DE GREBBELINIE BOVEN WATER! Gebiedsvisie voor de Grebbelinie deel 1: Hoofdrapport

Transcriptie

1 DE GREBBELINIE BOVEN WATER! Gebiedsvisie voor de Grebbelinie deel 1: Hoofdrapport

2 2 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

3 DE GREBBELINIE BOVEN WATER! Gebiedsvisie voor de Grebbelinie deel 1: hoofdrapport augustus 2006 Deze visie is op initiatief en onder leiding van de provincie Utrecht tot stand gekomen in nauwe samenwerking met diverse organisaties. In de Stuurgroep Grebbelinie zijn vertegenwoordigd de gemeenten Amersfoort, Bunschoten, Ede, Leusden, Nijkerk, Renswoude, Rhenen, Scherpenzeel, Utrechtse Heuvelrug, Veenendaal, Wageningen en Woudenberg, Waterschap Vallei en Eem, Staatsbosbeheer en de provincies Gelderland en Utrecht. G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 3

5 Inhoudsopgave DEEL 1: HOOFDRAPPORT Woord vooraf 6 1 Inleiding 9 2 Landschap met een verleden: Wat is de Grebbelinie? Voorgeschiedenis Aanleg van de Grebbelinie: 8 fases Werking van de Grebbelinie 34 3 De Grebbelinie nu Leven rond de Grebbelinie Werken met de Grebbelinie Leven met de Grebbelinie Ontwikkelingen in de toekomst 47 4 De tien gezichten van de Grebbelinie Deelgebied Zuid: van Nederrijn tot aan de Rijksweg A Deelgebied Midden: van Rijksweg A12 tot Leusden Deelgebied Stedelijk gebied: van Leusden tot en met de stad Amersfoort Deelgebied Noord: van stadsrand Amersfoort tot het Eemmeer 53 5 Ontwikkelopgaven Algemeen Inrichting Communicatie en marketing Recreatie en toerisme 57 6 Visie voor de linie Hoofdlijnen van de visie Accenten per deelgebied 63 7 Uitvoering Uitvoeringsprogramma Uitvoeringsorganisatie Visiekaart 70 Colofon 73 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 5

6 Woord vooraf We gaan even terug naar het eind van de achttiende eeuw. Onder invloed van de Franse oorlogsdreiging werd koortsachtig aan de versterking van de Grebbelinie gewerkt. Talrijke forten en keerkades werden aangelegd. In 1793 was de Grebbelinie voor het eerst in staat van paraatheid, nadat de Fransen de oorlog verklaard hadden aan de stadhouder van de Republiek. Het waterpeil van de Rijn was echter dramatisch laag, zodat de inundatie van het gebied tussen Rhenen en Spakenburg mislukte. Een Franse aanval werd uiteindelijk door de Oostenrijkers afgeslagen. Een jaar later kwamen de Fransen terug. De inundatie was deze keer wél gelukt. Het water in de Rijn stond hoog genoeg, zodat het gebied tussen Rhenen en Spakenburg onder water stond. Toen in januari 1795 de vorst inviel en enige weken aanhield, bevroren de inundatievlaktes. De verdedigers sloegen op de vlucht. De Franse troepen konden zonder weerstand de bevroren inundatiegebieden van de Grebbelinie overtrekken. Hierboven wordt één van de vele (tragische) voorvallen van de bewogen geschiedenis van de Grebbelinie beschreven. Ook in de recente geschiedenis van de twintigste eeuw is de Grebbelinie in staat van paraatheid gebracht om aanvallen af te slaan. In is flink aan de linie gewerkt ter verdediging tegen de Duitsers. De strijd bij de Grebbeberg is bij velen bekend, maar ook op andere plaatsen van de Grebbelinie is hevig weerstand geboden. In 1944 is de linie voor de laatste keer versterkt: de Duitse bezetter bouwde op een groot deel van de Grebbelinie betonnen bunkers, als onderdeel van de Pantherstellung. Deze tijdlagen zijn nog steeds zichtbaar. Zowel de achttiende eeuwse aardwerken als de twintigste eeuwse kazematten en bunkers zijn nog aanwezig. Zelfs sporen van loopgraven liggen nog steeds verscholen in het landschap. En niet te vergeten de bijzondere Wederopbouwboerderijen die in de eerste oorlogsjaren zijn gebouwd. Tegenwoordig is de Grebbelinie een groen lint in het landschap. Een groot deel van de Grebbelinie is onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur. Forten en keerkades zijn groene oases geworden waar omwonenden recreeren. Wandelaars komen uit het hele land naar de Grebbelinie toe om over de kades rond Renswoude te lopen. In het gebied leven veel plannen om de Grebbelinie te herstellen en de geschiedenis van de linie weer herkenbaar te maken. Daarnaast zien de bewoners graag dat de Grebbelinie haar groene karakter behoudt. Deze plannen waren voor de provincie Utrecht de reden om een overkoepelend gebiedsproject Grebbelinie te beginnen. Hoofdzaak hierbij was om in nauwe samenwerking met overheden, instanties en enthousiaste bewoners de initiatieven en ideeën te bundelen en vervolgens gebiedsprojecten te formuleren. Dit is ons inziens prima gelukt in de voorliggende gebiedsvisie met uitvoeringsprogramma. In de visie wordt aandacht gegeven aan de 6 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

7 verschillende aspecten die de Grebbelinie bijzonder maken: een verdedigingslinie waar de historie nog tastbaar aanwezig is, een rustig natuurgebied, en een gebied waar men graag recreëert. In het uitvoeringsprogramma zijn onder andere projecten opgenomen om de geschiedenis van de linie bij iedereen, in het bijzonder de jeugd levend te houden. Het belangrijkste sleutelproject is de ontwikkeling van het Fort aan de Buursteeg te Renswoude tot bezoekerscentrum van de Grebbelinie. In dit bezoekerscentrum zullen straks toeristen, omwonenden en scholieren kennis kunnen nemen van die aspecten van de Grebbelinie die deze linie zo bijzonder en mooi maken, zoals geschiedenis en natuur. Jan van Bergen, Gedeputeerde van Cultuur Provincie Utrecht Hugo Schorer, Burgemeester van Renswoude G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 7

9 1 Inleiding Het is belangrijk dat mensen even stilstaan bij de geschiedenis van de Grebbelinie. Hoewel ik ten tijde van de oorlog nog erg jong was, heb ik er wel een gevoel bij, maar mijn kinderen hebben er al geen idee meer van; het verhaal verwatert erg snel (Han Gerlings)

10 De Grebbelinie Aan de voet van de Utrechtse Heuvelrug ligt de Grebbelinie te sluimeren. Deze verdedigingslinie is een rustige, groene lijn in het landschap, hier en daar onderbroken door wegen en bebouwing. De Grebbelinie vormt voor natuur, recreatie en de waterhuishouding een belangrijke schakel tussen Nederrijn en het Eemmeer en tussen de Utrechtse Heuvelrug en Veluwe. De Grebbelinie is bovenal een belangrijke vertegenwoordiger van het militair historisch denken in Nederland van de 18e eeuw en later en kent verschillende levende verhalen over de gevechten rond de verdedigingslijn in de meidagen van Hiermee wordt een brug geslagen tussen heden en verleden. De Grebbelinie staat hoog in het vaandel bij veel verschillende overheden, grondeigenaren, belangenorganisaties, bewoners en gebruikers. Al deze partijen doen al veel met de Grebbelinie en het bruist van de plannen om met de Grebbelinie aan de slag te gaan. Deze initiatieven vullen elkaar vaak aan, maar soms ook zitten ze elkaar in de weg. Het ontbreekt aan een gezamenlijke visie op de Grebbelinie als geheel dat als kader kan fungeren voor nieuwe ontwikkelingen. Deze gezamenlijke visie is het startpunt voor nieuwe ontwikkelingen. Er zullen nieuwe acties opgestart worden. Bestaande plannen en ideeën zijn in deze visie ondergebracht. Deze visie schept een krachtig en gezamenlijk kader waarmee alle betrokken partijen elkaar kunnen stimuleren en ondersteunen om vorm en inhoud te geven aan deze in potentie belangrijke dragende structuur voor de gehele Gelderse Vallei (reconstructieplan 2005). Deze visie geeft aan hoe de cultuurhistorische structuur van de Grebbelinie weer glans krijgt, beter beleefbaar en herkenbaar kan worden gemaakt. Zodoende kan de waarde van de linie beter tot uiting komen en worden versterkt en kan de kracht van deze lijn worden gebruikt om ontwikkelingen op het gebied van natuur(ontwikkeling), recreatie en waterbeheer te versterken en te verbeteren. Aanleiding In het Meerjaren Actieprogramma van het Streekplan Utrecht (MAP, 2005) is het project Versterking Grebbelinie als strategisch uitvoeringsproject opgenomen. Deze gebiedsvisie legt de basis voor die uitvoering. Aanleidingen daartoe waren: Het ontbreken van een gezamenlijk beeld over de Grebbelinie en verbrokkeling van initiatieven; De relatief beperkte aandacht voor de Grebbelinie in relatie tot andere historische linies zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie, De Stelling van Amsterdam en de Limes. De Grebbelinie ligt er nog relatief gaaf bij, is meerdere malen daadwerkelijk in functie geweest en kent daarmee ook veel levende geschiedenis ; Het reconstructieplan Gelderse Vallei / Utrecht-Oost (2005) waarin de Grebbelinie als een in potentie dragend element voor de gehele Vallei is aangewezen; In Tastbare Tijd, de cultuurhistorische atlas van de provincie Utrecht (2005), is de Grebbelinie opgenomen als megastructuur. Doel van de visie Het doel van het MAP-Streekplan project Versterking Grebbelinie is als volgt geformuleerd: Hoofddoelstelling is het vergroten van de cultuurhistorische en ruimtelijke kwaliteit en functionaliteit van de Grebbelinie, waarbij de Grebbelinie een 10 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

11 dragend element is voor de hele Gelderse Vallei. Daarbij gelden als nevendoelstellingen: het versterken van de recreatief-toeristische mogelijkheden als belangrijke drager van de plattelandseconomie en het versterken van natuur en landschappelijke waarden. De gebiedsvisie is samen met alle betrokken partijen opgesteld. Daarmee is deze visie niet het product van de provincie Utrecht, maar van het hele gebied. Ligging van het gebied De Grebbelinie heeft een lengte van in totaal zo n 60 kilometer en doorkruist een gebied dat is ingeklemd door de stuwwallen van Utrechtse Heuvelrug en Veluwe. Het gebied heeft een agrarisch karakter met verspreid liggende kernen. In de kaart ligging Grebbelinie is de begrenzing van het plangebied aangegeven. Daarbij zijn zowel de werken als de inundatievelden opgenomen. De Grebbelinie bestond in hoofdlijnen uit een kade met de daaraan gelegen keerkades, forten, inundatievelden, voorposten, toegangswegen, et cetera. Ook in de huidige tijd zijn de wegen die op en van de Grebbelinie lopen een wezenlijk onderdeel van de wijze waarop de Grebbelinie ruimtelijk functioneert, hoe die beleefd wordt en hoe men er gebruik van kan maken (toegankelijkheid), waardoor ook ontwikkelingen die zich buiten dit plangebied afspelen een rol hebben gespeeld bij het opstellen van deze visie. De Grebbelinie kende een voortzetting in de Betuwe. Deze Betuwestelling (gemeente Neder-Betuwe) is in deze visie buiten beschouwing gelaten. De Grebbelinie komt twee stedelijke gebieden tegen: Het WERV (Wageningen, Ede, Rhenen, Veenendaal) gebied en Amersfoort/Leusden. De linie wordt in oost-west richting doorsneden door de rijkswegen A12 (Utrecht Arnhem), A28 (Zwolle Utrecht) en A1 (Amsterdam Apeldoorn), provinciale wegen en de spoorlijn Utrecht-Arnhem. Bestuurlijk gezien doorkruist de Grebbelinie (inclusief de inundatiegebieden) de provincies Gelderland en Utrecht en twaalf gemeenten. Dit zijn Rhenen, Wageningen, Veenendaal, Ede, Utrechtse Heuvelrug, Renswoude, Woudenberg, Scherpenzeel, Leusden, Amersfoort, Nijkerk en Bunschoten. Tenslotte ligt de linie binnen het beheersgebied van Waterschap Vallei & Eem. Bestaand beleid Veel partijen hebben ideeën voor de toekomst van de Grebbelinie. Deze visie wil deze bundelen en bouwt voort op bestaand beleid, geeft handreikingen om tot nadere invulling van deze plannen te komen en biedt de basis voor de ontwikkeling van nieuwe plannen van provincies, gemeenten, waterschap, maatschappelijke organisaties en particulieren. De belangrijkste kaders en beleidslijnen zijn: Streekplan Utrecht (2005) Streekplan Gelderland (2005) Reconstructieplan Gelderse Vallei / Utrecht-Oost Landschapsontwikkelingsplannen Bestemmingsplannen Waterbeheersplan Vallei & Eem Voorlopige bescherming in het kader van de Monumentenwet 1988 (op basis van een aanvraag door de Stichting Grebbelinie; de aanvraag is in behandeling) G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 11

