevoelige rassen niet erg actueel. Maar vanwege de hoge ziektedruk en opbrengstderving dit jaar, neemt ook in andere EU-landen de belangstelling voor resistente rassen toe. Voor Nederland liggen hier kansen, door een snelle opschaling van de vermeerdering van resistente aardappelrassen en verschuiving van aanbod zijn we in staat het winkelschap te voorzien van kopervrije biologische aardappelen. Als alle ketenpartijen meewerken is deze droom snel werkelijkheid. Zie ook artikel Ekoland EKOLAND september

3 Biohuis zet in op dialoog en gezamenlijke visie Gewasbescherming in bio blijft een heikel punt Doordat het voorjaar en de zomer nat waren, was de druk van ziekten door schimmels, waaronder phytophthora erg hoog. Om de groeiduur van het aardappelgewas te verlengen, hebben veel biologische akkerbouwers koperhoudende middelen over het gewas gespoten. Herhaalde bespuitingen remmen de uit breiding van phytophthora waardoor het loof later wordt vernietigd en de knollen meer tijd krijgen om uit te groeien. Het spuiten in biologische aard appelen is niet ongemerkt gebleven. Het bericht in De Boerderij over illegaal gebruik van koper in biologische aardappelteelt heeft vele reacties los gemaakt. Zo ook onder de kwekers en akkerbouwers zelf. Ekoland vroeg een aantal akkerbouwers en vertegenwoordigers uit de aardappelketen naar hun menig. Aansluitend op het artikel over koper, volgen hier de reacties. Alex van Hootegem bd landbouwbedrijf t Meulwaeter - Kruiningen Nee. Wat vindt u van de ophef over gebruik van koper in de landelijke pers? Terecht. Als we verstandig zijn wel. -Zorgen voor een gezonde bodem die in staat is weerbaardere planten voort te brengen. -Gebruik van vroege rassen, die al een opbrengst geven als phytophthora de kop op steekt. -Gebruik van robuuste rassen, met een grotere weerstand tegen phytophthora. -Verdere ontwikkeling van robuuste rassen. Kweekprogramma s waarbij niet een maximale opbrengst en het uiterlijk voorop staan maar robuustheid en smaak. Rassen die weerbaar zijn en efficient met voedingsstoffen en water omgaan. -De keten overtuigen van het belang van robuuste rassen zodat de keten, handel, verwerking, retail, zich actief opstellen om nieuwe rassen verkoopbaar te maken. -Misschien erkennen dat de teelt aardappelen niet past in ons klimaat. In ieder geval niet zo n groot areaal. -Het verbod op het gebruik van koper ter bestrijding van phytophthora handhaafbaar maken en handhaven. Handhaafbaar maken door bijvoorbeeld het gebruik na 15 mei van koperhoudende middelen te verbieden; of bijvoorbeeld slechts die formulering/verbinding met koper toe te staan die uitsluitend een werking als meststof heeft en geen werking heeft op phytophthora. Extra noot van Alex van Hootegem: Het (mis)(ge)bruik van koper in de biolandbouw staat wat mij betreft niet op zichzelf. Keer op keer blijken we trouwe volgelingen van eenduidige enkelvoudige oplossingen. En de verleiding is enorm. Talrijke oplossingen rammelen aan de poort van ons erf. En elke keer moeten we ons als mensheid en als biosector weer herpakken en ervaren dat zelden een enkelvoudige oplossing lijdt tot het gewenste blijvende resultaat zonder bijkomende en niet zelden onvoorspelbare 24

4 Opinie schade. Rijker door deze ervaring in aanvulling op onze ervaringen als bioboeren, versterkt het inzicht dat minimaal een bedrijfsbrede benadering lijdt tot een robuuste omgeving waarbinnen ongewenste ontwikkelingen zich minder intens manifesteren. Laten we allert blijven en onze aandacht en energie steken in het verbeteren van onze robuuste bedrijfsvoering. Verleid door snelle en enkelvoudige oplossingen, maakt het ons afhankelijk van grote bedrijven die met behulp van spiegeltjes en kraaltjes zichzelf verrijken ten koste van goed voedsel, duurzame productiesystemen, rijke biodiversiteit en blije mensen. Bert van Ruitenbeek Directeur Stichting Demeter Kopergebruik in de aardappelteelt is binnen de Demeter normen verboden. Control Union heeft hier in opdracht vanuit ons keurmerk specifiek op gecontroleerd, waaruit bleek dat dit verbod wordt nageleefd. De biologische sector heeft een groot maatschappelijk draagvlak opgebouwd en het is logisch dat je daarmee ook kritisch gevolgd wordt of je daarin