hoe gaat het ermee? De inheemse amfibieën en reptielen

Transcriptie

1 De inheemse amfibieën en reptielen Annemarie van Diepenbeek Projectleider RAVON Fotografie Jelger Herder, tenzij anders vermeld hoe gaat het ermee? Lacerta 66 (2008) nummer 6 239

2 De inheemse amfibieën en reptielen zijn heel wat bescheidener van kleur en omvang dan veel exotische terrariumbewoners. Een ontmoeting met een van de kruipende dieren van de koude grond is echter voor veel mensen een bijna exotische ervaring. Door deze waarnemingen door te geven kan men een bijdrage geven aan de bescherming van de inheemse soorten. Met de 25- tot waarnemingen die vrijwilligers jaarlijks doorgegeven aan de RAVON-databank worden verspreidingsbeelden opgebouwd, die als basis dienen voor adviezen aan de overheid en aan grote terreinbeheerders. En beschermingsmaatregelen werken: hoewel veel soorten nog lang niet uit de gevarenzone zijn, zijn er ook opwaartse trends te zien. Dit artikel geeft een overzicht van de Nederlandse amfibieën en reptielen, met welke soorten het goed gaat en welke een neerwaartse trend laten zien. Grote natuurgebieden zoals de Veluwe, de kustduinen en rivierdalen herbergen nog gezonde populaties van verschillende soorten. Maar binnen een vooral uit beton, asfalt en kale landbouwgebieden bestaand landschap moeten amfibieën en reptielen op veel plaatsen zien te overleven in de overgebleven natuursnippers. Veel soorten hebben het daarmee moeilijk. Niet voor niets staan zes van de zeven reptielen op de nieuwe Rode Lijst die het Ministerie van Landbouw elke tien jaar actualiseert, en acht van de zestien amfibieën. Wat aantal betreft zijn amfibieën en reptielen een overzichtelijke en gemakkelijke groep om te leren kennen. Met welke soorten gaat het goed? Amfibieën De waterkwaliteit is de laatste decennia in ons land flink verbeterd en op veel plaatsen zijn er poelen gegraven om de habitat van amfibieën te verbeteren. We moeten hierbij denken aan honderden tot meer dan duizend per provincie, vooral in het zuiden en oosten van ons land. Ook wordt er langs grote wateren en kanalen steeds meer natuurvriendelijk oeverbeheer toegepast, iets waar amfibieën meestal direct positief op reageren. Buiten de waterkwaliteit speelt een structuurrijk De poelkikker is een kritische soort die houdt van voedselarm, schoon water. De Gewone pad. Foto s Jelger Herder. 240 Lacerta 66 (2008) nummer 6

3 landhabitat een belangrijke rol. Buiten hun larveen voortplantingsstadia zijn amfibieën hierop aangewezen voor voedsel, zomerschuilplaatsen en overwinteringsplekken. Dekking biedende elementen zijn daarbij zoomvegetaties, wegbermen, overhoekjes, struik- en boomgroepen en rommelhopen, takkenbossen of rillen. Oeveronderhoud en het schonen van sloten en poelen dient strooksgewijs of met intervallen te gebeuren. Waar een sloot of poel in de volle lengte of omvang ineens geschoond wordt, wordt met het badwater ook het kind weggegooid! Bij de algemeen voorkomende soorten is de positieve reactie op habitatverbetering het snelst te zien. In het monitoring programma van RAVON wordt van de Gewone pad (Bufo bufo) en de Bruine kikker (Rana temporaria), twee algemeen verbreide soorten, de ontwikkeling op ongeveer duizend locaties gevolgd. Beide laten hierbij een matige toename zien. De meest bekende kikkersoort in Nederland is misschien wel de groene kikker. Dè groene kikker bestaat echter niet. Het groene kikkercomplex bestaat uit drie soorten: de Meerkikker (Rana ridibunda), de Poelkikker (Rana lessonae) en de Bastaardkikker (Rana klepton esculenta). Laatstgenoemde, ook bekend als de boerennachtegaal, is de hybride van de twee andere, een soort die spot met de biologische wet dat een hybride geen nageslacht kan voortbrengen. In een brede kustzone van Noordwest-Europa is de bastaardkikker meer verbreid dan een van de beide oudersoorten. Als groep nemen de drie in aantal toe. Het vergt enige oefening ze in het veld te onderscheiden. Veel waarnemers geven de drie soorten dan ook als groep ( groene kikker complex ) door, waardoor het beeld van de afzonderlijke soorten nog onvolledig is. Het illustreert dat ook het beeld van gewone soorten nog lacunes vertoont. De meerkikker, de grootste van de drie, is een soort die vooral in de kustprovincies van Nederland wordt gevonden. De kleinste, de poelkikker, is een soort van de voedselarme, hogere zandgronden. Zijn verspreidingsgebied ligt ten oosten van de lijn Bergen op Zoom Utrecht Groningen, als het ware een spiegelbeeld vormend met dat van de meerkikker. De Alpenwatersalamander, een soort van zand-, leem- en lössbodems, vaak in bosrijke omgeving. Foto Jelger Herder. Lacerta 66 (2008) nummer 6 241

