Gelaagde Arbeidsmarkt? W. Albeda*

Transcriptie

1 Gelaagde Arbeidsmarkt? W. Albeda* In 1970 vroeg ik mij in een column voor Economisch-Statische Berichten, getiteld Gastarbeiders en nationale economie, af hoe de positie der gastarbeiders in een moderne samenleving, waarin mensen uit verschillende culturen samenleven, is. Zijn daar patronen in te ontdekken? Kijkend naar de arbeidsmarkt zag ik toen een ontwikkeling in een viertal fasen. Fase 1: Gastarbeiders worden gebruikt om (tijdelijk) bepaalde knelpunten op de arbeidsmarkt op te vangen; Fase 2: Zij worden permanent ingezet waar het gaat om functies die de nationale arbeidskrachten als onaangenaam, minderwaardig of als te onzeker ervaren; Fase 3: Zij bezetten in principe alle ongeschoolde arbeidsplaatsen; Fase 4: Zij verrichten de handenarbeid in een ontwikkelde economie. Ik stelde toen dat in Zwitserland de vierde fase werd benaderd, dat Duitsland en Frankrijk de tweede fase reeds waren gepasseerd en dat Nederland hard op weg was de tweede fase te realiseren. Ik zag een patroon ontstaan van een gelaagde arbeidsmarkt, die leidt tot een gelaagde samenleving. We zijn nu 29 jaar verder. We spreken niet meer van gastarbeiders maar van allochtonen. We constateren dat Nederland een immigratieland is geworden. In de grote steden van West Nederland, maar ook elders hebben we te maken met grote groepen minderheden van de eerste en tweede generatie nieuwkomers. Hoe past hun arbeidsmarktpositie in mijn ordelijke fasenstelsel? Mijn eerst indruk is, dat de door mij in 1970 geschetste ontwikkeling van het stelsel wat erg schematisch is. Naarmate de verschillende groepen van minderheden in aantal toenemen, maken ze ook een groeiproces door. Fase 1 is duidelijk gepasseerd. Fase 2 is voor velen, maar niet voor allen werkelijkheid. Fase 3 en 4 beschrijven weliswaar de werkelijke verhoudingen nog niet, maar de tendenties liggen er. Maar laten we eerst eens kijken naar de cijfers. Het is moeilijk om inzicht te geven in de ontwikkeling van de aantallen immigranten sinds Maar een overzicht van de verblijfsduur van Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen in Nederland laat zien hoe deze groepen nieuwkomers zijn samengesteld naar verblijfsduur. Tabel 1 ongeveer hier In deze tabel kan men de migratiegeschiedenis van deze groepen van etnische minderheden lezen. Het valt op dat de Antillianen relatieve laatkomers zijn. De helft is korter dan 10 jaar in Nederland. Minder gemakkelijk is het om een kwantitatieve indruk te geven van de fasen die ik onderscheidde. In een publikatie over de Rotterdamse arbeidsmarkt (ROA, ) vind ik echter en aantal interessante conclusies die een beeld geven van de verdeling van etnische minderheden over bepaalde beroepen. Daaruit blijkt dat van de daar woonachtige allochtonen negen procent werkzaam is in de vlees- en visserijverwerking en de textielindustrie, dat het aantal allochtonen in de bouwindustrie, de handel en overige kwartaire diensten zeer laag is en dat 1

