HOOGBEGAAFD HOOG INTELLIGENT ONTWIKKELINGSVOORSPRONG

Transcriptie

1 HOOGBEGAAFD HOOG INTELLIGENT ONTWIKKELINGSVOORSPRONG Dan komt de grote dag. Je mag naar school. Je verbaast je dat enkele kinderen huilen. School is toch fantastisch, dat is toch het instituut waar je wijsheid kan vergaren, waar je antwoord krijgt op je vragen, waar je iedere dag nieuwe dingen leert? Maar nee, dat valt erg tegen. De school wordt een ontgoocheling. Je moet afremmen, herleren wat je al jaren kent. Men vraagt je om gewoon braaf te spelen met de andere kindertjes. Men vraagt je om in hemelsnaam eens op te houden met het eindeloos stellen van vragen. Men vraagt je om op te houden met het geven van antwoorden om andere kinderen ook een kans te geven En de andere kinderen delen jouw gevoel voor humor niet of je gevoel voor rechtvaardigheid, je creativiteit, je interesses. Waarom negeert je klasgenoot je als je vraagt dat rode vierkantje door te geven? Heeft hier dan niemand interesse in planeten, raketten en astronauten? Waarom praat de juf zo kinderachtig? En dan besluit je op een dag alleen te gaan spelen. Of je besluit juist om nog meer aandacht te vragen. Maar ze willen niet luisteren, je niet begrijpen; je wordt er boos van en verdrietig. (naar: Vaak is de eerste ontmoeting met de basisschool voor deze kinderen een heftige teleurstelling. Uit onderzoek is gebleken dat oudere leerlingen vaker dan jongere leerlingen ander onderwijs aangeboden krijgen. In de groepen 1 en 2 is nog zeer weinig sprake van aanpassingen ter ondersteuning van (hoog)begaafde leerlingen. Verdieping, verbreding, thema s en projecten vinden met name plaats in groep 5 en hoger (Mooij et. al., 2007). Een vrij algemeen beeld is nog steeds dat de kleuterperiode een overbruggingsperiode is tussen spelen en leren: kleuters moeten spelen, moeten kleuteren, spelend leren. De aanpak waarmee de begaafde leerlingen te maken krijgen (spelend leren), wordt door hen ervaren als dat zij niet serieus genomen worden en ze zien al dat speelleermateriaal als zinloos spel. Wordt de leerling cognitief uitgedaagd, dan gaat het vanzelf spelen (Van der Molen 2007). Juist deze leerlingen hebben een sterke leerbehoefte, een brede belangstelling en ze zijn zeer taakgericht. Hoog intelligente kleuters zijn door hun snelle ontwikkeling geen kleuters meer. Wordt er niet aan hun leerbehoefte voldaan dan zullen ze veel aandacht vragen, weinig zelfstandig zijn en nauwelijks taakgericht zijn. Ze moeten worden uitgedaagd, ze moeten op hun tenen lopen (Van Gerven, 2002). In groep 1/2 spreken we niet van hoog intelligente of hoogbegaafde kleuters maar over kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong. Het betekent niet dat er geen hoogbegaafde kleuters zijn, maar ze zijn (nog) moeilijk te scheiden van kleuters die (tijdelijk) in hun ontwikkeling voorlopen. Omdat er voor deze kinderen een ander onderwijsaanbod dient te zijn, is het belangrijk ze bijtijds op te merken. Op basis van een intelligentieonderzoek kun je in de kleuterfase niet echt voorspellingen doen ten aanzien van het wel of niet hoogbegaafd zijn. Toch is het belangrijk de ontwikkelingsvoorsprong op tijd, reeds bij de startende kleuter te signaleren. Een startende kleuter kan zich binnen zes weken aanpassen aan wat de norm op de basisschool is (Van Gerven, 2002) en daarna onderpresterend de basisschool doorlopen en niet als zijnde hoogbegaafd worden opgemerkt. Slechts 55% van de hoogbegaafde leerlingen wordt op de basisschool als dusdanig herkend, na groep 1/2 is dat percentage 20 % (AOB-2011) Wordt een ontwikkelingsvoorsprong gesignaleerd dan dient dat gevolgd te worden met een aanbod op maat voor deze leerlingen. Omdat onder de leerlingen met een ontwikkelingsvoorsprong ook hoogbegaafde leerlingen kunnen zitten moet bij dat aanbod rekening worden gehouden met de behoeftes van het hoogbegaafde kind. Hoogbegaafd hoog intelligent 1