4 242 Lacerta 66 (2008) nummer 6

5 De website van RAVON biedt (via soorten ) hulp bij de determinatie, in woord, beeld en geluid. In de voortplantingstijd zijn de mannetjes van de drie groene kikkers redelijk goed op geluid te onderscheiden. De Heikikker (Rana arvalis) lijkt sterk op de bruine kikker, maar is veel minder algemeen. Hij leeft in vochtige, halfnatuurlijke graslanden, heides en venen, moerassen en in beek- en rivierdalen. Hij plant zich voort in vaak geïsoleerd liggende voedselarme wateren. Boomkikkers (Hyla arborea) waren vroeger op veel plaatsen algemeen; tot in de jaren zestig van de vorige eeuw was hun kekkerende roep tot in de stadstuintjes van Eindhoven en Tilburg te horen! Het is een soort die sterk heeft geleden onder de afbraak van het kleinschalig landschap, maar die ook positief reageert op herinrichting van geschikte leefgebieden. Weliswaar is de boomkikker nog steeds op maar enkele plekken in Nederland te vinden, maar op plaatsen waar nieuwe voortplantingspoelen zijn gegraven en struwelen in ere zijn hersteld, is hij sterk toegenomen. Hier en daar zijn er zelfs boomkikkerbolwerkjes ontstaan. Bruine kikker en Kleine watersalamander zijn soorten met een groot verspreidingsgebied en in uiteenlopende landschapstypen. Foto s Jelger Herder. Lacerta 66 (2008) nummer 6 243

6 Vuursalamander en boomkikker: soorten die hoge eisen stellen aan hun leefomgeving. Foto s Jelger Herder. 244 Lacerta 66 (2008) nummer 6

7 Adder en Levendbarende hagedis lijden onder versnippering en verdroging van hun leefomgeving. Foto Levendbarende hagedis: Arnold van Rijsewijk, Adder: Jelger Herder. Lacerta 66 (2008) nummer 6 245

8 Ook met de Alpenwatersalamander (Mesotriton alpestris) gaat het goed. Het is een soort die behalve in allerlei poelen en sloten in kleinschalig agrarisch en cultuurgebied ook te vinden is in donkere, weinig zonbeschenen bospoelen. Op plaatsen met weinig poelen in de omgeving wordt hij soms in grote aantallen aangetroffen in poelen waarin het water donkerbruin of bijna zwart gekleurd is door rottend ingevallen blad. Hierbij toont de soort zich zeer flexibel: bij gebrek aan groene waterplanten om de eitjes in te vouwen, worden deze dan op de bodem op half vergane bladeren gedeponeerd. Reptielen Van de reptielen profiteert ook de Ringslang (Natrix natrix) bij verbeterde waterkwaliteit en natuurvriendelijk oeverbeheer. In wateren met rijk begroeide oevers zoekt deze zijn voornaamste voedsel: amfibieën en visjes. Uit waterrijke gebieden, met bosranden waar hopen bijeengewaaid blad en rottende boomstobben ideale broeihopen voor ringslangslangen vormen, worden dan ook steeds vaker ringslangen gemeld. Helaas ook nogal eens als verkeersslachtoffer. Momenteel geeft de soort een matige toename te zien, vooral in polders met voldoende landschapsstructuren. Ook goed gaat het met de Zandhagedis (Lacerta agilis), een dier dat gedijt bij de warmere zomers van de laatste jaren. De vele zonne-uren geven de vrouwtjes gelegenheid hun eitjes goed tot ontwikkeling te laten komen. In de duingebieden en op niet al te monotone heides kan men op zonnige ochtenden langs zandpaadjes en op open plekjes de vrouwtjes zien zonnen. In de voortplantingstijd kleuren flanken en rugdelen van de mannetjes felgroen, waardoor zij in die periode als enige koudegrondsoort een ietwat tropisch uiterlijk kunnen claimen. De warmteminnende en alleen in Maastricht voork o- mende Muurhagedis (Podarcis muralis) bereikt in het uiterste zuiden van ons land zijn meest noordelijke areaalgrens. Het betreft een kleine, maar dankzij de recente warme zomers florerende populatie. Ringslangen profiteren van verbeterde waterkwaliteit en natuurvriendelijk oeverbeheer. Foto Jelger Herder. 246 Lacerta 66 (2008) nummer 6

