Hand- out Crash Course Filosofie College 1: Ethiek

Transcriptie

1 Hand- out Crash Course Filosofie College 1: Ethiek College 1 gaat over het deelgebied van de ethiek. In de filosofie wordt nagedacht over de vraag wanneer een handeling moreel goed te noemen is. Zijn er hiervoor bepaalde criteria te formuleren die we in elke situatie kunnen gebruiken? En wat zouden deze criteria dan zijn? Tijdens dit college komen de belangrijkste filosofische ideeën over het goede besproken aan bod aan de hand van gedachte- experimenten. Zo behandelen we onder andere de deugdethiek van Aristoteles, het utilisme van Jeremy Bentham en John Stuart Mill, de deontologie van Immanuel Kant en het religieus existentialisme van Søren Kierkegaard. Ook behandelen we de verschillende ideeën over de natuurstaat van de mens. Ten slotte, bespreken we filosofische ideeën over de invloed van techniek op ons handelen. Gedachte- experiment 1: Trein en wissel Stel dat jij op een dag langs het spoor staat en een trein heel hard aan ziet komen rijden. De machinist lijkt flauwgevallen en de trein dendert op vijf spoorwerkers af, die de trein niet zien aankomen. De enige manier om deze vijf mensen te redden is snel de wissel om te zetten, zodat de trein een andere afslag neemt en op een spoor komt te rijden, waar maar één spoorwerker werkt. Deze man ziet de trein ook niet aankomen en zal dus overreden worden door de trein. Zou jij deze wissel omzetten? Dit gedachte- experiment is ooit bedacht door de Britse filosofe Phillipa Foot ( ). In de discussie over het experiment wordt duidelijk dat er in de ethiek een belangrijk verschil van inzicht bestaat over hoe te bepalen wat juist handelen is. De deontologie (met als bekendste vertegenwoordiger Immanuel Kant, ) meent dat men dient te handelen vanuit de bedoeling om je aan onvoorwaardelijke geboden te houden, terwijl het utilisme (o.a. John Stuart Mill, ) meent dat je moet bedenken welke handeling de meest positieve gevolgen heeft. 1

2 Ook roept dit gedachte- experiment de vraag op wat moreel gezien het verschil is tussen actief handelen en iets passief laten gebeuren. Ben je moreel minder verantwoordelijk wanneer je niet actief handelt? Of is dat juist laf en is lafheid ook moreel te veroordelen? Volgens de deugdethiek van Aristoteles ( v.chr.) is dit zeker het geval. Hij meent dat we niet naar vaste regels of gevolgen moeten kijken, maar naar de deugdzaamheid van iemand om te bepalen of een handeling moreel juist is. Om dit idee beter te begrijpen, bespreken we het volgende gedachte- experiment. Gedachte- experiment 2: Moeder Theresa en de gedisciplineerde psychopaat Stel je eens twee mensen voor die altijd goed handelen. De één heeft van nature een voortreffelijk karakter en hoeft niet na te denken over wat het moreel juiste is. Zij doet altijd het goede vanuit haar natuurlijke instinct. Dit kost haar geen enkele moeite. Laten we haar Moeder Theresa noemen. De andere persoon is een psychopaat zonder enige vorm van empathie. Het doet hem niets wanneer hij een ander ziet lijden en hij kan zich op geen enkele manier inleven in een ander. Maar gedurende zijn leven heeft hij heel goed geleerd wat goed en kwaad is, heeft zich verschillende filosofische theorieën eigen gemaakt en kan zo met heel veel moeite toch altijd het goede doen. Niet vanuit zijn hart, maar vanuit zijn discipline en rede. Welke van deze twee personen is moreel lovenswaardiger? Volgens Aristoteles moeten we voor een geslaagd leven onze karakterdeugden, maar ook de deugden van onze theoretische en praktische wijsheid ontwikkelen. Deze deugden zijn volgens Aristoteles altijd het midden tussen twee extremen. Zo is moed de deugd die tussen lafheid en roekeloosheid in ligt. Gedurende ons leven moeten we de deugden van ons karakter ontwikkelen, maar ook de praktische wijsheid opdoen om te weten wanneer we 2