12 Ligging Grebbelinie 12 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

13 Het doorlopen proces Deze visie is tot stand gekomen in samenwerking met een groot aantal partijen die onder andere in een stuurgroep en begeleidingscommissie vertegenwoordigd waren (zie colofon voor een overzicht van de betrokkenen). In verschillende bijeenkomsten is de waarde van de Grebbelinie nader bepaald, zijn wensen voor de ontwikkeling van de visie geuit en zijn acties in een uitvoeringsprogramma geplaatst. Ook hebben bewoners hun wensen en ideeën over de Grebbelinie ingebracht tijdens twee series van drie bewonersavonden. Daarnaast is door de provincie Utrecht in de vorm van een stageopdracht nader onderzoek gedaan naar de wijze waarop mensen de cultuurhistorische structuur van de Grebbelinie in het landschap beleven (zie bijlage 3). Onder bewoners en gebruikers van het Grebbelinie gebied zijn interviews en enquêtes afgenomen. Mede dankzij deze inbreng heeft de gebiedsvisie meer kleur en de Grebbelinie meer betekenis gekregen. Leeswijzer Deze gebiedsvisie bestaat uit een aantal delen. Wilt u direct naar de visie, blader dan naar hoofdstuk 6 (visie). De hoofdstukken 2 tot en met 4 zijn een analyse van het gebied: de ontstaansgeschiedenis van de Grebbelinie (hoofdstuk 2), het gebied en de ontwikkelingen die hier plaatsvinden (hoofdstuk 3) en de verschillende gezichten die de Grebbelinie zo kenmerkend maken (hoofdstuk 4). In hoofdstuk 5 zijn de ontwikkelopgaven voor de visie aangegeven. In hoofdstuk 7 wordt tenslotte de uitvoeringsorganisatie beschreven. Direct daarop sluit deel 2 van deze visie, het uitvoeringsprogramma, aan. Uitvoeringsprogramma (deel 2) en visie (deel 1) vormen één geheel. In dit uitvoeringsprogramma staan alle acties die de komende jaren uitgevoerd zullen worden, waarmee de visie concreet wordt gemaakt. Daarnaast zijn er drie bijlagen: bijlage 1 (tijdlijn / historische analyse), bijlage 2 (voorbeelduitwerkingen) en bijlage 3 (belevingsonderzoek). De begeleidingscommissie in het veld G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 13

15 2 wat Landschap met een verleden, is de Grebbelinie? Tijdens de mobilisatie van Nederland in 1939 was ik negen jaar. Ik zag dat de loopgraven en observatieposten gebouwd werden. Ik speelde daar verstoppertje met vriendjes en twee soldaten hebben me een keer geholpen om in een uitkijkpost te klimmen. Ook toen de oorlog uitbrak, maakte ik alles van dichtbij mee. Hierdoor draag ik de Grebbelinie altijd met me mee (Johan Lagerweij)

16 2.1 Voorgeschiedenis Ingeklemd tussen de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe, de rivier de Nederrijn en het Eemmeer ligt een nat gebied. In het zuiden was het hoogveenpakket van het Binnenveld de waterscheiding tussen de Rijn en het bekensysteem dat vanaf de Veluwe en Heuvelrug in de delta van de Eem uitwaterde. De Eem voerde tenslotte het water af op de Zuyderzee. Het gebied van de Gelderse Vallei / Utrecht Oost is sinds mensenheugenis het strijdtoneel van grensconflicten. Op de Grebbeberg is in (vermoedelijk) het laat-neoliticum of de vroege bronstijd (2000 voor Christus) een ringwalburcht aangelegd en in de loop der eeuwen zijn verschillende kastelen gevestigd in het grensgebied tussen het bisdom Utrecht en het hertogdom van Gelre. De (omwalde) stad Bunschoten is een aantal keren door de bisschop van Utrecht met de grond gelijk gemaakt nadat de burgers van Bunschoten hem ontrouw waren geweest (ze hadden geheuld met de vijand, de hertog van Gelre). De bestuurlijke grens die de Gelderse Vallei opdeelt is eeuwenlang ook een sociaal-culturele grens geweest. In het Binnenveld was het tot ver in de 20e eeuw ondenkbaar dat iemand uit Achterberg (Utrecht) met iemand uit De Kraats (Gelderland) trouwde. De nu ogenschijnlijk onbeduidende Grift vormde een mentale scheidslijn van formaat. De Grebbelinie heeft gebruik gemaakt van de waterstaatkundige structuren in de Gelderse Vallei voordat het een militaire functie kreeg. In grote delen van dit gebied stond het grondwater erg hoog. Ook dijkdoorbraken zorgden er geregeld voor dat aanzienlijke stukken terrein onder water kwamen te staan. Het gebied had eeuwenlang last van overstromingen van de Rijn. Dit verergerde toen, na aanleg van de Bisschop Davidsgrift in de 16e eeuw, het veenpakket van het Binnenveld werd ontgonnen, waardoor deze natuurlijke waterscheiding verdween. De Slaperdijk vanaf de Utrechtse Heuvelrug naar de Emminkhuizerberg (een zandopduiking) is in de 17e eeuw aangelegd om overstromingen van de Rijn tegen te houden. 2.2 Aanleg van de Grebbelinie: 8 fases De Grebbelinie kent een lange ontstaansgeschiedenis waarin steeds nieuwe lagen aan de Linie zijn toegevoegd, of waarin onderdelen in onbruik raakten. In het kader van deze gebiedsvisie is een verkennend onderzoek uitgevoerd naar de verschillende lagen van de Grebbelinie. Dit onderzoek treft u aan in bijlage 1. De hoofdlijnen van de ontstaansgeschiedenis van de Grebbelinie, inclusief de bijbehorende kaartbeelden zijn hieronder weergegeven. Globaal gesproken kent de linie de volgende acht fases. Fase 1 ( ): De aanzet FASE 1 DE AANZET Een eerste poging tot het aanleggen van een linie tussen de Zuiderzee en de Rijn werd in 1589 ondernomen. De strategische waarde van de moerassige Gelderse Vallei werd onderkend. Er waren plannen om de toegangswegen tot het gebied te bewaken met schansen. Van de vijf geplande schansen bij Eembrugge, Amersfoort, Woudenberg, de Emminkhuizerberg en Rhenen, is alleen de Schans bij Woudenberg aangelegd. In 1629 trokken Spaansgezinde legers al moordend en plunderend over de Veluwe. Bij Rhenen, Veenendaal en Woudenberg moesten doorgangen naar het westen worden afgesloten met schansen. De schans bij de Roode Haan, een voorloper van de huidige, werd aangelegd. In dat jaar werd het gebied tussen Rhenen en Veenendaal voor het eerst onder water gezet. In de periode is de Slaperdijk aangelegd. De dijk had aanvankelijk een civiele bestemming, maar werd in meegenomen in de militaire inundatiemiddelen. 16 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

17 Grebbelinie G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 17

18 FASE 2 ( ): DE EERSTE LINIE Fase 2 ( ): De eerste linie In 1740 brak de Oostenrijkse successieoorlog uit ( ). De Franse legers rukten op. De directeur-generaal der Fortificatiën, B.J. de Roij bracht de hele vallei in kaart. In deze periode werden de eerste werken in de Grebbelinie aangelegd. In november 1744 werd een aanvang genomen met de aanleg van een aarden liniewal, de Grebbeliniedijk. Deze wal werd aangelegd als kering van de onderwaterzetting aan de Gelderse zijde. Over de wal konden de troepen makkelijk verplaatst worden. Acht keerkades werden aangelegd om het gebied gecontroleerd onder water te kunnen zetten. Tussen de Slaperdijk en Amersfoort waren dat de Groeperkade, de Lambalgerkade, de Roffelaarskade, de Asschatterkade en het Voetpad bij Amersfoort. Van deze laatste is het huidige Zeevaarderspad een restant. Ten noorden van Amersfoort werden de Glashutterkade en de Coelhorsterkade aangelegd en werd gebruik gemaakt van de oudere Vuydijk. Bij de Glashut, Lambalgen en de Roode Haan werd een stenen Spaanse redoute gebouwd. De belangrijkste inlaatsluis, de Grebbesluis, kreeg in 1743 een verdedigingswerk in de vorm van een hoornwerk. De Zeesluis bij Spakenburg zorgde ervoor dat het waterpeil op niveau bleef. 18 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

20 FASE 3 ( ): DE LINIE IN STELLING GEBRACHT Hoornwerk bij de Grebbeberg Fase 3 ( ): De linie in stelling gebracht In 1786 werd het werk weer opgepakt door toenemende Franse oorlogsdreiging. Ter verdediging van de Buitengrift, het kanaal tussen de Nederrijn en de Grebbesluis, werden in 1785 drie bastions aangelegd. Bij de Slaperdijk verrees het Fort aan de Buursteeg. Men maakte een lunet en een redoute vlakbij de plaats waar de Slaperdijk en de Groeperkade op elkaar aansluiten ter verdediging van de damsluis in de Luntersche Beek (deze twee verdedigingswerken zijn in 1799 vervangen door het Werk aan de Daatselaar). De lunet en de redoute zijn verlaten als verdedigingswerk. Op plaatsen waar de keerkades aansloten op de liniedijk werden versterkingen aangelegd, zogenaamde posten. In Spakenburg verrezen twee batterijen. Toen in 1793 de Fransen ons de oorlog verklaarden, werd de Grebbelinie voor het eerst in staat van paraatheid gebracht. Het waterpeil in de Rijn was echter zo laag dat het niet lukte om de linie onder water te zetten. Dankzij de hulp van het Oostenrijkse leger trokken de Fransen zich voortijdig terug. Bij Lambalgen werd een redoute opgeworpen, het hoornwerk bij de Grebbesluis werd aangepast. De liniewal bij de keerkades kregen een gebroken tracé en in het talud kwamen opstelplaatsen voor geschut, met name tussen Woudenberg en Veenendaal. Een jaar later kwamen de Fransen terug. De linie kon nu wel onder water gezet worden door de hoge waterstand van de Rijn. Het water bevroor echter in de strenge winter van Toen de Fransen over de stijf bevroren linie naderden, sloegen de huursoldaten in de forten op de vlucht en trokken de Fransen zonder problemen over het ijs richting Utrecht en Amsterdam. 20 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

22 FASE 4 ( ): FRANSE AANPASSINGEN Werk aan de Daatselaar Fase 4 ( ): Franse aanpassingen In 1799 kreeg de linie onder Franse leiding zijn uiteindelijke vorm en werd er veel aandacht besteed aan de verbetering van de verdediging van de keerkades: aarden voorposten werden aangelegd op de Groeperkade (Engelaar), de Roffelaarskade, de Asschatterkade, de Lambalgerkade, de Coelhorsterkade, het werk aan de Glashut en de Post bij Krachtwijk. In 1799 werd de Daatselaar aangelegd, naast de oude redoute, als steunpunt tegen een Pruisische aanval. Toen is ook de Groeperkade verlengd, vanaf de Engelaar, met een boog om Renswoude, aansluitend op de Daatselaar. Ter bescherming van de Emminkhuizerberg kwam de linie van Juffrouwwijk tot stand. Om de Pruisen tegen te houden werd de linie naar het zuiden verlengd met de zogenaamde Prolongatie van de Grebbelinie, tussen de Nederrijn (Spees) en de Waal (Ochten); de latere Betuwestelling. 22 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

24 FASE 5 ( ): VAN LINIE NAAR VOORPOST Tafereel van de doorbraak van de Grebbedijk in 1855 Fase 5 ( ): Van linie naar voorpost Na de gewonnen slag bij Jena zag Napoleon geen gevaar meer uit het oosten. Opheffing als verdedigingswerk volgde in Vanaf 1846 nam de militaire belangstelling voor de Grebbelinie weer toe. Om de spoorlijn Utrecht-Arnhem te verdedigen werd deze dwars door het Fort aan de Buursteeg gelegd. In 1860 werd bepaald dat de Grebbelinie als een van de belangrijkste verdedigingslinies verbeterd moest worden. Zo werden in de Groeperkade, de Roffelaarskade en de Asschatterkade nieuwe damsluizen geplaatst. Centraal bij de verbeteringen stond het verkrijgen van een snelle inundatie. In 1866 werd het Omleidingskanaal ten oosten van Veenendaal aangelegd. De inundatietijd kon door deze maatregelen teruggebracht worden van ruim 20 dagen naar 12 dagen. In 1874 degradeerde de Vestingwet de Grebbelinie tot een voorpostenstelling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De reden voor deze degradatie was vooral de onzekere inundeerbaarheid van de Grebbelinie. 24 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