2 Er bestaan verschillende theoretische modellen van hoogbegaafdheid, waarin aangegeven wordt welke factoren een rol spelen bij hoogbegaafdheid. Het meest bekende model hiervoor is het Triadisch model van Renzulli en Mönks (1995) waarin wordt aangegeven dat het IQ samen met drie persoonlijkheidsfactoren (intelligentie, motivatie en creativiteit) en onder invloed van omgevingsfactoren (gezin, school en peergroup) zodanig tot ontwikkeling kan komen dat er prestaties zichtbaar worden op hoogbegaafd niveau. Het Triadisch model is gebaseerd op de dynamiek in de interactie tussen de mens en zijn omgeving. Die dynamiek is een noodzakelijke voorwaarde om tot prestaties te komen die op hoogbegaafd niveau liggen (Van Gerven, 2002). Volgens de definitie van Heller zijn hoogbegaafden op grond van hun aanleg en stimulerende omgeving gemakkelijker dan gemiddeld begaafde mensen in staat tot uitzonderlijke prestaties te komen. Ze uiten hun talent niet noodzakelijkerwijs in de vorm van uitzonderlijke prestaties. Hoogbegaafden die niet de uitzonderlijke prestaties leveren die we op grond van hun capaciteiten mogen verwachten, zijn in deze visie onderpresteerders (Drent & Van Gerven, 2002). Hoogbegaafdheid moet zich dus tonen in het leveren van bijzondere prestaties. Professor Pieter Span (2000) wijst in dit verband op de eigen inspanning van het kind. Ben je hoog intelligent, dan kun je hoogbegaafd worden als je je optimaal inzet. Hij stelt dat er pas van hoogbegaafdheid sprake is wanneer de leerling regelmatig en over een langere tijd op hoog niveau prestaties levert. Die prestaties moeten bovendien op een breed terrein plaats vinden. Het kind moet beschikken over een sterke exploratiedrang en het moet verworven kennis en vaardigheden in verschillende situaties kunnen toepassen. Daarbij zijn met name de metacognitieve vaardigheden van belang. Span waarschuwt niet te snel te zijn met het toekennen van het predicaat hoogbegaafd. Hij vindt dat je leerlingen op de basisschool eigenlijk nog niet hoogbegaafd kunt noemen. Er is dan namelijk nog niet voldaan aan het regelmatig en over een langere tijd op hoog niveau leveren van bijzondere prestaties op een breed terrein. In zijn filosofie begeleiden basisscholen hoog intelligente leerlingen naar hoogbegaafdheid of zouden dat behoren te doen. De hoog intelligente leerling komt namelijk niet automatisch tot hoge prestaties. Deze leerlingen moeten geholpen worden door het ontwikkelen en het aanbieden van een juist leerstofaanbod. Het helpen bij het zelfbeeld (vertrouwen in je kunnen) is belangrijk evenals bij het motiveren om te leren. Daarnaast moeten ze leerstrategieën aangeleerd krijgen en ze moeten leren om te gaan met werkdruk/spanning. Om leerlingen ruimte te bieden om tot uitzonderlijke prestaties te komen en onderpresteren zoveel mogelijk tegen te gaan is een zo vroeg mogelijke screening van kenmerken van leerlingen aan het begin van hun schoolloopbaan essentieel. Bij hoogbegaafde kleuters zien we het vermogen tot sterke aanpassing. Dit vermogen tot aanpassing in de eerste weken dat zij op school zitten, kan een doorslaggevende rol spelen. De leerlingen tasten af welke norm de groep stelt met betrekking tot hun prestaties en kunnen zich hier snel bij aanpassen (Van Gerven, 2002). Onderpresteren zou zich kunnen voortzetten in de volgende groepen op de basisschool. De leereigenschappen van het hoogbegaafde kind zijn: (Drent & van Gerven, 2002) is snel van begrip; maakt grote denk- en leerstappen; beschikt over een goed geheugen; heeft een brede algemene interesse en kennis; beschikt over een groot probleemoplossend vermogen; is in staat verworven kennis toe te passen; is in staat nieuwe kennis te integreren met oude kennis; beschikt over een groot analytisch vermogen. De persoonlijkheidseigenschappen van het hoogbegaafde kind zijn: (Drent & van Gerven, 2002) is taalvaardig, kan spelen met taal; 2