9 Met welke soorten gaat het niet zo best? Amfibieën Heggen en overhoekjes, open zandplekken, poelen in kleinschalig agrarisch gebied en struikjes in heideterreinen: ze vormen een mozaïekstructuur die zonneplekjes, schuilplaatsen en voedsel bieden, maar zulke landschapsstructuren verdwijnen op steeds meer plaatsen. En waar ze verdwijnen, verdwijnen ook de amfibieën en reptielen. De Kleine watersalamander (Lissotriton vulgaris) was vroeger dè soort van de boerenslootjes. Het is de soort die veel mensen als kind het eerste en in grote aantallen in hun schepnetjes aantroffen. Hoewel hij nog op veel plaatsen wordt gevonden, zijn de aantallen nu veel lager dan vroeger. Maar mogelijk wordt hij, als gewone soort, onderschat. Hij komt voor in een breed scala van watertypen, als er maar voldoende begroeiing in aanwezig is. Dat geldt ook voor de zeldzamere Vinpootsalamander (Lissotriton helveticus), maar deze heeft een veel beperktere verspreiding. In Nederland komt hij beneden de grote rivieren voor in bosrijk gebied op zandgrond, maar verder zuidwaarts wordt de soort algemener. Hij plant zich voort in allerlei watertypen en verdraagt daarbij iets zuurder water dan de kleine watersalamander. Het voorkomen in geïsoleerde populaties maakt de soort kwetsbaar. De vrij zeldzame Kamsalamander (Triturus cristatus) stelt hoge eisen aan zijn leefomgeving. Men vindt hem in wat diepere, licht voedselrijke en niet verzuurde poelen met een goed ontwikkelde vegetatiestructuur. Een ogenschijnlijke flexibele, want zeer dynamische soort is de Rugstreeppad (Bufo calamita). Als echte pionier was hij de eerste amfibieënsoort die de drooggemaakte polders koloniseerde. Hij houdt van overhoop gehaalde grond en opgespoten terreinen waarin hij zich kan ingraven. Een belangrijk deel van de Europese populatie leeft in Nederland, wat ons land een grote verantwoordelijkheid geeft voor de instandhouding van deze soort. Lacerta 66 (2008) nummer 6 247

10 Een soort met een nog uitgesprokener gravende leefwijze is de Knoflookpad (Pelobatus fuscus). Hij plant zich voort in voedselrijke wateren waaraan in Nederland geen gebrek, maar handhaaft zich alleen op plaatsen waar deze gecombineerd zijn met rulle zandgrond. Vanwege zijn ondergrondse en nachtelijke leefwijze is het een moeilijk te vinden en te volgen soort die op nog maar een paar plaatsen in Nederland voorkomt. Ook op die plekken lijkt de knoflookpad steeds zeldzamer te worden. Uitgesproken zeldzaamheden zijn de Vuur salaman der (Salamandra salamandra), Vroed mees terpad (Alytus obstetricans) en de Geelbuikvuurpad (Bombina variegata). Dit trio wordt op nog maar enkele plekjes in Zuid-Limburg gevonden. De vuursalamander is een bewoner van brongebieden of loofbos met een rijke kruidlaag, een in Nederland zeldzaam habitattype. Het tegenstrijdige bij vroedmeesterpad en geelbuikvuurpad is dat beide soorten zeer gevoelig zijn voor aantasting van hun habitat en menselijke verstoring, en tegelijkertijd kunnen floreren in sterk door de mens bepaalde habitats. Beide komen ze voor in (door mensen afgegraven) groeves. Vaak wordt de geelbuikvuurpad ook aangetroffen in warme, zonbeschenen veedrinkpoeltjes en in ondiepe, met water gevulde kuiltjes die door land- en bosbouwwerktuigen ontstaan zijn. Gerichte beschermingsmaatregelen moeten de beide soorten uit hun dal trekken. Reptielen De huidige populaties Gladde slang (Coronella austriaca) en Adder (Vipera berus) vormen nog maar een fractie van hun oorspronkelijke. Verlies en teruggang van hun leefgebieden (verdroging, verruiging) speelt daarbij de hoofdrol en verstoring door de mens de bijrol. Tenslotte een tot voor kort gewone soort die hard achteruit gaat: de Levendbarende hagedis (Zootoca vivipara). Ook deze soort heeft te lijden onder verdroging van zijn leefgebied dat vooral bestaat uit bosranden, struwelen en heideterreinen. Muurhagedis en Zandhagedis zijn soorten die profiteren van warme zomers. Foto s Jelger Herder. 248 Lacerta 66 (2008) nummer 6