26 FASE 6 ( ): VALLEISTELLING ALS HOOFDVERDEDIGING Inundatie Fase 6 ( ): Valleistelling als hoofdverdediging Duitse dreiging leidde in de jaren dertig van de twintigste eeuw tot een nieuw verdedigingsconcept, waarbij de Nieuwe Hollandse Waterlinie als laatste defensielinie werd beschouwd. De militairen kregen weer belangstelling voor de Grebbelinie. Dit was het gevolg van de aanleg van het Valleikanaal. Hierdoor ontstond namelijk een doorlopend kanaal tussen de Nederrijn en de Zuiderzee, dat tevens dienst kon doen als tankgracht tegen de vijandelijke vechtwagens. Het Valleikanaal bood ook betere mogelijkheden voor het inunderen van het gebied. De Valleistelling, zoals de Grebbelinie toen werd genoemd, is bij de mobilisatie in 1939 in staat van verdediging gebracht. Vanaf september dat jaar kwamen grote delen aan de oostzijde onder water te staan. Boerderijen werden afgebroken, rond Veenendaal groef men uitgestrekte loopgraven en tankgrachten. Begonnen werd ook met het bouwen van 271 betonnen mitrailleurkazematten. In maart 1940 werd besloten om de hoofdverdediging van het oostfront van de Vesting Holland te verplaatsen van het gebied van de voormalige Nieuwe Hollandse Waterlinie naar dat van de Valleistelling. Er werd een uitgebreid stelsel van loopgraven, tankgrachten en draadversperringen aangelegd. Dit vond met name plaats in de niet-geïnundeerde zone tussen Woudenberg-Renswoude en Veenendaal. Op 10 mei vielen de Duitse troepen ons land binnen. Er is zwaar gevochten, niet alleen bij de Grebbeberg, maar ook op andere plaatsen, zoals de Asschatterkade, bij Scherpenzeel en bij het werk aan de Engelaar. 26 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

28 FASE 7 ( ): PANTHERSTELLUNG Duitse bunker voor pantserafweergeschut Fase 7 ( ): Pantherstellung Vanaf oktober 1944 werd de Grebbelinie voor een laatste keer aangepast, deze keer door de Duitse bezetter. Deze verdedigingslijn kreeg de naam Pantherstellung. Deze linie kwam tussen Veenendaal en Amersfoort langs de Grebbelinie te liggen en boog af naar Hoevelaken en Nijkerk. In de Pantherstellung werden meer dan 20 bunkers gebouwd, vrijwel allemaal van het type R 703. Hiervan resteren er nog 12. Aanvankelijk werd rekening gehouden met een verdediging naar het zuidwesten, maar daar kwam in april 1945 definitief een einde aan. Nadat de geallieerden vanuit het oosten de Rijn en IJssel waren gepasseerd, moest de stelling naar het oosten worden gericht. De Duitse dreiging om grote delen van ons land onder water te zetten heeft de opmars van het Canadese leger over de IJssel op 11 april 1945 tijdelijk tot staan gebracht. 28 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

30 FASE 8 ( ): DE SLAPENDE LINIE Gevelsteen van een boerderij uit de wederopbouw Fase 8 ( ): De slapende linie In 1939/40 werden de oorspronkelijke boerderijen door het Nederlandse leger opgeruimd, omdat ze in de schootsvelden van de verdedigers gelegen waren. Vanaf 1940 werden verschillende boerderijen met staatssteun herbouwd. Deze panden zijn voorzien van een voor de wederopbouw kenmerkende gevelsteen: een uit een vlammenzee opklimmende leeuw met het betreffende bouwjaar. Op de Grebbeberg werd na de bevrijding de militaire erebegraafplaats uit mei 1940 opnieuw ingericht met de graven van meer dan 600 gesneuvelde Nederlandse militairen. In 1948 kreeg de begraafplaats een Nationaal Monument naar ontwerp van architect J.J.P. Oud. In 1951 is de Grebbelinie als verdedigingswerk voorgoed opgeheven. Na overdracht van de provincie Utrecht kwamen in 1976 grote delen van de Grebbelinie in eigendom van Staatsbosbeheer. Na opheffing als verdedigingslinie in 1951 zijn delen van de liniewal afgegraven, de aardwerken overwoekerd geraakt en de vele sluisjes e.d. vervallen geraakt. De natuur kreeg op veel stukken van de linie het primaat. Hier en daar zijn ook aardwerken gereconstrueerd, onder andere door Staatsbosbeheer. Thans manifesteert een deel van de Grebbelinie zich als een groen lint door het landschap. In het landschap zijn nog vele elementen van de Grebbelinie terug te vinden: de hoofdliniedijk tussen Veenendaal en Amersfoort, keerkades, werken, sluizen, kazematten, tankgrachten en versperringen. 30 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

31 Anno 2006 aanwezige objecten van de Grebbelinie G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 31

32 Uitsnede stedelijk gebied Amersfoort Uitsnede stedelijk gebied Veenendaal 32 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

33 De objecten en inundatievelden uit alle tijdlagen van de Grebbelinie op kaart G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 33

34 2.3 Werking van de Grebbelinie De waterlinie De Grebbelinie is een waterlinie die gebruik maakt van de natte, moerassige omstandigheden in het westelijk, laagst gelegen deel van de Gelderse Vallei. Vanuit een militair-strategisch opzicht is de Grebbelinie als opvanglinie aangelegd ter vertraging van de vijand vanuit het oosten. Het idee om water te gebruiken bij de verdediging is in Nederland al vaker gebruikt. Zo wordt in 1672 met succes de (Oude) Hollandse Waterlinie ten westen van Utrecht beproefd. Door het inunderen van grote stukken land werden de Franse troepen tegengehouden. Ter bescherming van de grote steden in het westen, eerst tegen de Spanjaarden, later tegen de Fransen en tenslotte tegen de Duitsers ontstond in Nederland een heel stelsel van linies. De functie van de Grebbelinie was het met veel kunstgrepen zorgen voor een controleerbare inundatie van grote gebieden, waardoor het ontoegankelijk werd. De Grebbelinie is een waterlinie, bestaande uit een stelsel van werken: Het geheel bestond uit kades, aarden forten, sluizen, kazematten, voorposten, tankgreppels, inundatievlaktes, loopgraven, et cetera. Op die plekken die vanwege de hoge ligging niet geïnundeerd konden worden kwamen verdedigingswerken. Op de hoogtekaart is goed te zien dat bij de aanleg van de inundatievelden gebruik is gemaakt van de lager gelegen gebieden. Op deze kaart zijn ook de inundatiegebieden en de bestaande verdedigingswerken ingetekend. Werking van de waterlinie Om het water op te kunnen zetten was de linie verdeeld in 11 kommen. Het water werd in iedere kom opgestuwd met behulp van een keerkade die dwars op de liniekade lag. Kenmerkend voor de achttiende eeuwse Grebbelinie is de lineaire noord-zuid structuur van de liniewal met vooruitgeschoven aarden verdedigingswerken op de dwarskaden. De liniewal diende als keerkade van het oostelijk gelegen inundatiegebied en had een bescheiden omvang. De nadruk lag op de verdediging door een tijdelijk veldleger. In de Grebbelinie zijn geen permanente soldatenonderkomens gebouwd, nadat de linie in 1874 tot voorpostenstelling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie degradeerde. In 1939/40 is de Grebbelinie opgewaardeerd als hoofdverdediging van het land. De verdediging van de Grebbelinie kreeg een mobieler karakter over een breed front en werd meer in de diepte ontwikkeld met uitbreiding van een voorpostenlijn voor en een stoplijn achter de liniewal. De zwaarst verdedigde punten in de linie waren: De keerkades: Daar bevonden zich de sluizen die het water opstuwden en ervoor zorgden dat het inundatiegebied nat bleef. Niet-inundeerbare stukken: Delen die te hoog lagen om te inunderen zoals aan de voet van de Grebbeberg, rond Renswoude, de Emminkhuizerberg, spoorweg Arnhem-Utrecht en de keerkades. Voor een belager waren dit de best toegankelijke delen. Rond deze punten zijn de grootste werken te vinden. De linie wordt daarmee gekenmerkt door verschillende profielen: Een langgerekt Noord-Zuid profiel van de doorgaande verdedigingslijn, met op een aantal plekken dwars daarop keerkades die de scheiding vormen tussen inundatiekommen; Een Oost-West profiel, bestaande uit het achterland, een kade met verdedigingswerken, waterloop en inundatiegebied. Elke fase van de Grebbelinie had zijn eigen verdedigingsprofiel. In de Cultuurhistorische Atlas van de provincie Utrecht (Tastbare Tijd) worden de verdedigingsstelsels van de Grebbelinie in de verschillende periodes uitgebreid beschreven. 34 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

35 Hoogtekaart van de omgeving van de Grebbelinie G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 35

37 3 De Grebbelinie nu Op de dijk loop je twee meter boven het maaiveld. Hierdoor heb je een prachtig zicht over het landschap. De natuur rond de Grebbelinie vind ik zeer waardevol; het barst er van de vissen, blauwe libelles, oeverzwaluwen, ook zien we wel eens een ijsvogeltje en soms zie je heel dichtbij reeën lopen. Het allermooiste is het s avonds in de schemering (Anton Berg)

38 3.1 Leven rond de Grebbelinie Cultuurhistorie De Grebbelinie is een van de Nederlandse grote verdedigingslinies die gericht was op het weren of vertragen van het westen van Nederland tegen aanvallen uit het oosten. De linie kent een lange geschiedenis met verschillende fases, waardoor een complex landschap is ontstaan dat bestaat uit verschillende historische lagen. Ook bestond de linie uit een complex van forten (aarden werken), hoornwerken, kades, sluizen, stuwen, inundatievelden, tankgreppels, loopgraven, kazematten, bunkers, tankversperringen, et cetera. In hoofdstuk 2 is daar nader op ingegaan. De Grebbelinie is vanuit een cultuurhistorisch oogpunt en in vergelijking tot andere verdedigingslinies in Nederland nog erg gaaf, waarin veel van de werken nog goed bewaard zijn gebleven. Het merendeel van deze werken geniet momenteel de status van voorlopige bescherming in het kader van de Monumentenwet Wel is de linie een aantal keren door doorsnijdingen van wegen onderbroken, zijn delen van kades verdwenen in stedelijk en landelijk gebied door de ontwikkeling van nieuwe woningen, bedrijven(terreinen) en in een aantal landinrichtingen, zijn werken in de loop der eeuwen verdwenen (bijvoorbeeld een batterij en redoute in Spakenburg) en hebben sommige werken een ongewenste functie gekregen (een camping met seizoensplaatsen op het Fort aan de Buursteeg). Ook is er sprake van erosie van aardwerken, met name door intensief gebruik door wandelaars en fietsers en zijn grachten rond de forten verland. Daarnaast is er vanuit een cultuurhistorisch perspectief sprake van een overmatige begroeiing van forten en kades. Tenslotte zijn sommige werken moeilijk of niet toegankelijk voor publiek. Daar tegenover staat dat gedurende de afgelopen jaren door diverse partijen onderdelen van de Grebbelinie zijn hersteld (uitbaggeren van grachten, restauratie van kades). Met name partijen als Staatsbosbeheer, diverse vrijwilligersorganisaties en gemeenten hebben zich daar hard voor gemaakt. Dit is mede ingegeven door de trend dat de aandacht en waardering voor de cultuurhistorie in Nederland groeiende is. In de historische atlas Tastbare Tijd van de provincie Utrecht is de Grebbelinie aangewezen als een van de twee megastructuren die Utrecht rijk is. Deze gebiedsvisie is een uitwerking daarvan. Natuur De linie(dijk) is samen met de aangrenzende waterloop (Grift, Valleikanaal en Eem) een van de belangrijkste verbindingszones voor natuur in de provincie Utrecht. De combinatie van dijk en water maakt dit ensemble tot een hoofdader voor de verplaatsing van planten en dieren van zowel droge als natte milieus vanaf de Nederrijn tot aan het Eemmeer. In totaal grenst aan deze verbindingzone ca ha bestaande en nieuwe natuur. De verbindingszone heeft als functie het mogelijk maken van de uitwisseling van soorten tussen de verschillende natuurgebieden. Beleidsmatig is deze ecologische hoofdstructuur (EHS) vastgesteld in zowel landelijk (Nota Ruimte) als provinciaal beleid (Streekplan). De EHS heeft een planologische bescherming: er mogen in principe geen ontwikkelingen plaatsvinden die schadelijk zijn voor de te behouden ecologische waarden en kenmerken. Belangrijke grote (toekomstige) natuurgebieden die op deze hoofdader aantakken zijn: de Blauwe Kamer, de Blauwe Hel, de Achterbergse hooilanden, het gebied rond de Emminkhuizerberg, de Schoolsteegbosjes, Coelhorst en Polder Zeldert. Daarnaast grenzen vele kleinere natuur(ontwikkelings-)gebieden aan de Grebbelinie. Binnen het gebied zijn enkele zeer waardevolle natuurparels gelegen die met name afhankelijk zijn van ecohydrologische unieke omstandigheden (kwelwater). De Grebbelinie kan zich verder ontwikkelen tot een belangrijke verbinding tussen deze, vanuit een met name 38 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