3 komt met creatieve en originele oplossingen; is geestelijk vroegrijp; houdt van uitdagingen; beschikt over een groot doorzettingsvermogen; is op een gezonde manier perfectionistisch ingesteld; is veelal een intuïtieve denker; heeft behoefte aan een hoge mate van autonomie; beschikt over het vermogen tot (zelf)reflectie; is sociaal competent. Het bezwaar tegen deze lijstjes is dat ze niet voor ieder kind opgaan. Er bestaat ook het worstelende hoog intelligente kind dat door faalangst en perfectionisme niet laat zien waartoe hij of zij in staat is. Of de leerling die reeds op jonge leeftijd niet meer gemotiveerd is voor het leren en/of problematisch gedrag vertoont. Direct aansluitend op de signalering dient aan de leerling aangepast onderwijs te worden aangeboden. Eisen die gesteld kunnen worden aan uitdagend verrijkend lesmateriaal zijn: -het bevat open vraagstellingen; -het beschikt over een hoge complexiteit; -het bevat opdrachten met een probleemgericht karakter; -het maakt meerdere oplossingsstrategieën mogelijk; -het doet een beroep op creativiteit; -de opbouw is top-down (van geheel naar details). Het is belangrijk dat de leerlingen gewezen worden op de leerwinst; waarvoor doen ze deze opdracht? Veel van deze leerlingen hebben te vaak schoolwerk moeten maken zonder dat hierbij van leerwinst sprake was. Een grote groep leerlingen raakt hierdoor ongemotiveerd. De kleuter met ontwikkelingsvoorsprong Een kind heeft een ontwikkelingsvoorsprong als het op cognitief en lichamelijk gebied voor ligt op gemiddelde leeftijdgenoten. Bij jonge kinderen is voorzichtigheid geboden als het gaat om een karakterisering als (hoog)begaafd. Vaak ziet men dat kinderen op een of meer gebieden een ontwikkelingsvoorsprong hebben die na verloop van tijd verloren gaat ze zijn dan weer door leeftijdsgenootjes ingehaald. De ontwikkeling van kinderen verloopt namelijk niet lineair, maar veelal sprongsgewijs. Een dergelijke sprong in de ontwikkeling kan van tijdelijke aard zijn. Bij enkele kinderen blijft de ontwikkelingsvoorsprong voortdurend bestaan. Hun ontwikkelingsvoorsprong heeft betrekking op meerdere gebieden. Deze kinderen kunnen potentieel hoogbegaafd genoemd worden. Het is belangrijk om aan een ontwikkelingsvoorsprong tegemoet te komen, maar tegelijk moet ieder kind met een ontwikkelingsvoorsprong niet als een potentieel hoogbegaafd kind behandeld worden. Dit zou namelijk tot gevolg kunnen hebben dat er (te) hoge eisen gesteld worden waaraan het kind niet kan voldoen (Van Eijl, et. al, 2005) omdat de ontwikkelingsvoorsprong maar van tijdelijke aard bleek te zijn. Op twee momenten kan een hoogbegaafd kind op de basisschool te maken krijgen met situaties die tot frustratie kunnen leiden (Koenders, 2007): 3

4 -het moment dat de kleuter voor het eerst en vol verwachting naar school gaat. De kleuter komt er achter dat hij niet leert lezen en moet spelen; -de overgang van groep 1/2 naar groep 3 waar blijkt dat de leerling de daar aangeboden lesstof reeds beheerst. Het kind kan hierop verschillend reageren: algehele ontevredenheid, extra aandacht vragen thuis, clownesk gedrag, boze buien/driftaanvallen, faalangst, buikpijn, hoofdpijn, dwangmatig gedrag om controle te krijgen, huilen en bedplassen. Dit zijn tevens de signalen van mogelijk aanpassen c.q. onderpresteren. Als niet aan de onderwijsbehoefte tegemoet wordt gekomen zal een kind met een ontwikkelingsvoorsprong veel aandacht vragen, weinig zelfstandig zijn en nauwelijks taakgerichtheid laten zien. De opvatting dat het kind juist al deze zaken moet laten zien voordat het een aangepast leerstofaanbod krijgt, is het verkeerde vetrekpunt (van Gerven, 2002). Wanneer de voorsprong groot is en zich op meerdere gebieden manifesteert zijn kenmerken (in vergelijking met een gemiddeld kind): eerder toe aan lezen en rekenen, vanuit zichzelf geïnteresseerd in cijfers en letters; heeft