3 vanuit welke deugden dienen te handelen. Vanuit het denken van Aristoteles zou het Moeder Theresa en de gedisciplineerde psychopaat uit het bovenstaande experiment dus allebei ontbreken aan een essentieel onderdeel voor een moreel geslaagd leven. Moeder Theresa leeft namelijk niet vanuit principes en denkt nooit na over haar handelen, terwijl de gedisciplineerde psychopaat heel veel nadenkt, maar geen deugdzaam karakter heeft. Gedachte- experiment 3: Prisoner s dilemma Twee gevangenen zitten vast voor een ernstig misdrijf. Ze zitten in twee verschillende cellen en kunnen op geen enkele manier met elkaar overleggen. Dan komt de officier van justitie bij hen allebei langs om hen een voorstel te doen. Als jij bekent en de ander blijft zwijgen, ga jij vrijuit en zal de ander 10 jaar de gevangenis ingaan. Als jullie allebei bekennen, zullen jullie allebei 5 jaar de gevangenis ingaan. Als jij zwijgt en de ander bekent, ga jij de 10 jaar de gevangenis in en als jullie beiden zwijgen zullen jullie bij gebrek aan beter bewijs allebei twee jaar de gevangenis ingaan. Wat zou je doen? Dit gedachte- experiment komt van de Amerikaanse wiskundige Albert William Tucker ( ) en komt in veel vormen terug in de speltheorie, het onderdeel van de wiskunde waarin wordt nagedacht over menselijke beslissingen. Als je alleen maar om je eigen belang geeft, is bekennen altijd de beste optie. Want je krijgt 0 in plaats van 5 jaar als de ander zwijgt en 5 in plaats van 10 jaar als de ander ook bekent. De optie waarin beide verdachten dit doen, en dus allebei 5 jaar krijgen, heet het Nash- evenwicht (genoemd naar John Nash, ). Deze optie sluit aan bij de natuurstaat van Thomas Hobbes, waarin mensen vanuit eigenbelang slechts opkomen voor hun zelfbehoud. De natuurstaat is de situatie van de mens voordat er sprake is van een staat. Of deze situatie ook daadwerkelijk bestaan heeft, doet er niet toe, maar de visie op deze oorspronkelijke staat van de mens bepaalt voor een groot deel ook de visie op het goede in de politiek. Zo beschrijft Thomas Hobbes in zijn boek Leviathan (1651) de natuurstaat als een oorlog van allen tegen allen waardoor hij pleit voor een sterke staat. Vanuit deze visie op de mens is het Nash- evenwicht de verwachte uitkomst bij het Prisoner s Dilemma. Tegenover het Nash- evenwicht staat de Pareto- optimaliteit vernoemd naar de Italiaanse econoom Vilfredo Pareto ( ). De Pareto- optimaliteit is bereikt wanneer iemand in een situatie niet kan verbeteren zonder daarbij de situatie van iemand anders te verslechteren. Een samenleving kan dus deze optimaliteit nog bereiken wanneer er voor iedereen winst te behalen valt, waar niemand minder van wordt (afval scheiden, dat iedereen zich aan verkeers- en belastingregels houdt, afval in de prullenbak gooien, etc.). In het geval van het Prisoner s Dilemma is dit pas bereikt wanneer beide verdachten zwijgen en daarmee allebei 2 jaar de gevangenis ingaan. Een verbetering van deze situatie kan namelijk alleen optreden voor een van beiden wanneer de situatie voor de ander verslechtert. 3