39 Cultuurhistorische Hoofdstructuur (CHS) omgeving Grebbelinie G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 39

40 botanisch oogpunt, weliswaar kleine maar zeer waardevolle gebieden (de Blauwe Hel, het Meeuwenkampje, het Allemanskampje, Groot Zandbrink). In deze blauwgraslanden groeien soorten als Spaanse, Blonde, Vlo- en Blauwe zegge, Melkviooltje, Kleine valeriaan, Blauwe knoop en Pijpenstrootje. Vrijwel alle onderdelen van de Grebbelinie zijn voor natuur van belang: de kades, de waterlopen (inclusief de beken, Grift, Valleikanaal, Eem) en de keerkades zijn belangrijke droge en natte verbindingszones tussen de natuurgebieden. De begroeiing op de Grebbeliniedijk bestaat voornamelijk uit grasland en bos. Bij de fortgrachten en lagere delen van de dijk zijn wateren oevervegetaties aanwezig. Op een aantal plaatsen groeien botanisch waardevolle vegetaties, of zijn goede mogelijkheden aanwezig om deze beter te ontwikkelen. Gidssoorten voor fauna zijn onder andere diverse vissoorten (bittervoorn en bermpje), amfibieën (poelkikker, kamsalamander), reptielen (ringslang, zandhagedis), insecten (zilveren maan, oranjetip) en zoogdieren (dwergmuis, hermelijn, vleermuizen). De meeste werken van de Grebbelinie zijn momenteel in eigendom van natuurbeheerders: Het Utrechts Landschap (Grebbeberg, Blauwe Kamer), Staatsbosbeheer (delen van het Binnenveld, grootste deel van de kades en werken) en Natuurmonumenten (bij Coelhorst). Daarnaast zijn verschillende particulieren eigenaar van onderdelen van de Grebbelinie. Naast deze bestaande natuurgebieden worden ook nieuwe robuuste ecologische verbindingszones ontwikkeld die de Utrechtse Heuvelrug en Veluwe met elkaar moeten gaan verbinden. Bij de Grebbelinie speelt deze ontwikkeling op twee plekken: door de uiterwaarden van de Nederrijn en bij Voskuilen. Plannen daarvoor worden momenteel uitgewerkt. Water Het watersysteem van het Binnenveld en de Gelderse Vallei bestaat uit een wijd vertakt, van oost naar west lopend, bekenstelsel dat uitwatert in de Grift / het Valleikanaal. Het Valleikanaal markeert het laagste deel van de Gelderse Vallei en voert het water in noordelijke richting af. Vanaf Amersfoort neemt de Eem het water van het Valleikanaal over en mondt deze uit in het Eemmeer. Alle gronden in de Vallei wateren onder vrij verval af. Een regionaal kwelsysteem gevoed door de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe is een belangrijke bron voor kwelafhankelijke hoogwaardige natuur, waaronder het Binnenveld. Boven op dit regionale systeem komen lokale kwel en infiltratiesystemen voor, gestuurd door de oost west lopende zandruggen en de daartussen stromende beken. De kwaliteit van het oppervlaktewater is enerzijds afhankelijk van de kwaliteit van het water van de Nederrijn, anderzijds wordt het beïnvloed door interne bronnen. Meststoffen uit de landbouw zoals stikstof en fosfaat binden zich aan de bodem. Uitspoeling van dit gebonden fosfaat belast de kwaliteit van het oppervlaktewater. Maar ook de rioolwaterzuiveringen zijn belangrijke bronnen van nutriënten. Door vernatting van de bodem als gevolg van het bestrijden van verdroging zal de fosfaatbelasting aanzienlijk toenemen. Maatregelen vanuit de Reconstructie Utrecht-Oost / Gelderse Vallei zullen op de lange termijn tot verbetering leiden. In het zuiden beschermt de Grebbedijk als een primaire kering de Gelderse Vallei tegen overstroming bij hoogwater van de Nederrijn. De Slaperdijk is in het verleden op de provinciegrens aangelegd om te voorkomen dat bij een doorbraak van de Grebbedijk water de provincie Utrecht instroomt. Deze functie is tot nu toe nergens formeel vastgelegd. Op dit moment loopt een onderzoek naar de status van deze (secundaire) dijk. In de inundatiegebieden van de Grebbelinie, die in het lage deel rondom het Valleikanaal liggen, zijn drie waterbergingsgebieden aangewezen: Binnenveld, 40 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

41 Natuur in de omgeving van de Grebbelinie G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 41

42 Asschatterpolder en de Schammerpolder. In deze gebieden kan tijdelijk water worden opgevangen om wateroverlast te voorkomen. Voor de invulling daarvan worden nu plannen uitgewerkt. Binnen deze bergingsgebieden zijn geen ruimtelijke ontwikkelingen mogelijk die de bergingsfunctie kunnen belemmeren. De bergingsgebieden bieden de kans om delen van het inundatieveld van de Grebbelinie duurzaam in te richten als vochtige open gebieden. In het noordelijk deel van de Eem speelt momenteel de vraag of een secundaire waterkering nodig zal zijn om de Eempolder en de stad Amersfoort te beschermen tegen hoogwaterstanden in het Eemmeer. Op basis van een MER-studie zal worden besloten welke maatregelen nodig zullen zijn om de veiligheid met betrekking tot hoog water te waarborgen. 3.2 Werken met de Grebbelinie Recreatie en toerisme Vanuit een toeristisch-recreatief oogpunt kent de Grebbelinie verschillende potenties. In het zuiden, van Rhenen tot Veenendaal, is de Grebbeberg het bekendste wapenfeit (bij het grote publiek) en ligt er een uitgestrekt weids Binnenveld direct langs de rand van de Utrechtse Heuvelrug waar natuur en landschapsbeleving in alle rust kan plaatsvinden. In het kader van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug wordt hier ook een aantal bezoekerstransferia ontwikkeld. Vanaf Veenendaal noordwaarts wordt de grootste (zichtbare) concentratie Grebbeliniewerken aangetroffen die al wandelend en fietsend een prachtig decor vormen voor recreatie en toerisme. Dit halfopen gebied trekt, behalve de bewoners van de regio zelf, veel bezoekers vanuit het hele land. Hier lopen verschillende recreatieve routes, waaronder de NS-wandelroute Grebbelinie die start en eindigt bij het NS station Veenendaal-De Klomp en die de drukst bewandelde NS-wandelroute van Nederland is. In het stedelijk gebied Amersfoort-Leusden is de Grebbelinie weinig zichtbaar en alleen beleefbaar voor de cultuurhistorisch georiënteerde recreant. De behoefte aan recreatiebehoefte is hier groot vanwege de hoge bewonersdichtheid. Het recreatief gebruik is intensief en zal met het groeien van de stedelijke bevolking verder stijgen. Dit gebied trekt minder bezoekers van buiten de directe omgeving. In Eemland tenslotte spelen landbouw en natuur de hoofdrol. Het recreatief gebruik hier is extensief, passend bij het karakter van het gebied. Bij het huidige toeristisch-recreatieve gebruik van de Grebbelinie speelt de Grebbelinie zelf tot dusver een ondergeschikte rol. Het gaat meer om natuurbeleving dan om cultuurbeleving. Alleen in het gebied tussen Rhenen en Leusden, waar verschillende werken zichtbaar en beleefbaar zijn, is de Grebbelinie een bewust waarneembaar aspect van de recreatiekwaliteit. De aantrekkingskracht van de Grebbelinie op de keuze van het gebied als recreatief-toeristische bestemming is op dit moment beperkt. Het toeristischrecreatieve aanbod in het Grebbelinie-gebied is kleinschalig en kent weinig samenhang. Er is weinig verblijfsrecreatief aanbod en er zijn geen attracties. De kern van het aanbod wordt gevormd door de kwaliteit van de omgeving, de infrastructuur die zich leent voor toeristisch-recreatief gebruik en diverse bewegwijzerde routes. De toeristisch-recreatieve potentie van de Grebbelinie is groot. Een beperkt aantal ondernemers weet in te spelen op de Grebbelinie. Deze zijn met name op het lokale schaalniveau georiënteerd. Ook zijn er diverse recreatieve wandelen fietsroutes die het tracé van de Grebbelinie (gedeeltelijk) volgen. Deze zijn echter alleen selectief bekend bij een groot aantal verschillende lokale partijen en hebben te weinig uitstraling op het schaalniveau van de gehele linie. Een uitzondering vormt de NS-wandelroute Grebbelinie. 42 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

43 Water rond de Grebbelinie G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 43

44 Landbouw Het agrarisch cultuurlandschap in en rond de Grebbelinie wordt beheerd en gebruikt door de landbouw. In de Gelderse Vallei gaat het voornamelijk om gemengde bedrijven en intensieve veehouderijen. In de Eemvallei bestaat de agrarische sector vooral uit grondgebonden melkveebedrijven. De landbouw is de grootste grondgebruiker, maar staat ook voor een flinke opgave. Door afnemend economisch perspectief en door de veranderende complexe omgeving van nieuwe functies, partijen en eisen moeten de bedrijven een positie vinden. In de toekomst spelen schaalvergroting en nieuwe vormen van landgebruik zoals agrarisch natuurbeheer en verbrede landbouw (groeiende vraag naar een toegankelijk platteland en duurzame producten) een rol. In het Reconstructieplan Gelderse Vallei/Utrecht Oost zijn de ontwikkelingsmogelijkheden voor specifiek de intensieve veehouderij beschreven. Deze zonering werkt door in de streekplannen van Utrecht en Gelderland. Ten zuiden van Veenendaal, rond Scherpenzeel, ten noordoosten van Leusden en in de Eemvallei is de hoofdfunctie landbouw. Binnen de (milieukundige) randvoorwaarden zijn schaalvergroting en specialisatie hier kansen voor de landbouw. Ten zuiden van Woudenberg, Scherpenzeel en Renswoude ligt een landbouwontwikkelingsgebied vanuit het Reconstructieplan. In dit gebied heeft de intensieve veehouderij primaat en kan deze zich verder ontwikkelen. Ook is hier nieuwsvestiging mogelijk. Rond Amersfoort ligt een stedelijk overgangsgebied. Dit biedt kansen voor verbrede landbouw zoals landschapsbeheer, recreatie en huisverkoop. Nieuwsvestiging van intensieve veehouderij en glastuinbouw is hier uitgesloten. Uitbreiding van bestaande bedrijven is mogelijk binnen de normen, voor de intensieve bedrijven geldt het Reconstructieplan. Bij de overige gebieden gaat het om verweving van functies. Zowel landbouw, als landschap, recreatie, wonen en natuur. Hier zijn goede mogelijkheden voor de ontwikkeling van zowel grondgebonden als niet-grondgebonden landbouw. De intensieve veehouderij kan groeien binnen de normen van het Reconstructieplan. Grondgebonden landbouw wordt gestimuleerd. Nieuwsvestiging is alleen bij meervoudige belangen mogelijk. Verbreding van de landbouw gericht op natuur- en landschapsbeheer en recreatie zijn hier gewenst. 3.3 Leven met de Grebbelinie De Grebbelinie wordt vaak direct geassocieerd met de gevechten rond de Grebbeberg van mei Voor de mensen die in het gebied zijn geboren, zijn opgegroeid, wonen en recreëren betekent de Grebbelinie vaak meer. Voor mensen die in het gebied zijn opgegroeid, maakt de Grebbelinie als het ware deel uit van hun identiteit. In een belevingsonderzoek is gekeken naar de beleving van het verleden en het heden van de Grebbelinie (zie bijlage 3). Daarnaast kreeg men tijdens een aantal bewonersavonden de mogelijkheid om ideeën voor de toekomst kenbaar te maken. Naar leeftijd is het volgende onderscheid te maken: Ouderen (65+) zijn emotioneel sterk betrokken bij de Grebbelinie. Zij hebben de oorlog, en daarmee de Grebbelinie in actie, bewust meegemaakt. Zij zien de gebeurtenissen van nog in detail voor zich. Bijna iedereen van die leeftijd kent wel iemand die tijdens de oorlog gesneuveld is. De emotionele betrokkenheid is hierdoor zelfs nu, ruim 60 jaar later, groot. Naast al het leed uit die periode, vormde de Grebbelinie ook het decor van spanning en avontuur. Hierbij kan gedacht worden aan de militaire oefeningen op de Grebbelinie en het beetnemen van Duitsers. Geografisch spelen deze herinneringen niet alleen in het zuidelijk 44 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