geloofwaardig handelt. Dat hopen we van harte. Maar daar is de hele keten voor nodig. Ik heb hier eerder gepleit voor een toespitsing van het EKO keurmerk naar EKO Holland. Dat zou prachtige paraplu kunnen bieden om vanaf volgend jaar aardappels van eigen bodem zonder koper af te zetten. Demeter telers zijn toch vaak pioniers die zoeken naar nieuwe wegen. Het is niet voor niets Niek Vos van Demeter Maatschap Vos, die al jaren met resistente aardappelrassen in de weer is. Maar het begint met een levenshouding en attitude ten opzichte van al het levende, waaruit voortkomt dat je bepaalde middelen gewoon niet wilt gebruiken. De bio-sector moet nu laten zien dat ze genoeg zelfreinigend vermogen heeft om vanuit systeemdenken naar dit vraagstuk te kijken. Dat gaat mogelijk zelfs nog verder dan alleen het zoeken naar het overstappen naar resistente rassen. De klimaatsverandering gaat volgens de meest recente rapporten nog sneller dan gedacht. Dat betekent dat wat boeren en tuinders telen niet langer eenzijdig kan worden gedicteerd door de markt. We zullen moeten eten wat de aarde schaft. Eddy van Wijk Boerderij Rengersheerd - Leens Wij hebben zelf koper gebruikt als fungicide in de afgelopen jaren. het Biohuis Het Biohuis bestuur maakt zich zorgen over de ontwikkelingen aangaande middelengebruik in de biologische landbouw. Aanleiding is de discussie die in de media is ontstaan over het oneigenlijk gebruik van koper. Helaas werd de discussie deels via media gevoerd. Biohuis wil deze discussie met haar leden voeren. De meningen lopen behoorlijk uiteen over het inzetten van koper en over het inzetten van middelen in het algemeen. Het Biohuis ziet in dat er grote belangen op het spel staan zoals het imago van de biologische landbouw en de diverse teelten waar biologisch toegestane middelen en plantversterkers worden ingezet. Dit betreft niet alleen de plantaardige sector. Biologische landbouw heeft een systeembenadering als uitgangspunt. Het is van groot belang dat er een goede discussie in de sector plaats vindt en een weloverwogen visie wordt geformuleerd over gebruik van middelen binnen deze uitgangspunten. Biohuis voert de discussie in de ketengroepen van Bionext. En via de dragende organisaties en verenigingen in de Bioraad, het adviesorgaan van het Biohuis bestuur. Afgelopen week hebben de ketengroepen akkerbouw, glasgroente en fruitteelt al nagedacht over een visie. Uiteindelijk willen we in het verenigingsoverleg van Bionext met alle ketenpartijen tot die gezamenlijke visie komen. Het Biohuis roept daarom iedereen op zijn of haar mening kenbaar te maken via de desbetreffende organisaties waar men lid van is. Via deze verenigingen kunnen alle meningen worden ingebracht in de ketengroepen van Bionext en in het Biohuis. Het was te verwachten dat er ophef zou ontstaan over het gebruik van koper, en eigenlijk terecht. Het is toch eigenlijk raar dat het gebruik van koper wordt getolereerd door de biologische sector terwijl we een schone teelt voorstaan. Binnen ons bedrijf proberen we met teeltvervroeging, nieuwe resistente rassen en ruime vruchtwisseling een rendabele aardappelteelt te realiseren Als we als sector duidelijke keuze s maken kunnen we van de discussies afkomen. Die keuze s zijn: -Verbieden van koper als fungicide en handhaven. -Resistente rassen ontwikkelen en afzet daarvan ontwikkelen. -Zorgen voor gelijke spelregels binnen de EU. Jacob Eising Den Hartigh BV - Emmeloord Wij zijn een kweekbedrijf met een gangbaar en een biologisch programma. We maken hierbij gebruik van eigen kruisingsouders maar daarnaast zijn we aangesloten bij het Bioimpuls project. Tijdens de beproeving onder biologische omstandigheden gebruiken wij geen koper. EKOLAND september

