Een Vlaamse leeuw de grenzen voorbij Vertalingen, adaptaties en verstrippingen van Hendrik Consciences De Leeuw van Vlaanderen (1838) 1

Transcriptie

1 Een Vlaamse leeuw de grenzen voorbij Vertalingen, adaptaties en verstrippingen van Hendrik Consciences De Leeuw van Vlaanderen (1838) 1 Judit Gera IN 54 (3): DOI: /IN GERA Literaire teksten hebben een dynamisch karakter. Niet alleen wat hun relatie tussen vorm en inhoud betreft maar ook in hun beweging buiten de grenzen van de culturen waarin ze ontstaan zijn. Vandaar dat onderzoek naar de internationale receptie van nationale literaturen een boeiende invalshoek biedt. Dergelijk onderzoek is synthetisch omdat het de diachronische en synchronische, de tekst-immanente en de contextuele en de nationale en de comparatieve invalshoeken combineert. Het vormt een boeiende uitdaging voor onderzoekers omdat de verschillende deelaspecten tot verschillende resultaten kunnen leiden. De Leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience, het thema van dit nummer, betekende zeker iets heel anders in 1838 in Vlaanderen bij zijn eerste verschijning dan laten we zeggen in 1924 in Hongarije; een Duitse vertaling uit de jaren 30 van de vorige eeuw resulteerde in een ander werk dan een Italiaanse uit Steeds weer blijkt duidelijk dat de literaire betekenis het resultaat is van een ontmoeting tussen tekst en lezer. Niet alleen verschillende periodes, maar ook de verschillende ruimtes bepalen mee hoe lezers hetzelfde werk recipiëren. De grote Vlaamse romanticus Hendrik Conscience ( ) is recentelijk vaak onderwerp van wetenschappelijk onderzoek geweest. Zo functioneerde zijn beroemdste roman De Leeuw van Vlaanderen als een van de twaalf gecanoniseerde literaire werken uit Nederland en Vlaanderen waarvan de receptie in verschillende werkgroepen werd bestudeerd in het kader van het door NWO ondersteunde wetenschappelijke project An International Network Studying the Circulation of Dutch Literature (CODL) ( ). Het huidige themanummer van IN presenteert de onderzoeksresultaten van de Conscience-werkgroep met betrekking tot De Leeuw van VOL. 54, NO. 3,

2 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK Vlaanderen. De aanloop hiertoe vormden workshops rond de roman: twee keer in Boedapest (8 november 2013 en 9-10 mei 2014), daarna een conferentie in Rome (21-22 november 2013) en tot slot het grote afsluitende congres in Den Haag (28-30 mei 2015), allemaal in het kader van CODL. De invloed van het CODL-project is heel breed en heeft het profiel van de internationale neerlandistiek grondig veranderd. Zo wordt tegenwoordig onder andere aan een Hongaarstalige geschiedenis van de Nederlandstalige literatuur gewerkt, een project dat ondersteund wordt door de Nederlandse Taalunie, waarin receptie als concept en praktijk structureel centraal staat en in Wenen organiseert de vakgroep Nederlands zomercursussen rond literair vertalen en de dynamiek van receptie. Receptieonderzoek wordt eveneens steeds populairder als onderwerp voor scripties en proefschriften. Zo schreef Ildikó Juhász, studente van de Eötvös Loránd Universiteit te Boedapest haar MA-scriptie over de receptie van ander werk van Conscience in Hongarije, verdedigd in 2015; in Olomouc op de Univerzita Palackého voltooide Lucie Smolka Fruhwirtová een proefschrift over de receptie van de Nederlandse literatuur in het Tsjechische literaire veld tussen 1945 en In 2012 was ter herdenking van Consciences tweehonderdste verjaardag al een thema-nummer van de Verslagen en Mededelingen van de KANTL aan de Europese receptie van de roman besteed, toen in het kader van het gehele oeuvre van Conscience. Het recentste monument ter nagedachtenis van de schrijver is de dikke, 560 bladzijden tellende, door Kevin Absillis, Kris Humbeeck en Janneke Weijermars geredigeerde bundel De grote onleesbare. Hendrik Conscience herdacht (Gent 2016). Hierin komen juist die veranderingen van stijlen, smaken, functies, waardeoordelen en ideologieën aan de orde die bij de al dan niet gecanoniseerde status van literaire werken in dit geval van Hendrik Conscience soms een vraagteken plaatsen, of die soms juist met nieuwe argumenten bevestigen. De auteurs van dit thema-nummer verrijken het tot nu toe verrichte onderzoek met nieuwe aspecten van en inzichten in Consciences chef d oeuvre De Leeuw van Vlaenderen. Wilken Engelbrecht publiceerde al eerder een uitgebreid artikel in de bovengenoemde bundel (Gent 2016, pp ). Daarin concentreerde hij zich op een compleet overzicht van de Conscience-receptie in het Tsjechisch terwijl hij hier focust op De Leeuw van Vlaanderen en op de verschillende functies van de drie vertalingen (in 1932, 1935 en 1936) binnen het Tsjechische literaire veld waarvan hij een uitvoerig beeld schetst. Zijn bijdrage signaleert vrijwel alle punten die in de daaropvolgende artikelen ter sprake komen: de ideologische context van de doelcultuur, tussentalen voor sommige vertalingen, de media (krant, 164 VOL. 54, NO. 3, 2016