11 Lacerta 66 (2008) nummer 6 249

12 Komende en gaande Rode lijstsoorten Er is een nieuwe Rode Lijst in voorbereiding. Naar verwachting worden daar drie soorten van afgevoerd: Heikikker, Poelkikker en Hazelworm (Anguis fragilis). Toch is dat vooralsnog geen reden tot juichen, want het is door de gewijzigde rekenmethodiek dat deze drie de Rode lijst op het nippertje misten. De Levendbarende hagedis en de Rugstreeppad hebben de twijfelachtige eer als gewone soorten binnenkort tot de Rode lijst te mogen toetreden. RAVON (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) RAVON is een onafhankelijke kennis- en onderzoeksorganisatie die de verspreiding en de trends van deze soorten in kaart brengt. Deze kennis wordt ingezet voor een betere bescherming. Dit gebeurt door beleids- en beheersadviezen aan de overheid en particulieren. De gegevens worden vooral verzameld met behulp van ongeveer duizend vrijwilligers, verspreid over het hele land. Zij kunnen op twee manieren bijdragen aan het beeld van de verspreiding en ontwikkeling van amfibieën en reptielen: door deelname aan het verspreidingsonderzoek of aan monitoring-projecten. Van verspreidingsonderzoek is sprake wanneer een gebied wordt onderzocht op het voorkomen van soorten. Voor een waarnemer kunnen dat steeds andere gebieden zijn, maar ook eenzelfde gebied dat dan met een bepaalde frequentie (bijvoorbeeld eens per drie jaar) bezocht wordt. De veldbezoeken moeten natuurlijk in geschikte periodes en bij geschikte temperaturen plaatsvinden, maar verder kunnen waarnemers dit doen op momenten en plaatsen die hen passen. Bij monitoring wordt steeds eenzelfde traject volgens een voorgeschreven methodiek bezocht, waarbij telkens het aantal waargenomen dieren van een soort wordt geteld. Met monitoring kunnen landelijke trends worden vastgesteld. De Stichting RAVON heet nieuwe waarnemers welkom en nodigt geïnteresseerden uit om een kijkje te nemen op haar website. Behalve over de activiteiten en projecten van RAVON is hierop ook informatie te vinden over de soorten en het herkennen daarvan. Donateurs ontvangen viermaal per jaar het RAVON tijdschrift met informatie over de soorten en het veldonderzoek. Nadere informatie: Monitoorders ontvangen enkele keren per jaar een nieuwsbrief. Hazelworm en Gladde slang hebben een zeer verborgen leefwijze en zijn dus moeilijk te vinden. Foto gladde slang: Arnold van Rijsewijk, Hazelworm: Jelger Herder. 250 Lacerta 66 (2008) nummer 6

13 Waarnemers worden uitgenodigd op de site hun waarnemingen online door te geven. Deze nieuwe invoermodule is een samenwerkingsproduct van alle PGO s (Ravon, Sovon, VZZ, Floron, De Vlinderstichting, Tinea, EIS- Nederland, NMV, BLWG en Anemoon). De module waarop behalve reptielen en amfibieën ook andere soorten kunnen worden ingevoerd biedt allerlei mogelijkheden, zoals het vastleggen van eigen vaste route of een gebied waar men regelmatig komt. Er zijn kaarten beschikbaar met de verspreidingsgebieden van soorten (op 5x5 km-schaal), met daarin in een aparte kleur de stippen van de eigen waarnemingen. Men kan een overzicht genereren van de eigen waarnemingen en selecties maken, bijvoorbeeld op soort en gebied. Ook waarnemingen die eerder via andere modules zijn ingevoerd (zoals Landkaartje) zijn opvraagbaar. Vindlocaties kunnen op een landkaartje gemakkelijk worden aangegeven, zonder dat men de X/Y-coördinaten hoeft op te zoeken. Ook is het mogelijk de waarnemingen uit andere Europese landen in te voeren. De soortenlijst wordt uitgebreid met andere in Europa voorkomende soorten. Op termijn kunnen zo ook Europese landen profiteren van deze gegevens. Tellen is weten...en bijdragen aan bescherming! Summary The Dutch native amphibians and reptiles, how are they doing? This article describes the native species of amphibians and reptiles in the Netherlands, which of them are thriving and which are not, and for what reasons. Readers are invited to surf to a new online module for the input of their observations to the RAVON databank (Reptile, Amphibian & Fish Conservation Netherlands), on behalf of the national protection and mapping programmes in which RAVON is involved. Volunteers may participate in monitoring and/or in distribution projects. Bronnen Diepenbeek, A. van en R. Creemers, Herkenning Amfibieën en reptielen, Stichting RAVON Nijmegen (behandelt inheemse soorten, incl. larven en eieren). Nieuwsbrief Meetnet Amfibieën nr. 20 (maart 2007). RAVON Werkgroep Monitoring. Nieuwsbrief Meetnet Reptielen nr. 38 (voorjaar 2007). RAVON Werkgroep Monitoring. Stumpel, T. en H. Strijbosch, Veldgids Amfibieën en reptielen, KNNV Uitgeverij, Zeist (behandelt Europese soorten). Lacerta 66 (2008) nummer 6 251