4 Bij deze Pareto- optimaliteit past een andere natuurstaat, namelijk die van de Britse filosoof John Locke ( ). Volgens Locke is deze natuurstaat geen oorlogssituatie, maar een situatie van vrijheid en gelijkheid van waaruit mensen redelijkerwijs een sociaal contract zijn aangegaan om een staat op te zetten. Bij veel onderwerpen blijkt dat de verschillen in opvattingen te herleiden zijn tot een verschillende visie op de mens, en hoe deze zich zou gedragen in de natuurstaat. Gedachte- experiment 4: Euthyphro- dilemma Stel je eens een gesprek voor tussen God en een ongelovige filosoof. God zegt op een gegeven moment: Ik ben de bron van al het goede, waarom negeert de seculiere filosofie mij? De filosoof reageert: Ik heb eerst nog wat vraagjes voor u: u beveelt ons om het goede te doen, maar is dat goed, omdat u het beveelt of beveelt u het omdat het goed is. God denkt even na en antwoordt: Het is goed, omdat ik het beveel. Ja, dat is niet mogelijk, werpt de filosoof hem tegen, want dat zou betekenen dat ook het martelen van kinderen goed wordt, als u het maar beveelt. God lacht de filosoof uit: Nee, ik testte je gewoon, wat was die andere optie ook al weer? De filosoof antwoordt: De andere optie is dat u iets beveelt, omdat het goed is, maar dan hebben we uw bevel niet nodig om te ontdekken wat goed is, want dat is het onafhankelijk van u ook al. Dit gedachte- experiment is gebaseerd op een tekst van Plato en wordt het Eutyphro- dilemma genoemd. Het roept de vraag op naar de verhouding tussen God en ethiek. De Russische schrijver Fjodor Dostojewsky zei ooit: Zonder God is alles geoorloofd. Het was zijn idee dat we zonder God uiteindelijk alle moraal zullen verliezen. Volgens het Eutyphro- dilemma lijkt dit niet het geval en hebben we God helemaal niet nodig voor onze moraal. Niet iedereen is het hier mee eens, volgens de Deense filosoof Sören Kierkegaard ( ) kan het gehoorzaam zijn aan een God verder gaan dan morele normen en waarden. Kierkegaard onderscheidt drie niveaus van leven: het esthetische, het ethische en het religieuze. In het esthetische leven draait het om jezelf en je eigen genot. Er is in dit niveau van leven geen aandacht voor een hoger doel. In het ethische leven kiest een persoon ervoor om bepaalde morele regels en waarden te volgen, die boven de individuele behoefte uitgaan. Vaak liggen deze normen en waarden dicht tegen de sociale conventies aan. In het religieuze leven gaat de gehoorzaamheid aan God uit boven universele ethische regels. Dit zou dus inderdaad kunnen betekenen dat een handeling goed is, omdat God deze beveelt. Als voorbeeld bespreekt Kierkegaard Abraham uit het Oude Testament, die bereid was diens zoon op te offeren, vanwege Gods bevel. Volgens Kierkegaard is het in dit hoogste niveau van leven mogelijk om God te volgen tegen universeel aanvaarde ethische regels in. Gedachte- experiment 5: Virtueel vreemdgaan Kees heeft al jarenlang geen spannend seksleven meer met zijn Mariska. Maar hij is wel dolgelukkig met haar en zou met niemand anders oud willen worden. Toch blijft het verlangen naar nieuwe seksavonturen hem bezighouden. Wanneer hij van een vriend hoort van Byte on 4

5 the Side Inc. ( Even better than the real thing ) is hij heel erg nieuwsgierig. Byte on the Side Inc. verkoopt virtuele vreemdgaan- ervaringen. In een virtuele ruimte krijg je de levensechte ervaring van het slapen met een (gesimuleerd) persoon. Waarom zou Kees dit eigenlijk niet doen? Dit gedachte- experiment is afkomstig van de Britse filosoof Julian Baggini (1968). Het roept de vraag op wat de kern is van het probleem dat velen hebben met vreemdgaan. Is dat de tussenkomst van een echt persoon, waar je verliefd op zou kunnen worden? Is dat het verlangen naar een ander? Of is het denken aan vreemdgaan al een probleem? En is er dan eigenlijk nog een verschil tussen dromen over vreemdgaan of bewust deze ervaring kopen bij Byte on the Side? Het gedachte- experiment brengt ons ook in het thema van de relatie tussen liefde en de virtuele werkelijkheid. Volgens de Nederlandse filosoof Ad Verbrugge leven wij, onder andere vanwege de opkomst van de virtuele ruimte, in een cultuur van ontbinding. We kunnen ons ieder moment van de dag onthechten van ons fysieke lichaam en verhuizen naar de virtuele ruimte. Deze optie van ontbinding ziet Verbrugge op veel vlakken in onze samenleving. Zo typeert hij het kapitalisme als een economie van ontbinding, maar ook op relationeel vlak lijkt het steeds moeilijker te zijn geworden ons te binden. Als Verbrugge gelijk heeft zou de virtuele optie niet zo zeer de oplossing zijn voor Kees zijn relatie, maar ook wel eens hetgeen kunnen zijn wat voor afstand zorgt in onze relaties. Aan de hand van deze vijf gedachte- experimenten hebben we in dit college enkele van de belangrijkste ethische vragen behandeld. Het experiment van de trein en de wissel stelde ons de vraag of een handeling goed wordt door de goede gevolgen ervan of door onze intentie om ons aan goede regels te houden. Het experiment van Moeder Theresa en de gedisciplineerde psychopaat stelde ons de vraag wanneer we kunnen zeggen dat iemand een deugdzaam mens is. Het Prisoner s Dilemma liet ons nadenken over welk beeld we eigenlijk van de mens hebben: is de mens een wolf voor anderen of een wezen dat is aangelegd op samenwerking en redelijkheid? Het Eutyphro- dilemma liet ons op een nieuwe manier kijken naar de verhouding tussen God en goed. En het experiment over virtueel vreemdgaan daagde ons uit om na te denken over de moraal van vreemdgaan en wat de opkomst van de virtuele werkelijkheid met ons handelen doet. Volgende week bespreken we vijf gedachte- experimenten over kennis. 5