3 EEN VLAAMSE LEEUW DE GRENZEN VOORBIJ tijdschrift, boek) waarin de vertalingen het licht zagen, paratexten en mogelijke actualiseringen van de Vlaamse roman. De volgende bijdrage, door Jan van Coillie, Judit Gera en Christine Hermann, gaat dieper in op het verband tussen nationalisme en de jeugdbewerkingen van De Leeuw in Nederland, Duitsland en Hongarije. Ze vult aldus het artikel van Engelbrecht aan. Terwijl in Tsjechië De Leeuw nooit als jeugdroman verscheen, gebeurde dit wel in Nederland, Duitsland en Hongarije. Een van de leden van dit auteurstrio, Jan van Coillie, expert in de jeugdliteratuur, publiceerde al eerder een artikel over een dergelijk onderwerp in het al genoemde jubileumnummer van de KANTL. Zijn bijdrage voor dit themanummer is niet enkel een verbreding, maar ook een verdieping van het onderzoek vanuit wezenlijk andere onderzoeksvragen. Het KANTL-stuk focuste op één taalgebied, het Nederlandse, en vertrok vanuit een andere onderzoeksvraag, te weten: hoe gaan bewerkers voor de jeugd van Consciences De Leeuw van Vlaanderen in het Nederlandse taalgebied om met de spanning tussen aanpassing aan de jonge lezers en respect voor het gecanoniseerde werk? Daarbij werden aanpassingen op verschillende lagen onderzocht, met name de Vlaams-nationalistische laag, de romantische laag en taboes rond geweld en erotiek. Het huidige artikel voor IN is een comparatieve studie vanuit de vraag hoe Consciences klassieker functioneerde als jeugdroman in verschillende contexten, meer bepaald in het Nederlands, Duits en Hongaars. Specifieke vragen hierbij zijn hoe en waarom het boek in verschillende talen als jeugdboek verscheen en hoe het in die specifieke contexten werd aangepast, met focus op de nationale identiteit. Die laatste vraag is hier extra relevant omdat het om adaptaties in verschillende cultuurgebieden gaat. Precies die comparatieve insteek door onderzoekers uit die verschillende cultuurgebieden maakt het artikel uniek. De bijdrage plaatst de roman van Conscience in de systemische contexten en ideologieën van de betreffende culturen ten tijde van de receptie; hierdoor kunnen interessante en soms onverwachte conclusies getrokken worden. Zoals de auteur van de derde bijdrage, Roberto Dagnino, zelf meedeelt, had hij zich al eerder voor zover bekend als eerste beziggehouden met de receptie van Conscience in Italië. In het themanummer van Verslagen en Mededelingen van de KANTL had hij een uitgebreide reconstructie van de Italiaanse vertalingen van de Vlaamse auteur gegeven. De Leeuw had hij toen echter doelbewust buiten beeld gelaten in afwachting van de gegevens die hij in het kader van het CODL-project zou verzamelen. Nu dit project afgerond is, is voor Dagnino dan ook het moment gekomen om zijn onderzoek uit 2013 te integreren in een macro- en microanalyse van Il GERA 165