45 Recreatie rond de Grebbelinie G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 45

46 deel (Grebbeberg) een rol, maar ook in het centrale gedeelte van de linie en rond het Valleikanaal, waar in 1940 ook hevig is gevochten. Tegenwoordig maken ouderen weinig tot geen gebruik van de Grebbelinie. Zo nu en dan bezoekt men plekken van de linie om herinneringen op te halen. Voor de meesten (vooral degenen die ouder zijn dan 70 jaar) staat de Grebbelinie alleen symbool voor de gebeurtenissen tijdens de oorlog. Zij kunnen het niet beschouwen als een leuk recreatie- of natuurgebied. De jongere ouderen tussen de 50 en 65 jaar oud hebben een andere beleving bij de Grebbelinie. Hun emotionele betrokkenheid is een stuk kleiner dan bij de 65+-ers. Wel hebben ze veel ontzag voor de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog. Hun herinnering bestaat met name uit het spelen met overblijfselen van de linie en het zoeken naar munitie. Zij kennen de verhalen van hun ouders en hebben de periode van opbouw meegemaakt. Onderdelen van de Grebbelinie werden in die tijd afgebroken, omdat het nut er niet meer van in werd gezien. De mensen uit deze leeftijdscategorie hebben daardoor een totaal andere blik op het verleden. In hun jeugd stond de wederopbouw en het vergeten van de oorlog centraal. Zij vormen de groep die als eerste is gaan inzien dat de Grebbelinie ook een mooi recreatie- en natuurgebied is. Ze bezoeken de Grebbelinie dan ook regelmatig (in de zomer wekelijks, in de winter maandelijks) om er te wandelen of te fietsen. Bovendien vinden zij de geschiedenis, het verhaal van de Grebbelinie, van groot belang voor hun beleving. Die geschiedenis geeft de Grebbelinie voor hen een meerwaarde. Herinneringen van bewoners in de leeftijdsgroep van 30 tot 50 jaar zijn met name gericht op recreatief gebruik. Een emotionele binding ontbreekt bij hen: de linie is er gewoon. De Tweede Wereldoorlog bestaat voor hen alleen uit verhalen van ouders of grootouders. Zij zien de Grebbelinie vooral als een mooi natuurlijk lint door de provincie. De bewoners uit deze leeftijdscategorie maken veel gebruik van de linie voor recreatief gebruik (bijna 40% bezoekt de Grebbelinie wekelijks): ze gaan er wandelen, fietsen, vissen, de hond uitlaten en paardrijden. Sommigen gaan er met de verrekijker op uit om weidevogels te spotten of ze liggen juist op hun knieën in het gras om bijzondere plantensoorten te ontdekken. Ook vinden ze het interessant om iets te leren van het verleden. Maar uiteindelijk staat voor hen de rust die de Grebbelinie uitstraalt en het groene karakter van de linie voorop in hun beleving. De meeste jongeren (jonger dan 30 jaar) hebben een minder sterke binding met de Grebbelinie. Ze zijn zich wel bewust van de verdedigingsfunctie die de Grebbelinie in het verleden vervuld heeft. De cultuurhistorie van de Grebbelinie vinden ze het belangrijkste aspect van de Grebbelinie. Daarnaast zien zij natuur en rust als belangrijke kenmerken van de Grebbelinie. Jongeren bezoeken de Grebbelinie minder frequent dan de voorgaande leeftijdscategorieën: zo n 2 à 3 keer per jaar om er te wandelen, te fietsen of te skaten. De interesse voor de cultuurhistorie in Nederland is groeiende. Mensen vinden het belangrijk dat de geschiedenis van de Grebbelinie verteld wordt en ook zal blijven worden. Dit blijkt ook wel uit de grote, steeds verder groeiende groep van enthousiaste vrijwilligers die met de Grebbelinie bezig is. Vooral de jeugd wordt daarbij als doelgroep aangewezen. Daarnaast is de algemene opinie dat de Grebbelinie goed toegankelijk moet zijn voor recreanten, met name voor fietsers en wandelaars. Wel is men bezorgd over een te grote recreatiedruk, waarbij wandelaars en fietsers elkaar in de 46 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

47 weg zitten en de werken dreigen te eroderen. De Grebbelinie wordt met name zo gewaardeerd vanwege de combinatie van cultuurhistorie, natuur en rust. Naast het herstel van cultuurhistorisch waardevolle onderdelen van de Grebbelinie ziet men ook graag een versterking van de natuurwaarden rond de Grebbelinie. 3.4 Ontwikkelingen in de toekomst Op de pagina s 49 en 50 is het provinciale beleid voor het gebied opgenomen (streekplan Utrecht 2005, streekplan Gelderland 2005). Daarin staat aangegeven hoe de provincies Utrecht en Gelderland de komende jaren ontwikkelingen in het gebied willen stroomlijnen. Als de trend van de ruimtelijke ontwikkelingen van de afgelopen decennia zich doorzet naar de toekomst over 20 à 30 jaar, zal er sprake zijn van een blijvende en wellicht toenemende verstedelijkingsdruk op het gebied waar de Grebbelinie in is gelegen. Het is niet ondenkbeeldig dat de invloedsfeer van de Randstad zich verder in oostelijke richting zal uitbreiden, met de internationale assen van de autosnelwegen A1 en A12 als spil. Ook de doortrekking van de A30 komt bij de discussies over de toekomst van de Randstad en omgeving weer vaak in beeld. Twee ruimtelijke visies schetsen een beeld van de regionale ruimtelijke ontwikkelingen in het gebied van de Grebbelinie: De Structuurvisie WERV geeft aan dat in het stedelijk netwerk van het WERV gebied het Binnenveld - met als spil de Grift - een belangrijke plaats in neemt, als groene long. De ruimtelijke visie van het gewest Eemland stelt, vooral op basis van het nationaal landschap Arkemheen/Eemland en de Grebbelinie, een aantal harde ruimtelijke grenzen t.a.v. een aantal kernen. De kernen ten zuiden van Amersfoort zullen beperkt groeien. Binnen de stedelijke bebouwing van Amersfoort wordt daarnaast veel waarde gehecht aan een groenblauwe structuur (gemeente Amersfoort, groen-blauwe structuur). Naast Amersfoort kent de Grebbelinie de stedelijke passages van Veenendaal en Leusden, waar de stedelijke bebouwing hard tegen de groeneblauwe structuur van de Grebbelinie aandrukt. De huidige functies van het buitengebied zullen aan veranderingen onderhevig zijn. Binnen de landbouw zal enerzijds een schaalvergroting optreden om goed mee te kunnen draaien in een internationaal concurrerende markt. Anderzijds zullen agrarische nevenactiviteiten en nieuwe economische dragers sterk toenemen. Voor natuur is de aandacht vooral gericht op het realiseren van de Ecologische Hoofdstructuur in Daarna zal een kwaliteitsslag binnen deze structuur nodig zijn om de natuur in het gebied verder te versterken. Vanuit een waterveiligheidsperspectief wordt gekeken naar de functie van de Slaperdijk bij een doorbraak van de Grebbedijk tussen Rhenen en Wageningen. Bij dijkdoorbraak zullen grote delen van het Binnenveld en Veenendaal binnen een tijdsbestek van enkele uren onder water kunnen komen te staan. De gebieden voor piekberging van water zoals die in het streekplan zijn opgenomen worden via dit plan ruimtelijk beschermd tegen ontwikkelingen die de bergingsfunctie kunnen belemmeren. Voor recreatie en toerisme is een sterke toename van bezoekers te verwachten vanuit de aanliggende stedelijke gebieden. De potenties voor de Grebbelinie zijn met name gekoppeld aan recreatie vanuit de stedelijke omgeving, natuur(ontwikkeling) en waterberging. De G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 47

48 groeiende stedelijke bevolking van de Randstad, de WERV regio en de regio Eemland heeft behoefte aan recreatieve uitloopgebieden waar men kan wandelen, fietsen, paardrijden of in stilte van de natuur kan genieten. Er zal behoefte zijn aan een groen en recreatief aantrekkelijk uitloopgebied dat ver in de stedelijke gebieden van Veenendaal, Leusden en Amersfoort dooraderd is. De Grebbelinie maakt hier een wezenlijk onderdeel van uit. Het middengebied van de Grebbelinie zal steeds belangrijker worden als een groene buffer tussen de stedelijke agglomeraties van Amersfoort en het WERV gebied. Hier moeten strategische allianties worden gesmeed met de nog te realiseren Robuuste Verbinding Veluwe - Heuvelrug. Dit is te meer noodzakelijk omdat het niet ondenkbeeldig is dat de verkeersintensiteit van de provinciale weg N224 zal toenemen, inclusief maatregelen zoals de aanleg van rondwegen rond aanliggende dorpen. De linie legt een duidelijke grens om het groene, lager gelegen gebied van de Gelderse Vallei waar recreatie, landbouw, water(berging) en natuur de belangrijkste functies zullen zijn. 48 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

49 Streekplan Utrecht (2005) G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 49

50 Streekplan Gelderland (2005) 50 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

51 4 De tien gezichten van de Grebbelinie Voor de bewustwording van de Grebbelinie lijkt het me van groot belang dat per streek de unieke, plaatselijke geschiedenis wordt benadrukt. Er kan per gemeente of per regio een tentoonstelling opgezet worden in het gemeentehuis of in een bezoekerscentrum. Hierin kunnen dan plaatselijke bijzonderheden getoond worden met bijvoorbeeld foto s en maquettes (dhr Van Woudenberg)

52 Door zijn grote lengte doorkruist de Grebbelinie verschillende gebieden. De Grebbelinie is niet één uniforme lijn die er overal hetzelfde uitziet of heeft gezien. De historische gelaagdheid van de linie, waarin de linie afwisselend werd aangelegd, in onbruik raakte en werd aangepast is zeer kenmerkend. De makers hebben de linie steeds aangepast aan de lokale omstandigheden en aan de militaire inzichten op dat moment, maar wel steeds vanuit de functie van de linie: een militaire verdedigingslijn in het landschap. In deze visie wordt de linie geplaatst in het perspectief van het heden: het huidige landschap van de Grebbelinie bepaalt mede de kwaliteiten van de Grebbelinie en hoe de linie nu wordt beleefd. Deze accentverschillen zijn aangegeven met de volgende tien gezichten van de Grebbelinie. In onderstaande beschrijving is het niet de intentie om alle werken van de Grebbelinie de revue te laten passeren. Dat gaat deze gebiedsvisie te boven en is bovendien in andere publicaties al gebeurd. De beschrijving van de gezichten is bedoeld om de Grebbelinie in een gebiedscontext te plaatsen en de essentiële waarden van de linie in hun huidige landschap naar voren te brengen, zodat daarmee de kwaliteiten van de linie in de toekomst kunnen worden versterkt en de recreatief-toeristische potenties kunnen worden benut. DE SLEUTEL TOT DE LINIE LINIE VAN HET LEGE LAND ONVINDBARE LINIE LINIE VAN DE LANGE LIJNEN 4.1 Deelgebied Zuid: van Nederrijn tot aan de Rijksweg A12 De sleutel tot de linie Aan de voet van de Grebbeberg ligt het begin van de Grebbelinie. Hier lag de sluis die het rivierwater inliet om de inundatievlaktes te kunnen vullen. De Grebbelinie haakt aan bij het rivierenlandschap van de Nederrijn en start in de ruige uiterwaarden van natuurgebied De Blauwe Kamer met een aantal bastions. Aan de binnendijkse zijde van de Rijndijk lag het gebied te hoog om geïnundeerd te worden en liggen diverse werken (waaronder het hoornwerk rond de provinciale weg N225) die de toegang tot de Grebbeberg beschermden. Linie van het lege land Het voormalige hoogveengebied Binnenveld was een grootschalig inundatiegebied en ligt er nog steeds open en leeg bij. Deze openheid is een belangrijke kwaliteit van het gebied. De Grift is de spil van het gebied, waarbij het inundatiegebied aan weerszijden van de Grift is gelegen. Onvindbare linie Vanaf het natuurgebied Blauwe Hel verdwijnt de Grift in het stedelijk gebied van Veenendaal. De doorgaande lijn van de Grift is moeilijk herkenbaar en op plekken onvindbaar. De stedelijke hoofdstructuur volgt weliswaar de voormalige loop van de Grift en het Omleidingskanaal is nog steeds een belangrijke waterloop. De aanwezigheid van de linie wordt echter op een aantal plekken in het stedelijk gebied van Veenendaal ontkend. Linie van de lange lijnen Direct na de stedelijke bebouwing van Veenendaal ligt het eerste grote werk: de Roode Haan. Hier start de (Linie)dijk die tot in het Eemland te volgen is. Het Werk aan de Roode Haan is een driesprong van Liniedijken: de eerste (zuidelijke) keerkade die de eerste en tweede kom scheidt richting Heuvelrug, de kade die noordelijk richting de Emminkhuizerberg en Renswoude loopt en de kade die gevolgd kan worden tot in het Eemland. Het inundatiegebied ten zuiden van de Rijksweg A12 en Overberg wordt gekenmerkt door een slagenlandschap met lange populierenlanen die van de Heuvelrug richting Gelderse Vallei lopen. Haaks daarop liggen de lijn van de Rijksweg A12 die omzoomd is door rijen populieren en de Liniedijk die over een traject van zo n 1,5 kilometer parallel aan de A12 ligt. 52 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