2 maar weinig leden van de allochtone bevolkingsgroepen emplooi vinden in het bankwezen. Daartegenover staat dat hun aandeel in sectoren met dalende werkgelegenheid, zoals de textiel- en de kunststofverwerkingsindustrie en de transportmiddelen groeiende is en dat het aantal allochtonen in de huishouding en de horeca groeiende is. Kijken we naar de verdeling over beroepsgroepen, dan valt op dat allochtonen het sterkst zijn vertegenwoordigd in laag geschoolde beroepen: produktiemedewerkers, metaalarbeiders, interieurverzorgers, kantoorhulpen, inpakkers en colporteurs. Door de hoge mate van conjunctuur gevoeligheid van de werkgelegenheid voor met name metaalarbeiders en confectie-arbeiders zullen allochtonen een relatief groot risico lopen hun baan te verliezen, indien de economische groei zou stagneren. Verder zijn zij relatief sterk vertegenwoordigd in in opleidingen op laag niveau. Een studie over allochtonen in Rotterdam (Vogels en Stolk, 1997) geeft een duidelijk beeld van de arbeidsmarkt situatie van deze groep aldaar. Wat blijkt dan? De arbeidsmarktparticipatie der etnische minderheden ligt lager dan die van autochtone Nederlanders terwijl de werkloosheid hoger is. Tabel 2 ongeveer hier Wat opvalt is de hoge arbeidsmarktparticipatie bij Surinamers. Maar alle minderheidsgroepen hebben zeer hoge werkloosheidspercentages. Op zoek naar verklaringen hiervoor komen we onder andere uit bij het niveau van de opleiding. De in tabel 3 gepresenteerde gegevens over de opleiding van de diverse allochtone bevolkingsgroepen verklaren naar mijn mening veel van hun slechte positie op de arbeidsmarkt. Tabel 3 ongeveer hier Het niveau van de opleiding vormt tevens een verklaring voor het lage niveau van de functies waarin de meeste allochtone groepen werkzaam zijn. Tabel 4 ongeveer hier Het gemiddeld lage functieniveau van allochtonen hangt, zoals te verwachten was, samen met de gemiddeld lage opleiding. Maar is dat wel het hele verhaal? Nee, nader onderzoek van het beschikbare materiaal laat zien, dat allochtonen meer dan autochtonen onder hun opleidingsniveau werken. Dit zou op discriminatie kunnen duiden. Men zou zich kunnen voorstellen, dat de hier aangeduide situatie tijdelijk is. Naarmate allochtonen hier langer zijn, hun kinderen en kleinkinderen integreren en meer onderwijs ontvangen, zullen de verschillen tussen allochtonen en autochtonen kleiner worden. Op den duur zal dit wel plaatsvinden, maar cijfers over het onderwijs van de tweede generatie laten zien dat dit niet spoedig zal gebeuren. Tabel 5 ongeveer hier. Uit tabel 5 blijkt duidelijk de allochtonen tussen 12 en 35 jaar overwegend VBO- en MAVOonderwijsvolgen. Maar bezien we de gegevens over "drop outs" dan blijkt, dat allochtonen in veel meer gevallen dan autochtonen hun opleiding zonder diploma verlaten. Het blijkt dat het 2

3 gerealiseerde opleidingsniveau van de 15 tot 64 jarige allochtonen sterk achterblijft bij dat van autochtonen: 65% van de Turken, 74% van de Marokkanen en 29% van de Surinamers en Antillianen heeft geen of alleen basisonderwijs genoten. We moeten vrezen dat de toekomst van de tweede generatie niet bepaald rooskleurifg is. Zo komt in een rapport van het ROA van Maastricht over arbeidsmarktperspectieven van meisjes en allochtonen komt naar voren dat allochtone jongeren in overwegende mate kiezen voor VBO-opleidingen, waarbij jongens de technische richting volgen en meisjes de administratieve gerichte opleidingen volgen. Het ROA spreekt over een proces van tweedeling, namelijk. dat er in de praktijk opleidingen zijn die uitsluitend door allochtonen gevolgd worden, terwijl slechts weinig allochtonen een andere opleidingsachtergrond hebben. Houdt men rekening met de afnemende ontwikkeling voor banen op LBO-niveau, dan is de toekomst voor deze groepen jongeren slecht, met name als het gaat om werk in het algemeen en kansen op banen met een redelijk niveau. Naar mijn mening houdt juist de gebrekkige integratie de ontwikkeling van de tweede generatie tegen. Uit de eerder genoemde studie van Martens komt een eigenlijk nogal verontrustend beeld naar voren van de situatie in De vier minderheidsgroepen (Turken, Marokkanen, Surinamers en Antilianen) hebben (overigens een verschillende) achterstand wat betreft hun opleiding en bijgevolg hoge werkloosheid, langere werkloosheidsduur, minder stabiele banen op een lager functie-niveau. Zij zijn oververtegenwoordigd in de WW, WAO en bijstand. Zij wonen minder in een eigen woning, wonen slechter en hebben een lager inkomen, waarvan vaak de helft nog naar familieleden in het land van herkomst gaat. Met name voor Turken en Marokkanen geldt, dat men overwegend de eigen taal thuis spreekt en weinig autochtone vrienden en kennissen heeft. Men heeft zelden een autochtone partner en men heeft een grotere culturele afstand tegenover autochtonen dan Surinamers en Antillianen. Ook voor jongeren geldt dit. Volgens Martens kan men echter "niet zonder voorbehoud" spreken van een "afnemende culturele achterstand". Daarvoor gaat de moderniseringstrend bij autochtone jongeren te snel, in elk geval sneller dan bij Turkse en Marokkaanse jongeren. Allochtonen hebben een lager gemiddeld beroepsniveau (ook gegeven hun opleiding) dan autochtonen. Beroepen in de industriele bedrijfstakken zijn bij de Turken en Marokkanen oververtegenwoordigd, beroepen in de welzijns- en gezondheidszorg bij Surinamers en Antillianen. Turken en Marokkanen blijken sterk ondervertegenwoordigd te zijn bij de overheid. Men kan, voorzichtig, concluderen, dat er sprake is van een zwakke arbeidsmarktpositie ook gegeven de opleiding, wat op een vorm van discriminatie zou kunnen duiden. Wat betreft de Turken en Marokkanen kan men er op wijzen, dat zij zwaarder dan autochtonen getroffen zijn door de de-industrialisatie, en minder kansen hadden om in de expanderende (diensten-)sector werk te vinden. Er is, zo gezien, niet veel aanleiding voor optimisme. De falende integratie zorgt ervoor dat slechts een minderheid der jongeren goed vooruit komt in het onderwijs. Vooral bij Turkse en Marokkaanse is dit het geval. Hierbij spelen zowel een gebrekkige ambitie als taalachterstand en vooroordelen in sommige scholen een rol. In de grote steden van ons land zal in 2010 meer dan de helft van de jeugd van allochtone afkomst zijn Dit zou een duidelijke invloed kunnen gaan krijgen op het totale percentage der jongeren in die steden die na het basisonderwijs naar HAVO en VWO gaan. Waar van de jongeren van autochtone herkomst en van sommige kleine allochtone minderheden veertig procent VWO of HAVO volgen, is dat percentage, zoals 3