een sterk geheugen; heeft goed taalgebruik; heeft een sterke leerbehoefte; bijzonder gevoel voor humor; maakt grote denkstappen; kan logisch redeneren, ziet verbanden, patronen en kan relaties ontdekken en herkennen; snel van begrip; let goed op details en gehelen in hun omgeving; ziet meer details; heeft een brede interesse, honger naar kennis (ruimte, prehistorie, oude culturen, techniek, elektronica), vraagt veel en vraagt door; heeft een hekel aan herhaling; heeft tomeloze energie en dadendrang (intens met dingen bezig-bij werk op maat, opdrachten die uitlokken tot ontdekken); laat creatief spel zien, veel fantasie; toont een goed ruimtelijk inzicht; heeft een goede motoriek; is sociaal verder; bezit leiderschapskwaliteiten; is taakgericht en kan zich goed concentreren (mits de opdrachten op niveau zijn). Hier geldt de eerder gemaakte opmerking dat dit lijstje niet voor ieder kind opgaat. Reeds op zeer jonge leeftijd zijn er bij hoogbegaafde kinderen bepaalde kenmerken te onderkennen: als baby zijn zij alerter dan andere baby s, reageren sneller op de omgeving; maken ze sneller oogcontact; hebben ze ook minder slaap nodig; tonen ze grote beweeglijkheid; ze begrijpen heel snel de taal van de ouders; ze komen terug op eerder gegeven informatie; ze onthouden alles. Het aanpassen aan de groepsnorm kan soms extreem plaats vinden en de start zijn van het onderpresteren. Bij de emotionele ontwikkeling valt het grote invoelende vermogen op. Ze kunnen 4

5 zich heel sterk inleven en daardoor angstig zijn, omdat ze veel zaken zien die fout zouden kunnen lopen. Ze kunnen zich anders dan anderen voelen wat ze eenzaam maakt. Daarbij past soms depressiviteit en vragen als waarom ze op deze wereld zijn. Opvallend is dat ze op jonge leeftijd nadenken over levensbeschouwelijke zaken zoals dood en de zin van het leven. Hun sterke rechtvaardigheidsgevoel kan hen laten botsen met de omgeving. Sociaal valt op dat ze vaak vriendschappen sluiten met kinderen die ouder zijn dan zijzelf. Ze hebben hoge vriendschapsverwachtingen en kunnen daarbij hun neus stoten omdat leeftijdgenoten die verwachtingen (nog) niet hebben. Ze kunnen dominant en bazig zijn en moeite hebben met het accepteren van autoriteit. Ze kunnen zich goed concentreren en zeer taakgericht zijn. Dit geldt alleen als de taak ook werkelijk op niveau is, als de leerling leerwinst ziet. Signalering Het doel van de signalering is het opsporen van leerlingen die mogelijk hoogbegaafd zijn en gebaat zijn bij extra begeleiding op school door middel van uitdagende lesstof of vaardigheidsbegeleiding. Het is belangrijk dit in een zo vroeg mogelijk stadium te doen, zodat er kan worden ingespeeld op de mogelijkheden van deze leerlingen. Vroegtijdige herkenning van kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong heeft een preventieve werking: sociaal-emotionele problemen en onderpresteren kunnen daardoor zoveel mogelijk worden voorkomen. Uitgangspunt voor de bestaande aanpak is om de onderdelen zo veel mogelijk deel te laten uitmaken van hetgeen al normaal door de leerkracht wordt gedaan, opdat het door de leerkracht niet teveel als iets extra s, iets extra belastend wordt gezien. Informatie voor de leerkracht: Uit onderzoek is gebleken dat jonge kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong zich binnen ongeveer de eerste zes weken dat ze de school bezoeken, kunnen aanpassen aan de groepsnorm (Van Gerven, 2011). Veel jonge kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong bezitten een zekere mate van faalangst. Dit kan tot onderpresteren leiden (kiezen voor de veilige, niet uitdagende weg). Jonge kinderen kunnen in potentie hoogbegaafd zijn. Hun intelligentie moet worden ontwikkeld en niet afgeremd. Daarom is het van belang al vroeg een ontwikkelingsvoorsprong bij kinderen te (h)erkennen en het kind meteen uitdagingen te bieden waardoor het zich kan ontwikkelen. 5