53 4.2 Deelgebied Midden: van Rijksweg A12 tot Leusden Het parelsnoer In het centrale gedeelte van de Grebbelinie maakt de Slaperdijk een rondje om de Emminkhuizerberg en Renswoude. Het is het gebied met de hoogste dichtheid aan werken (o.a. Juffrouwwijk, Engelaar) en hier bevinden zich de grootste forten (Buursteeg, Daatselaar). De linie heeft hier een duidelijke wisselwerking met het landschap van de Gelderse Vallei: een afwisseling van robuust en regelmatig slagenlandschap en een onregelmatig kampenlandschap. De vallei maakt gebruik van de linie en vice versa. Valleikanaaldijk Een lang lint vanaf de Liniedijk bij de A12 tot en met de Asschatterkeerkade nabij Leusden bepaalt het gezicht van de Grebbelinie. Het is een complex met een duidelijk dwarsprofiel (oost-west): een robuuste dijk met verdedigingswerken, een brede waterloop (Valleikanaal) en een open en ruim schoots- en inundatieveld. Het gebied raakt een aantal kernen (Woudenberg, Scherpenzeel), maar het beeld van de linie wordt daar niet door verstoord. Op een aantal plekken liggen de keerkades met hun hoornwerken en andere werken dwars en, op een aantal coupures (doorsnijdingen van wegen) na, relatief intact op de lijn: de Lambalgerkeerkade, Roffelaarskade en Asschatterkeerkade. HET PARELSNOER VALLEI- KANAALDIJK 4.3 Deelgebied Stedelijk gebied: van Leusden tot en met de stad Amersfoort Frontlinie rood-groen Ten noorden van de Asschatterkeerkade splijten de kade en Valleikanaal. De kade voert eerst door de bebouwde kom van Leusden en verdwijnt in de bebouwde omgeving in het bedrijventerrein De Horst. Tussen De Horst en rijksweg A28 ligt nog een klein stuk originele kade er verloren bij. In het gebied tussen de kade en het Valleikanaal wordt, voor zover dat nog niet is gebeurd, woningbouw gepleegd. Het Valleikanaal wordt daarmee de nieuwe grens tussen bebouwd (rood) en open, onbebouwd gebied (groen, het voormalige inundatiegebied). Verdwenen linie in de stad In Amersfoort is de oude loop van de kade van de Grebbelinie niet terug te vinden. In de eerste stadsuitleg is deze loop verdwenen. Het in de jaren dertig aangelegde Valleikanaal loopt als een brede vaart door Amersfoort, maar biedt weinig kwaliteit. 4.4 Deelgebied Noord: van stadsrand Amersfoort tot het Eemmeer Linie in de stadsrand Het voormalig werk aan de Glashut is een groot object aan de rand van het centrum van Amersfoort en markeert de overgang van stad naar stadsrand. De linie heeft hier een sprong gemaakt over de waterloop heen en loopt ten noord-oosten van de Eem richting het Eemland. Door het stedelijk uitloopgebied van de Coelhorst, een half besloten kampenlandschap, ligt de linie er verscholen bij. Het werk aan de Krachtwijk markeert het punt waar de laatste keerkom start. De polderlinie De Grebbelinie volgt als een duidelijk langgerekt lint tenslotte de Eemdijk tot in de kern van Spakenburg. De Eempolder was als totaal één inundatiegebied en biedt nog steeds de beleving van een grote eenheid en verbluffend lege polder. In Spakenburg lag een aantal werken, waarvan een voormalige FRONTLINIE ROOD-GROEN VERDWENEN LINIE IN DE STAD LINIE IN DE STADSRAND DE POLDERLINIE G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 53

54 redoute geïntegreerd is in de stedelijke omgeving. Op de Eemdijk staat tenslotte nog een tankversperring als laatste restant van de Grebbelinie. In Nijkerk zijn geen resten van de Grebbelinie meer te vinden. 54 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

55 5 Ontwikkelopgaven De Grebbelinie hoeft niet onder recreatie te lijden: het gebied is juist ontstaan doordat er geleefd wordt, waarom zou je het leven er dan juist uithalen? (Henk van Wee)

56 Om de hoge kwaliteit van de Grebbelinie beter herkenbaar, bereikbaar en beleefbaar te maken moet er wat gebeuren. De ontwikkelopgave voor de Grebbelinie is onderverdeeld in onderstaande vier thema s en is de basis voor de visie (hoofdstuk 6). 5.1 Algemeen Veel gemeenten, grondeigenaren en particulieren dragen de Grebbelinie een warm hart toe. Zo heeft iedereen wel ideeën over hoe we met de Grebbelinie om moeten gaan. Daarbij vindt te vaak geen afstemming plaats op het schaalniveau van de gehele linie en soms ook niet op het lokale schaalniveau. De opgave voor deze visie is om deze verschillende ideeën en initiatieven te bundelen in een gezamenlijke gebiedsvisie, waarin iedereen zijn eigen verantwoordelijkheid neemt voor de uitvoering van de visie. Algemene ontwikkelopgave: Bundel de ideeën en initiatieven in een gezamenlijke gebiedsvisie met actieprogramma 5.2 Inrichting De Grebbelinie ligt er nog redelijk gaaf bij als een cultuurhistorische lijn in het landschap van Nederrijn tot Eemmeer. Toch is de linie op een aantal plekken aangetast. Een aantal belangrijke schakels is in de laatste decennia verdwenen door de bouw van nieuwe woningen of bedrijven. Ook heeft een aantal landinrichtingen invloed gehad op de eenheid van de linie. Door herstel van deze ontbrekende onderdelen kan de Grebbelinie worden versterkt. Bovendien is de linie als lijn niet altijd goed herkenbaar in het landschap. Door de linie landschappelijk beter in te passen kan de eenduidigheid en herkenbaarheid van de Grebbelinie steeds binnen de context van de verschillende gezichten (hoofdstuk 4) versterkt worden. Daarnaast spelen op dit moment ontwikkelingen vanuit de ecologie (robuuste ecologische verbindingszones) en water (het realiseren van waterbergingsgebieden). Dit zijn ontwikkelingen die een nieuwe laag zullen toevoegen aan het landschap van de Grebbelinie. Goede afstemming met en het scheppen van randvoorwaarden vanuit de Grebbelinie zijn voor deze ontwikkelingen evident. De linie maakt deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Nieuwe ontwikkelingen zullen altijd aan de EHS getoetst moeten worden. Ontwikkelopgaven ruimtelijke inrichting: Ontwikkel ontwerprichtlijnen en -voorbeelden voor inpassing van de Grebbelinie in zijn specifieke omgeving Ga de essentiële ontbrekende schakels en mogelijkheden voor herstel na, zodat de Grebbelinie meer één geheel wordt Stem de aanleg van de robuuste EVZ met de Grebbelinie af Ga na hoe het beste waterberging kan worden gerealiseerd in de inundatiegebieden van de Grebbelinie 5.3 Communicatie en marketing De bekendheid van de Grebbelinie is gering. Veel mensen associëren de Grebbelinie met de Grebbeberg en de gevechten die daar in de meidagen van 1940 hebben plaatsgevonden. Het verhaal van de Grebbelinie is echter breder: de Grebbelinie kent een lange militaire ontstaansgeschiedenis, die verbonden is met de plekken op of langs de linie. Bovendien is het nu een prachtig groen lint door de Gelderse Vallei. Tenslotte is in 1940 ook op veel andere plekken langs de linie hevig gestreden. Dat verhaal kan beter onder 56 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

57 het voetlicht worden gebracht: niet alleen bij het brede publiek, maar ook bij plannenmakers bij de verschillende overheden. Door onbekendheid met de linie zijn in het verleden plannen gemaakt die de hoge kwaliteit van de Grebbelinie ontkennen. Deze visie moet daarom voldoende handvatten voor plannenmakers bieden om bij het maken van nieuwe ruimtelijke plannen de kwaliteiten van de Grebbelinie te versterken. Hiermee kunnen dergelijke fouten uit het verleden, waarbij onderdelen van de linie gedachteloos zijn verdwenen, worden voorkomen. Ontwikkelopgaven communicatie en marketing: Vergroot de bekendheid van de Grebbelinie Geef inzicht in de cultuurhistorische en landschappelijke kwaliteiten als kader en inspiratiebron voor ruimtelijke planvorming 5.4 Recreatie en toerisme Veel plekken van de Grebbelinie zijn met de fiets, kano, openbaar vervoer, auto, te paard of te voet te bereiken. Een aantal plekken echter nog niet: een aantal werken is ontoegankelijk. Ook is het aanbod van voorzieningen voor recreanten en toeristen beperkt. Daar komt bij dat de potenties van de Grebbelinie ook voor ondernemers in met name de recreatie en toerisme sector interessant zijn. Het ontbreekt momenteel aan voldoende krachtige ondernemers om de Grebbelinie gezamenlijk op de toeristisch-recreatieve kaart te zetten. Ontwikkelopgave recreatie en toerisme: Verbeter de toegankelijkheid van de Grebbelinie, ontwikkel een routenetwerk en versterk het toeristisch-recreatieve voorzieningenniveau G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 57

59 6 Visie voor de linie Het geheel van de Grebbelinie zal benadrukt moeten worden. Het is niet een verzameling losse objecten, het is een linie. Het benadrukken van de linie als geheel mag echter niet ten koste gaan van al het andere dat het gebied te bieden heeft. Het is belangrijk dat het landschap van de Grebbelinie niet getransformeerd wordt tot een statisch museumlandschap: er moet ook geleefd en gewerkt kunnen worden. Dit kan opgelost worden door verschillende deelgebieden aan te wijzen, waarbij per deelgebied ontwikkelingen plaatsvinden die daar thuishoren (Edgar van Groningen)

60 De ontwikkelopgaven uit hoofdstuk 5 zijn verwerkt in de onderstaande visie. In deze visie zijn de algemene uitgangspunten, en de ontwikkelopgaven op het vlak van inrichting, communicatie en marketing en recreatie en toerisme verweven in onderstaande zes hoofdlijnen: 6.1 Hoofdlijnen van de visie 1 De Grebbelinie ontwikkelen tot de ruggengraat voor ontwikkelingen in de Gelderse Vallei De Grebbelinie moet de ruggengraat worden van ontwikkelingen die zich op ruimtelijk vlak in de Gelderse Vallei voordoen. Deze ontwikkelingen zien wij met name op het toeristisch-recreatieve vlak. Er kan worden gesproken over de Grebbelinie als ruggengraat, die uit een spil en ribben bestaat. Voor de Grebbelinie geldt dat de spil van de ruggengraat wordt gevormd door de linie (noord-zuid richting). Dit is de centrale as waarlangs de ontwikkelingen zich concentreren. Deze ontwikkelingen vertakken zich langs de ribben. Dit zijn vanuit een historisch perspectief de keerkades (en tegelijkertijd ook de meest interessante, spectaculaire, meest verdedigde punten), maar vanuit een huidig perspectief voegen we daar de recreatieve routes en natuurdoelstellingen aan toe. Deze routes vormen de verbindingen tussen Grebbelinie en Veluwe (oostwaarts) en Utrechtse Heuvelrug (westwaarts). Vooral op die plekken waar spil en ribben elkaar raken is het van belang dat de zichtbaarheid van de linie het meest wordt versterkt. Een belangrijke opgave ligt in het combineren van cultuurhistorische waarden met de hieronder genoemde functies, zodanig dat ze elkaar zo veel mogelijk versterken. Recreatie Binnen de Gelderse Vallei zijn weinig objecten of structuren met een groot toeristisch-recreatief potentieel. De Grebbelinie heeft dit wel. Daarom is het gewenst dat er stevig wordt ingezet op de ontwikkeling van de toeristischrecreatieve sector als nieuwe economische drager voor het gebied, onder andere door verbreding van de landbouw. Daartoe moet de linie beter toegankelijk worden gemaakt voor toeristen en recreanten en dient het toeristisch-recreatieve aanbod te worden versterkt. In Utrecht Oost / Gelderse Vallei is de hoofdstructuur van natuur en water al voor een groot deel gekoppeld aan het tracé van de Grebbelinie. Deze moet verder versterkt worden. Natuur De Grebbelinie heeft zich in de loop der tijd ontwikkeld tot een natuurgebied. Door de langgerekte vorm heeft de linie een verbindende functie voor ha bestaande en deels nog te ontwikkelen natuur. Daarnaast speelt de linie een rol bij het verbinden van ecohydrologisch zeer waardevolle, maar ook kwetsbare, kleine natuurgebieden. Het uiteindelijke doel is dat via de linie uitwisseling van planten diersoorten kan plaatsvinden waardoor de aangrenzende natuurgebieden gezonde populaties krijgen en/of behouden van de soorten die in die gebieden thuishoren. Versterken van de ruggengraat voor natuur is goed mogelijk door het nemen van gerichte inrichtings- en beheermaatregelen en het realiseren van nieuwe natuur. Combinaties met cultuurhistorische waarden zijn goed mogelijk door bijvoorbeeld bossen te ontwikkelen aan de verdedigde (westelijke) zijde van de linie en het inundatiegebied zichtbaar te maken met de aanleg van natte graslanden. Voor barrières in de ecologische verbinding moet gezocht worden naar een oplossing, bijvoorbeeld door de aanleg van ecopassages. Daarnaast zal de robuuste 60 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