4 Matthé Sjamaar in de NRC van 30 mei 1999 verklaarde, bij het over grote deel der allochtone bevolking nog geen vijftien procent..een zeer somber scenario ziet er ongeveer zo uit: Er zal dan, een overwegend blank gekleurde bovenlaag zijn, die buiten de steden woont, actief deelneemt aan de mondiale samenleving en in welvaart het leven slijt. De steden worden de woonplaats voor de overwegend donker gekleurde onderlagen die buiten de samenleving staan. Daarmee wordt de gelaagde arbeidsmarkt, die ik voorzag (fase 3 en 4) een moeilijk te vermijden feit en hetzelfde geldt voor het gelaagde maatschappelijk perspectief. Dit betekent dat in het overheidsbeleid integratie, en vooral ook onderwijsbeleid een grote prioriteit behoren te hebben. In de Minderheden monitor 1998 wordt gekonkludeerd dat het lijkt of de onderzochte allochtone groeperingen zich op een verschillende manier ontwikkelen. In Rotterdam kan men met name voor Surinamers een verbetering zien in het onderwijs, terwijl zij het ook op de arbeidsmarkt goed doen. Veel moeilijker blijft de positie van Turken en Marokkanen, al hebben de onderzoekers vertrouwen in de toekomstige ontwikkeling. Op afzienbare termijn is er naar mijn mening blijvende reden voor zorg. Noot * W. Albeda is o.a. hoogleraar sociaal-economisch beleid aan de Faculteit van de Sociale Wetenschappen van de Nederlandse Economische Hogeschool (thans Erasmus Universiteit) en bijzonder hoogleraar sociaal-economisch beleid aan de Rijksuniversiteit Limburg geweest. De auteur bedankt prof. J.A.M. Heyke voor zijn suggesties. 4

5 Literatuur Martens, E.P. (1999). Minderheden in beeld. Rotterdam: ISEO Minderhedenmonitor 1998 (1999). Rotterdam: COS/ISEO. Vogels, H.M.G. en C. Stolk (1997). Allochtonen in Rotterdam. Rotterdam: COS/ISEO. ROA, (1997). Arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2002" Rotterdam. ROA (1997). Arbeidsmarktperspectieven voor meisjes en allochtonen. Maastricht. 5

6 Tabel 1: Verblijfsduur van Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen in percenten Periode van verbijf Turken Marokkanen Surinamers Antillianen Tenminste 25 jaar jaar jaar jaar jaar jaar maximaal 2 jaar (Bron: Martens, 1999) 6

7 Tabel 2: Arbeidsmarktparticipatie en werkloosheid van etnische minderheden en autochtone Nederlanders in percenten Bevolkingsgroep Brutoparticipatie Werkloosheid M V M V Turken Marokkanen Surinamers Antillianen Autochtonen (Bron: Vogels en Stolk, 1997). 7

8 Tabel 3: Niveau van opleiding van etnische minderheden en autochtone Nederlanders in percenten geen/b.o. mavo vwo hbo Turken Marokkanen Surinamers Antillianen Autochtonen (Bron: Vogels en Stolk, 1997). 8

9 Tabel 4: Werkzame beroepsbevolking in Rotterdam in 1994 naar etniciteit en functieniveau in percenten Elementaire functie, lager, middelbaar, hoger Turken Marokkanen Surinamers Antillianen Autochtonen (Bron: Vogels en Stolk, 1997) 9

10 Tabel 5: Onderwijsniveau van allochtonen en autochtonen jaar in percenten Onderwijs niveau Turken Marokkanen Surinamers Antillianen Autochtonen VBO MAVO HAVO VWO (Bron: Vogels en Stolk, 1997) 10