4 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK Leone di Fiandra, de enige Italiaanse vertaling van De Leeuw (1945). Zijn bijdrage is een mooi voorbeeld van de manier waarop receptieonderzoek tegelijk tekstgericht en contextgericht kan zijn als tekst en context in een dynamische ruimte worden geplaatst. Dit betekent dat de richting van het onderzoek niet alleen van context naar tekst, maar ook omgekeerd, van tekst naar context kan gaan. De Italiaanse vertaling blijkt op een Franse tussenvertaling te zijn gebaseerd, een verschijnsel dat overigens niet alleen voor de Italiaanse Conscience-receptie geldt. Dagnino s artikel wil dan ook een aanzet zijn tot reflectie over de impact van tussenvertalingen op de internationale status van Nederlandstalige literatuur. Een geheel nieuw aspect van de receptie van De Leeuw bieden de verschillende verstrippingen die door Christine Hermann worden geanalyseerd. Het genre van het stripverhaal heeft zijn eigen specifieke kenmerken, waarin educatie, vermaak en propaganda een belangrijk element vormen. Zo konden de vele stripbewerkingen deze Vlaamse klassieker nieuw leven inblazen, de jeugdige lezers een stukje Vlaamse geschiedenis in een gemakkelijke vorm bijbrengen en bepaalde ideologisch gekleurde ideeën doorgeven. De stripbewerkingen worden door de auteur geanalyseerd met het al eerder in dit themanummer in de bijdrage van Van Coillie, Gera en Hermann bij de jeugdbewerkingen toegepaste model van Lambert en Van Gorp. Daarbij worden elementen van de narratologie zoals personages, focalisatie, ruimte en tijd toegepast. Met behulp van deze analysetechnieken laat Hermann de functies van deze nieuwe bewerkingen zien. Het resultaat is soms verrassend. Zo komen we te weten dat De Leeuw van Vlaanderen naast de verwachte didactische en ideologische doeleinden ook stof leverde voor actuele doelstellingen van een politieke partij als de Volksunie. Dat deze roman zo veelvuldig in Vlaanderen en zelfs in Duitsland verstript werd, kan gezien worden als bewijs van de al eerder bereikte gecanoniseerde status van de roman, zeker in Vlaanderen, maar misschien ook in Duitsland. Het beeld dat zich op grond van de receptie van De Leeuw van Vlaanderen aftekent, kan als volgt samengevat worden. Hendrik Conscience haalde in de culturen waarin hij vertaald werd niet de status van een buitenlandse klassieker. Zijn naam is niet te vergelijken met die van auteurs als Cervantes, de gebroeders Dumas of R.L. Stevenson die buiten hun eigen culturen min of meer een begrip en een klassieker zijn geworden. De receptie van zijn werk blijkt bovendien tijdgebonden. Conscience is behalve in de neerlandistiek een vergeten of zelfs totaal onbekende naam. Nederland vormt wat dit betreft misschien een kleinschalige uitzondering. De meeste vertalingen van De Leeuw van Vlaanderen kwamen tamelijk laat tot stand in 166 VOL. 54, NO. 3, 2016