61 verbindingszone die de linie op twee plaatsen kruist de dragende functie van de Grebbelinie voor natuur versterken. Water De waterhuishoudkundige situatie is de basis geweest voor de ontwikkeling van de Grebbelinie als waterlinie. De linie zal worden versterkt door het inrichten van de waterbergingsgebieden in de inundatiegebieden van de Grebbelinie. Daarbij zal het ruige, open en natte karakter van de gebieden verder worden aangezet; dit zoveel mogelijk in combinatie met de plannen voor ontwikkeling van natuur. Tenslotte is het van grote waarde dat de historische lijn van de Slaperdijk een nieuwe rol krijgt in het waterbeheer in de regio, namelijk als secundaire waterkering in het geval van calamiteiten (een dijkdoorbraak bij de Nederrijn). 2 De Grebbelinie meer smoel geven In vergelijking met andere cultuurhistorisch-landschappelijke structuren (zoals de Nieuwe Hollandse Waterlinie) is de Grebbelinie ondergewaardeerd en dat terwijl deze verdedigingslinie daadwerkelijk meerdere keren in functie is geweest. Ook leven er nog veel verhalen over de linie (de zogenaamde levende geschiedenis ) en is het duidelijk dat de Grebbelinie diep geworteld is in de hoofden en harten van veel mensen die hier wonen, werken en recreëren. De Grebbelinie verdient een oppoetsbeurt, waarin de verborgen kwaliteiten van de linie zichtbaar worden gemaakt. Deze kent de volgende uitgangspunten: De lange lijn van de linie (noord-zuid richting) wordt zichtbaar en beleefbaar gemaakt: De linie moet over land en over water in zijn volle lengte te volgen zijn. Essentiële verdwenen schakels (forten, kades, waterlopen) worden hersteld. Dit kan door (fysiek) herstel van een object, kade, waterwerk of waterloop, door functies zo te ontwikkelen dat ze een duidelijke voortzetting zijn van de structuur (bijvoorbeeld openstelling voor wandelen) of door de verdwenen schakels zodanig te markeren dat het duidelijk is dat de lijn doorloopt (bijvoorbeeld met behulp van kunstobjecten). De overgangen tussen de deelgebieden (de gezichten) worden duidelijker. Daarbij wordt naar zowel vorm als functie gekeken. Duidelijk maken van het Oost-West profiel. Dit betekent dat per deelgebied het karakteristieke Oost-West profiel zoveel mogelijk in stand blijft of wordt versterkt. Een voorbeeld is de Valleikanaalzone: een hoge, robuuste kade, een brede watergang en een open inundatiegebied. Hierbij zijn combinaties met natuurontwikkeling goed mogelijk. Bij de inrichting van de linie wordt steeds gekeken naar het eigen karakter van de omgeving van de linie. De linie moet hier duidelijk als lijnelement uitspringen, zodat duidelijk is dat een lijnelement het landschap doorkruist. Soms betekent dit het vrijmaken van een kade van beplanting, soms juist het beplanten van de lijn om de lijn duidelijk aan te zetten. Coupures aanscherpen: Op veel plaatsen is de linie doorsneden door wegen (coupures). Daarbij zijn de doorsnijdingen van de kades zo flauw afgewerkt dat het niet opvalt dat de weg een doorsnijding maakt. Een aantal kenmerkende coupures wordt weer aangescherpt zodat duidelijk wordt dat men een lijn in het landschap kruist. Zichtbaarheid van de werken: De relatie tussen de linie en het omliggende gebied, waar de Grebbelinie een onderdeel van uit maakt, moet beter zichtbaar worden. De inundatie- en schootsvelden dienen daarom zo open mogelijk te blijven. Ook worden op plekken waar forten nu verscholen liggen selectief opgaande beplanting en hakhoutbosjes verwijderd. Bovendien is het van belang dat een bezoeker ook vanaf de forten de openheid van de schootsvelden tot zich kan nemen. Er wordt G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 61

62 daarom een aantal zichtplekken gemaakt door het selectief verwijderen van opgaande beplanting en hakhoutbosjes. Hierbij wordt een ontwerpprincipe gehanteerd waarin is gezocht naar een optimale combinatie van ecologische en cultuurhistorische waarden. Wanneer een ingreep leidt tot ecologische schade en natuurcompensatie moet plaatsvinden, dan zal deze op andere plekken, maar zoveel mogelijk aan de veilige, westelijke, zijde van de Grebbelinie worden gecompenseerd. Verstilde schoonheid bewaren. De hoge kwaliteit van een aantal verstilde pareltjes waar een serene rust heerst moet zo blijven. Dit zijn plekken waar de recreatieve toegankelijkheid niet versterkt hoeft te worden, plekken die mensen zelf moeten kunnen ontdekken. We denken hierbij aan werken als de Linie van Juffrouwwijk, de Bruinenburgersluis, de Roffelaarskade, werk aan de Engelaar en Krachtwijk. Wel zullen hier renovatiewerkzaamheden moeten plaatsvinden. 3 Ontwikkelen van een netwerk van bezoekersknooppunten Voor bezoekers wordt een netwerk van bezoekersknooppunten ingericht. Op deze plekken staat het informeren van bezoekers centraal. Dit netwerk bestaat uit vier schaalniveaus: Een algemeen bezoekerscentrum Grebbelinie: een centraal gelegen en goed bereikbare locatie; Bezoekersknooppunten: Per deelgebied (zuid, midden, stedelijk gebied, noord) een bezoekersknooppunt, dat aanhaakt bij bestaande bezoekerscentra (Grebbeberg, Fort aan de Buursteeg, Amersfoort, Spakenburg); Opstappunten: Informatie aanbieden op plekken waar recreanten op- of overstappen. Hier kan de informatie over de Grebbelinie nadrukkelijk onder de aandacht worden gebracht: aan de voet van de Grebbeberg, bezoekerstransferium Utrechtse Heuvelrug, treinstation Veenendaal- Centrum, treinstation Veenendaal-De Klomp, kanocentra, Hoeve De Beek, VVV s; Informatiepunten: op kruispunten van bezoekersstromen. Dit kunnen informeel ingerichte plekken zijn (picknickbank, informatiepaneel). Ze kunnen gebruikt worden om even tot rust te komen. Bij het realiseren van nieuwe knooppunten wordt vooral aangehaakt op die punten waar spil en rib elkaar raken. Bij dit netwerk hoort ook dat op die plekken waar vervoersstromen (auto, fiets, paard, wandel, kano) elkaar in de weg zitten, gezocht wordt naar het scheiden van vervoersmodaliteiten, bijvoorbeeld andere paden voor wandelaars en fietsers. Met name in het parelsnoer van de Grebbelinie wordt dit als een probleem ervaren. Hier wordt extra ingezet op het afsluiten van delen van de kade voor fietsers, het realiseren van veilige fietsroutes en het creëren van plekken waar fietsen kunnen worden geparkeerd en waar men te voet verder kan om forten te bezoeken. Ook is het van belang de recreatieve ontwikkelingen goed af te stemmen op de natuurdoelen. Omdat het hier gaat om een afwisseling van rust en onrust (verstoring) zal dit niet altijd gemakkelijk zijn. Goede ontwerprichtlijnen zijn hiervoor essentieel. Het grootste gedeelte van de voorzieningen is gericht op het trekken en faciliteren van dagtoeristen. Deze zijn afkomstig uit de directe omgeving van de Grebbelinie (WERV-gebied, regio Amersfoort), de stedelijke agglomeraties van de Randstad en Arnhem-Nijmegen. Een belangrijk deel van de bezoekers zal ook verleid moeten worden vanuit de vele verblijfsvoorzieningen op de Veluwe en Heuvelrug. Naast voorzieningen voor dagtoeristen (zoals hierboven omschreven) wordt ook gestreefd naar het realiseren van meerdaagse routes en voorzieningen voor mensen die specifiek de Grebbelinie bezoeken. Daarbij valt te denken aan Grebbelinie-arrangementen en lange afstandsroutes (wandelen, fietsen). 62 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

63 4 Mensen laten leren over de Grebbelinie In het basis- en voortgezet onderwijs in de Gelderse Vallei moet de Grebbelinie een onderdeel worden van educatieve pakketten. In de Gelderse Vallei is de Grebbelinie met de bijbehorende verhalen immers een wezenlijk onderdeel van de omgeving. Acties zullen gericht zijn op het ontwikkelen van deze educatieve programma s en het enthousiasmeren van scholen om daaraan te participeren. Daarbij moet gebruik worden gemaakt van een grote groep van enthousiaste vrijwilligers. Daarnaast is er veel kennis over de Grebbelinie bij vele particulieren en instanties. Uit alle bestaande informatie is nog veel te leren over de werking van de Grebbelinie in verschillende tijden. Het is daarom belangrijk dat deze kennis en informatie goed wordt uitgewisseld. 5 De Grebbelinie verkopen In een samenwerking tussen overheden, koepelorganisaties op het vlak van toerisme en recreatie en ondernemers zal er een marketingstrategie voor de Grebbelinie worden opgesteld. Deze heeft tot doel de Grebbelinie nadrukkelijk op de toeristisch-recreatieve kaart van Nederland te zetten. Voor deze marketingstrategie gelden de volgende uitgangspunten: Nagaan van een potentiële toeristisch-recreatieve vraag en daar het aanbod op afstemmen; Koppeling met de potenties van bezoekers uit bestaande verblijfsgebieden (Utrechtse Heuvelrug, Veluwe) en de stedelijke gebieden van de Randstad, het KAN-gebied (Arnhem-Nijmegen) en de stedelijke agglomeraties nabij de Grebbelinie: WERV (Wageningen, Ede, Rhenen en Veenendaal) en regio Amersfoort / Leusden; Gebruik maken van de in deze visie genoemde knooppunten in het toeristisch-recreatieve netwerk; Het aan elkaar knopen van bestaande routestructuren en ontwikkeling van voorzieningen op deze knooppunten; Het opnemen van een of meerdere evenementen die de Grebbelinie op de toeristisch-recreatieve kaart zetten; Zowel aandacht voor dagtoerisme als voor het creëren van Grebbeliniearrangementen ( doe de Grebbelinie in drie dagen ). Vanuit deze marketingstrategie zullen we ondernemers stimuleren om acties daadwerkelijk op te pakken en ervoor te zorgen dat er een voldoende stevig toeristisch-recreatief netwerk wordt gerealiseerd. 6.2 Accenten per deelgebied Over de gehele linie van de visie wordt gesteld dat de visie aan moet sluiten bij de diverse kwaliteiten van de deelgebieden. In onderstaande uitwerking zijn per deelgebied accenten aangegeven. Zuid Accent oorlog en vrede rond de Grebbeberg Sleutel tot de linie Oorlog en vrede, Tweede Wereldoorlog, met name gericht op de Grebbeberg, contouren duidelijk maken van de linie, toegankelijk maken van hoornwerk, inrichten rustplek aan de voet van de Grebbeberg, aanvullen expositie Grebbeberg (bezoekersknooppunt) en Blauwe Kamer (opstappunt) met informatie over de Grebbelinie. ZUID: OORLOG EN VREDE ROND DE GREBBEBERG Linie van het lege land Openheid van het Binnenveld behouden en versterken, breder dan het waterbergingsgebied alleen. Ontwikkelen (van een deel) van de Grift- G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 63

64 zone voor waterberging in combinatie met natuur. Beleving van de openheid, mogelijk maken de lijn van de Grift te volgen (wandelen, fietsen, kanoën en ecologie). Onvindbare linie Duidelijker maken van de doorgaande lijn van de Grift / Omleidingskanaal in de stedelijke structuur: meer aanzetten van de lijn in het stedelijk gebied, mogelijk maken om de lijn te volgen langs het Omleidingskanaal (recreatie, ecologie), oppoetsen van restanten (kazematten). Linie van de lange lijnen Het Werk aan de Roode Haan is een belangrijk punt; het is het kruispunt van dijken (Liniedijk, Slaperdijk, Groeperkade). De duidelijke lijn van de Liniedijk versterken. Coupure door de A12 aanscherpen en versterken door een verbinding over de A12 die tegelijkertijd door recreanten gebruikt kan worden. Daarnaast de verbinding onder de A12 voor water, natte en droge ecologie verbeteren. Liniedijk ten noorden van A12 duidelijk aanzetten. Midden Accent bezoek de Grebbelinie (Buursteeg, rondje Renswoude, langs het Valleikanaal) Accent robuuste verbindingszone MIDDEN: BEZOEK DE GREBBELINIE MIDDEN: ROBUUSTE VERBINDINGSZONE STEDELIJK GEBIED: LOKAAL OMMETJE Parelsnoer Oppoetsen van de parels voor bezoekers, centrum van de linie voor bezoekers met een bezoekerscentrum en herstel van verdwenen elementen, coupures van lokale en provinciale wegen aanscherpen, forten zichtbaarder maken door selectief snoeien (Daatselaar), historische complexiteit versterken (meerdere lagen), beter tot uitdrukking laten komen en onder de aandacht brengen, herstel van onderbroken onderdelen Slaperdijk, scheiding recreantenstromen waar dat nodig is. Valleikanaaldijk Oost-West profiel versterken. Linie als ecologische verbindingszone versterken. Linie als lijn versterken door het aanscherpen van coupures. Verborgen pareltjes (Bruinenburgersluis, Roffelaarskade) met rust laten. Aanscherpen van de keerkades en knooppunten waar linie en keerkade elkaar raken. Herstellen van werken Lambalgen. Keerkades (Lambalgen, Asschat) beter toegankelijk maken, lokale wandelroutes versterken. Stedelijk gebied Leusden Amersfoort Accent lokaal ommetje Frontlinie rood-groen Zorgen dat het zicht van kade op inundatiegebied duidelijk is. Bescherming van de kade tegen erosie door middel van inrichtingsmaatregelen. Realiseren mogelijkheden voor lokale ommetjes. Verdwenen linie in de stad Terugbrengen van de suggestie van de linie in Amersfoort door kunstprojecten. Verbeteren van de kwaliteit van het Valleikanaal. Opnemen van een vaste expositie Grebbelinie in twee musea. 64 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