5 Deze ophef snap ik wel een beetje. Koper is een sporenelement waar de planten in het algemeen geen gebrek aan hebben. Ik kan wel begrip op brengen dat er mensen zijn die verbaast zijn over het veelvuldig gebruik van koper. Dat ligt er aan. Het zou mooi zijn als iedereen beseft dat de consument een betrouwbaar product aangeboden wil krijgen. Door het gebruik van koper wordt de aardappel niet minder, maar daar gaat het niet om. De consument wil bij het kopen van een biologisch product dat het onbespoten is. De consument kan en wil niet inschatten of zo n bespuiting gevaarlijk is. Het kweekdoel Phytophthora resistentie is één van de belangrijkste eigenschappen in ons veredelingsprogramma. Inmiddels zijn er diverse robuuste rassen in de handel die zonder het gebruik van koper geteeld kunnen worden. Connect is daar een voorbeeld van. Deze robuuste rassen zijn geschikt voor diverse markten waardoor het niet nodig is om vatbare rassen te telen. We moeten zorgen dat de consument het vertrouwen blijft houden in een goed biologisch product. Geen koper of andere middelen meer gebruiken. Door het gebruik van koper verliest de consument het vertrouwen in de biologische producten waardoor het ook van invloed kan zijn op andere gewassen. Goede voorlichting is hierbij belangrijk. Themabijeenkomsten, zoals die plaatsvinden tijdens de biobeurs, brengen de diverse sectoren met elkaar in contact. Veredelingsprogramma s zoals Bioimpuls moeten blijven bestaan. De sector kan hier ook haar deel in nemen. Het gaat hier niet alleen om financiële ondersteuning maar op deze manier wordt de betrokkenheid met de nieuw ontwikkelde rassen verbeterd. Douwe Monsma Akkerbouwbedrijf NZ 27 - Zeewolde We hebben dit jaar enkele keren met koper bemest in de aardappelen. Ik begrijp best dat de gangbare landbouw van zich af bijt, de biologische landbouw wordt vaak gezien als het beste jongetje van de klas en dan kan je (onterechte) kritiek verwachten. Blijkbaar hebben de afspraken die retailers en milieuorganisaties hebben gemaakt zonder de gangbare landbouw daar in te kennen, kwaad bloed gezet. Omdat het spuiten niet onopgemerkt blijft, hebben gangbare telers gemeend de discussie daarover te moeten voeren via de media. Ik weet niet of we af zijn van de discussie, koper is een element dat van nature voorkomt in veel producten en in de bodem, het is een belangrijke bouwsteen net als andere (sporen)elementen. We zullen in ieder geval transparant moeten uitleggen hoe en waarom we gewasbeschermingsmiddelen zoals koper inzetten in de biologische teelt. In het buitenland wordt onder meer in de druiventeelt ook koper ingezet, blijkbaar is het daar wel geaccepteerd. We hebben een ruime vruchtwisseling (1 op 6), we proberen zoveel mogelijk rassen te telen die een resistentie hebben of minder vatbaar zijn. Verder zijn we kritisch op bestrijding van aardappelopslag. Als Biohuisbestuurder zit ik dicht bij het vuur, er moeten afspraken worden gemaakt over de termijn waarop koper nog gebruikt mag worden. De termijn zal afhangen van de introductie-snelheid van nieuwe betere rassen. Voor de opschaling van deze nieuwe rassen zijn afspraken met de handel en retail noodzakelijk. Zij zullen deze nieuwe rassen ook moeten opnemen en de huidige vatbare rassen moeten gaan vervangen. Dat geldt voor binnen- en buitenland, hierin pleit ik voor een gelijk speelveld. Het is nu bijvoorbeeld in Duitsland en Frankrijk gewoon toegestaan om koper als gewasbeschermingsmiddel in te zetten. Peter Dijk Agrico - Emmeloord Als Agrico vinden wij het jammer dat een vakblad van de Nederlandse landbouw een groep akkerbouwers veroordeeld op een onsympathieke wijze. Dat heeft de biologische sector niet verdiend. Dit verdiend geen enkele sector binnen de Nederlandse landbouw. Dit is sterk afhankelijk van de ontwikkeling van resistente aardappelrassen. Het kweken van een ras kost minimaal 15 jaar. Vandaag beginnen met het opzetten van een kweekprogramma heeft mogelijk resultaat in Mogelijk...als biologische sector zijn afhankelijk van wat kwekers 15 jaar geleden hebben gekruist. Daarnaast moeten dit rassen zijn die geschikt zijn voor diverse marktsegmenten. Vijf jaar is een periode die mogelijk lijkt. Een inventarisatie bij de diverse kweekbedrijven is een must. Daarna beslissen. Als Agrico zijn wij al 20 jaar actief om biologisch geschikte rassen te kweken. Carolus en Alouette zijn hier mooie voorbeelden van. Ook voor de komende vijf jaar verwachten wij een aantal resistente aardappelrassen te kunnen introduceren. Uit ervaring is aangetoond dat resistente rassen niet worden bemest met Koper. Ook het afgelopen seizoen niet! De komende jaren is het noodzakelijk om open te communiceren binnen de sector. Maar ook daarbuiten. 26