5 EEN VLAAMSE LEEUW DE GRENZEN VOORBIJ de hier besproken culturen, zeker wat Hongarije (1924), Tsjechië (1932) en Italië (1945) betreft. De eerste Duitse vertaling is een uitzondering, het dateert immers al uit Tegelijkertijd werden andere werken van dezelfde auteur die trouwens later ontstaan zijn dan De Leeuw in al deze landen al veel eerder, zelfs in de negentiende eeuw gretig vertaald. Dit kan te maken hebben met het sterk katholieke en daarmee samenhangend moraliserende karakter van de betreffende teksten en de ontvankelijkheid daarvoor zowel in Duitsland als in Hongarije en Italië. Dit geldt onder andere voor de drie verhalen uit : Hoe men schilder wordt, Siska van Roosemael en Wat eene moeder lyden kan die in alle genoemde culturen (Duitsland 1845, Tsjechië en Italië 1846, Hongarije 1858) al vroeg een vertaling kregen. De Tsjechische, Italiaanse en Hongaarse vertalingen waren allemaal gebaseerd op de Duitse vertaling van Melchior Diepenbrock. Dit werpt meteen de door Dagnino in het bijzonder gethematiseerde vraag naar tussenvertalingen op. In hoeverre is hier nog sprake van vertalingen van de Vlaamse literatuur? Hoezeer werd Conscience als Vlaamse auteur gezien en in hoeverre werd hij op grond van de Duitse receptie in de doelculturen alleen maar gebruikt voor al dan niet ideologische doeleinden? Bij de gretige ontvangst van de zedenschetsen speelde hoogstwaarschijnlijk ook de positie van de Tsjechische, Hongaarse en Italiaanse literatuur in de Europese context een rol: ze waren min of meer volgende literaturen die de literaire smaak van de culturen van grote talen, in dit geval die van het Duits, graag volgden. De net gestelde vraag betreft eveneens de vertalingen van De Leeuw van Vlaanderen. Behalve de Tsjechische vertaling uit 1936 en de Duitse vertalingen werden zowel de Hongaarse als de Italiaanse vertaling uit een tussentaal vervaardigd. Bij de vertaling van deze historische roman kan aan de ene kant het emancipatorische karakter, aan de andere kant de nationalistische strekking ervan een rol gespeeld hebben. Opmerkelijk is bij de Tsjechische en de Italiaanse receptie dat de anti-franse gezindheid van de roman een probleem bij de vertaling veroorzaakte vanwege de juist Franse oriëntatie van beide landen ten tijde van de receptie. Daarmee is dan mogelijk te verklaren dat Conscience toch geen gecanoniseerde buitenlandse auteur kon worden, ondanks het feit dat de auteur, zoals Engelbrecht betoogt, verreweg de meest vertaalde Nederlandstalige auteur was in de tweede helft van de negentiende eeuw en zijn werk vaak zelfs de eerste vertaalde Nederlandstalige literatuur was. Vertalingen op zich blijken niet voldoende te zijn. Een veelvuldige reflectie in literaire of andere bladen van de ontvangende cultuur en/of een academische receptie bij GERA 167

6 INTERNATIONALE NEERLANDISTIEK wijze van analyse en vergelijkingen met andere, meer bekende schrijvers lijken belangrijke volgende voorwaarden te zijn voor werkelijk succes van een auteur van een minder bekende taal in het buitenland. In het geval van De Leeuw kan de grote afstand in tijd tussen de (Hongaarse, Tsjechische en Italiaanse) receptie en de verschijningsdatum van het originele werk het bewaren van de naam Hendrik Conscience in de culturele herinnering van de genoemde culturen eveneens nadelig beïnvloeden. Allemaal boeiende overwegingen bij nader onderzoek. We hopen onze collega s met dit themanummer hiertoe voldoende te hebben geïnspireerd. Noot 1. Dit artikel werd mede mogelijk gemaakt door de Hongaarse OTKA-beurs Met dank aan A.A. Sneller. Bibliografie Absillis, Kevin, Humbeeck, Kris & Weijermars, Janneke (red.), De grote onleesbare. Hendrik Conscience herdacht. Gent, Couttenier, Piet & Verschueren, Walter (red.), Verslagen & Mededelingen van de KANTL, vol. 123, nr. 2 3, Dagnino, Roberto, Een genoeglijk avontuur. De Italiaanse vertalingen van Enrico Conscience ( ). Piet Couttenier & Walter Verschueren (red.), Verslagen en Mededelingen van de KANTL, vol. 123, nr. 2 3, 2013, pp Engelbrecht, Wilken, De Tsjechische Conscience. Kris Humbeeck, Kevin Absillis & Janneke Weijermars, De Grote Onleesbare. Hendrik Conscience herdacht. Gent, 2016, pp Fruhwirtová, Lucie Smolka, Recepce nizozemské literatury v českém literárním kontextu let Olomouc: Univerzita Palackého, Juhász, Ildikó, De receptie van Hendrik Conscience in Hongarije in de jaren 50 van de negentiende eeuw. MA-scriptie. Boedapest: ELTE Vakgroep Neerlandistiek, VOL. 54, NO. 3, 2016