65 Noord Accent vergezichten Linie in de stadsrand Glashut inrichten als informeel stadspark / stedelijk uitloopgebied en evenemententerrein (openlucht). Realiseren van een doorgaande route Glashut Krachtwijk. Keerkade Coelhorst toegankelijk maken voor wandelaars. Sobere opschoning van Krachtwijk. De Eem verder ontwikkelen als ecologische verbindingszone. NOORD: VERGEZICHTEN Polderlinie Fietsroute vanaf Spakenburg realiseren, werken in Spakenburg onder de aandacht brengen en waar mogelijk versterken. Informatiepunt VVV Spakenburg vullen met informatie over de Grebbelinie, herstel van de sluis inclusief het plein. G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 65

67 7 Uitvoering In de loop van de jaren ben ik steeds beter gaan beseffen wat de betekenis is van de Grebbelinie. Hierdoor werd ik steeds enthousiaster over deze linie. Het pakt je echt, tegenwoordig ben ik dan ook helemaal Grebbelinie-fan (Mevrouw J.J.H. Colijn)

68 7.1 Uitvoeringsprogramma Deel 2 van deze visie geeft het uitvoeringsprogramma van deze gebiedsvisie voor de komende tien jaar weer. Van groot belang is dat de uitvoering van deze projecten op een integrale wijze en door alle partijen gezamenlijk wordt opgepakt. In het uitvoeringsprogramma is de visie concreet gemaakt in zo n honderd projecten die uitwerking geven aan de in deze visie gestelde ambities voor de Grebbelinie. Voor projecten die nu niet in het uitvoeringsprogramma zijn opgenomen maar wel passen binnen de visie, geldt natuurlijk dat - wanneer zich kansen voordoen om een project op te pakken of mee te liften met een andere ontwikkeling - deze kansen met beide handen moeten worden aangegrepen. Het uitvoeringsprogramma dient daarom te worden opgevat als een dynamische lijst van projecten. In het uitvoeringsprogramma zijn elf zogenaamde sleutelprojecten opgenomen. Dit zijn grote strategische projecten die cruciaal zijn voor de uitvoering van de visie omdat daar de uitvoering van andere projecten van afhangt. De sleutelprojecten worden, vanwege hun strategisch karakter hieronder genoemd en op de visiekaart vermeld (voorzover ze aan een concrete plek te koppelen zijn). Voor de achtergronden over het sleutelproject en een overzicht van alle overige (deel-)projecten wordt verwezen naar het uitvoeringsprogramma. De elf sleutelprojecten zijn, in volgorde van prioriteit: 1 Fort aan de Buursteeg 2 Herinrichting voet van de Grebbeberg 3 Subsidieregeling voor projecten van organisaties 4 Reconstructie Spuisluis (Sluisplein) Spakenburg 5 Fietsroutenetwerk en wandelroutes 6 Opstellen van een marketingstrategie voor de Grebbelinie 7 Coupures A12 - Liniedijk en spoorlijn Utrecht-Arnhem Groeperkade 8 Recreatieve ontsluiting van het gebied ten noorden van Amersfoort 9 Herstel en toegankelijkheid Asschatterkeerkade 10 Herstel grachten en werken Daatselaar 11 Lambalgen: herstel kade, schotbalk en veldschans 7.2 Uitvoeringsorganisatie De Stuurgroep Grebbelinie wordt, onder voorzitterschap van de provincie Utrecht, in de huidige vorm voortgezet. De stuurgroep stelt zich ten doel om het proces voor de integrale realisatie van deze visie voor haar rekening te nemen. De rol van de stuurgroep is: Voortgangsbewaking van de uitvoering van de Gebiedsvisie Grebbelinie Kwaliteitsbewaking Vaststellen van de jaarprogramma s Afstemmingsplatform voor activiteiten in het kader van de Grebbelinie De Stuurgroep Grebbelinie komt twee maal per jaar bijeen. Na twee jaar wordt bekeken of en hoe de aansturing van de uitvoering wordt vormgegeven. Mogelijk worden dan taken van de stuurgroep overgenomen door bijvoorbeeld de reconstructiecommissie Gelderse Vallei/Utrecht-Oost. Ambtelijke ondersteuning wordt vanuit de provincie Utrecht geleverd. Daar vindt ook ambtelijk de coördinatie plaats van de uitvoering van de visie (programmamanagement). Om de uitvoering in goede banen te leiden zal, op initiatief van het programmamanagement, jaarlijks een jaarprogramma worden opgesteld. Deze jaarprogramma s worden in samenspraak met de verschillende betrokken partijen opgesteld en door de Stuurgroep Grebbelinie vastgesteld. 68 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

69 Visiekaart Gebiedsvisie Grebbelinie G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 69

70 Voor een belangrijk deel zal de operationele uitvoering plaatsvinden door de verschillende partners die in de stuurgroep vertegenwoordigd zijn en door de Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei. 7.3 Visiekaart De visiekaart geeft een globaal beeld waar de nadruk van de uitvoering van de gebiedsvisie de komende jaren op komt te liggen. In de visiekaart zijn de volgende elementen van deze gebiedsvisie opgenomen: Deelgebieden en accenten per deelgebied Forten/werken van de Grebbelinie Liniedijk en watergangen behorend tot de Grebbelinie Diverse historische elementen van de Grebbelinie, zoals kazematten Sleutelprojecten, voor zover ze te lokaliseren zijn Coupures in de liniedijk bij doorsnijding van openbare wegen Recreatieve voorzieningen (bestaand) Bovenlokale recreatieve routes die naar de Grebbelinie leiden (de zogenaamde ribben ) Historische stadscentra met een sterke relatie tot de Grebbelinie Grebbelinie informatiepanelen (reeds gerealiseerd). 70 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

71 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 71

73 Colofon De Gebiedsvisie Grebbelinie is een initiatief van de provincie Utrecht in het kader van het Meerjaren Actieprogramma van het Streekplan Utrecht uit De visie is in de periode oktober 2005 tot april 2006 tot stand gekomen in een interactief proces, waarbij de betrokken overheden, maatschappelijke organisaties en individuele bewoners en gebruikers van de Grebbelinie hun inbreng hebben geleverd. De vele enthousiaste bijdragen tijdens de bewonersavonden hebben deze visie gevoed. Een speciaal woord van dank gaat naar Bert Rietberg (Stichting Grebbelinie) voor het nauwgezet ontrafelen van de verschillende historische lagen uit de ontwikkelingsgeschiedenis van de Grebbelinie. Projectteam Brendan McCarthy Inge Huisinga Heidi Schellekens Jolanda van Ee (stagiair) Stuurgroep Dhr. J.G.P. van Bergen (voorzitter) Dhr. J.P.J. Lokker Dhr. H.W.C.G. Keereweer Dhr. E. Al Dhr. K. van de Langemheen Dhr. P.J.T. van Daalen Dhr. P. Jonkman Dhr. M. van de Groep Dhr. W. Huijgen Mw. A.A.Y. Jonker Dhr. F.A. van Zuilen Dhr. K. de Kruijf Dhr. A. Salverda Dhr. R. Walet Dhr. K.F.H. Schorer Mw. E. van den Bosch-van der Heide Dhr. M.A. Guichelaar Mw. J.J.H. Colijn-de Raat Mw. E.P. van Wijngaarden-Busstra Dhr. C.A. Sanders Dhr. H.P.A. Eweg Dhr. F.J.G.H. Huijbers Dhr. E.P. Zandbergen Provincie Utrecht / NovioConsult van Spaendonck Provincie Utrecht Provincie Utrecht Universiteit Utrecht Provincie Utrecht Provincie Utrecht Provincie Gelderland Staatsbosbeheer Waterschap Vallei en Eem Gemeente Amersfoort Gemeente Amersfoort Gemeente Bunschoten Gemeente Bunschoten Gemeente Ede Gemeente Ede Gemeente Leusden Gemeente Leusden Gemeente Nijkerk Gemeente Renswoude Gemeente Rhenen Gemeente Rhenen Gemeente Scherpenzeel Gemeente Utrechtse Heuvelrug Gemeente Veenendaal Gemeente Wageningen Gemeente Wageningen Gemeente Woudenberg (Agenda-)leden begeleidingscommissie Dhr. B. McCarthy Provincie Utrecht / NovioConsult van Spaendonck Mw. I. Huisinga Provincie Utrecht Mw. C. Berkelaar Provincie Utrecht Mw. J. Bok Provincie Utrecht Mw. A. Camping Provincie Utrecht Dhr. M. Mobach Provincie Utrecht Mw. M. Steur Provincie Utrecht Dhr. R. Tasseron Provincie Utrecht Dhr. R. de Koning Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Dhr. M. den Boef Provincie Gelderland Dhr. M. ten Holder Provincie Gelderland Mw. A. Kylstra Provincie Gelderland Mw. L. Janssen Gemeente Amersfoort G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t 73

74 Dhr. A. ter Beek Mw. S. Fris Dhr. T. Leistra Dhr. R. Duinsbergen Dhr. H. Schuurman Dhr. A. Eilander Dhr. J. de Boer Mw. M. Schulz Mw. G. Krijnen Dhr. B. Breedveld Dhr. C. van Lambalgen Dhr. E. Wolleswinkel Dhr. G. Koning Dhr. A. Loeve Dhr. A. Vriend Mw. H. Hinrichs Dhr. D. van Rozen Dhr. P. Strijland Mw. M. Visscher Dhr. J. de Vos Dhr. H. Brons Dhr. B. Rietberg Dhr. J. Lagerweij Mw. W. van Asselt Dhr. J. Floor Dhr. P. Smits Mw. Y. Wink Dhr. H. Hubers Mw. M. Mijnssen Gemeente Bunschoten Gemeente Ede Gemeente Ede Gemeente Leusden Gemeente Nijkerk Gemeente Renswoude Gemeente Rhenen Gemeente Scherpenzeel Gemeente Veenendaal Gemeente Wageningen Gemeente Woudenberg / Gemeente Utrechtse Heuvelrug Historische Vereniging Oud-Renswoude IVN-Consulentschap Utrecht Kamer van Koophandel Landschapsbeheer Gelderland Landschapsbeheer Utrecht LTO/Noord Recreatieschap Samenwerkende Natuurorganisaties Staatsbosbeheer Stichting De Greb Stichting Grebbelinie Stichting Grebbelinie in het vizier Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei UTR Waterschap Vallei en Eem Waterschap Vallei en Eem Teksten Provincie Utrecht Kaarten Menno van der Busse m.m.v. Renske Jellema (provincie Utrecht, PGI) pag 17, 19, 21, 23, 25, 27, 29, 31, 32, 33, 35, 39, 41, 43, 45, 49 en 50 Robbert de Koning landschapsarchitect BNT pag 12, 54 en 69 Utrechts Archief pag 9, 15, 37, 51, 58 en 67 Foto s Brendan McCarthy pag 53 Chris Sangers (Vereniging Oud-Scherpenzeel), met dank aan het Cavalerie museum pag 28 en 30 Gemeentearchief Amersfoort pag 18 Nederlands Instituut voor Militaire Historie pag 26 Provincie Utrecht (Henk Bol) pag 20 en 22 Robbert de Koning landschapsarchitect BNT pag 13, 52, 53, 57, 65 en omslag Vormgeving Drukwerkbegeleiding Drukker Uitgever Robbert de Koning landschapsarchitect BNT Grafisch Centrum (provincie Utrecht) Roto Smeets GrafiServices Utrecht Provincie Utrecht ISBN-10: , ISBN-13: Voor vragen en/of opmerkingen kunt u contact opnemen met het projectteam Grebbelinie: grebbelinie@provincie-utrecht.nl Utrecht, augustus 2006 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 74 G e b i e d s v i s i e v o o r d e G r e b b e l i n i e d e e l 1 : H o o f d r a p p o r t

75

76

Nog meer weergeven