HISTORISCH ONDERZOEK VERBORGEN BUITENPLAATS Z W A N E N B U R G. 13 november 2009

Transcriptie

1 HISTORISCH ONDERZOEK VERBORGEN BUITENPLAATS Z W A N E N B U R G 13 november 2009

2 COLOFON November 2009 Auteur Drs. R.H.M. van Immerseel, wetenschappelijk medewerker Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op welke manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting PHB. Stichting PHB Wiekenweg 9 Postbus AE Heerde 2

3 INHOUDSOPGAVE Inleiding 5 1 De oudste geschiedenis 7 2 De 17e eeuw 9 3 De 18e eeuw 9 4 De 19e eeuw 19 5 De 20e eeuw 23 6 Conclusies en aanbevelingen 27 3

4 4

5 INLEIDING In het kader van het project Verborgen buitens op Walcheren, is een aantal voormalige buitenplaatsterreinen geselecteerd waarvoor historisch onderzoek wordt gedaan. Dit historisch onderzoek vormt mede de basis voor maatregelen om het verborgen buiten weer zichtbaar te maken. Landschapsbeheer Zeeland heeft Stichting tot behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (PHB) gevraagd deze onderzoeken te doen. Het voorliggende onderzoek is de ontwikkelingsgeschiedenis van het Hof Zwanenburg aan de Zwanenburgseweg bij Oostkapelle. De foto s van de actuele situatie in dit rapport zijn in augustus 2009 genomen door de auteur. 5

6 Albeelding is pdf. Omzetten lukt niet. Afb. 1.1 Archisgegevens Hof Zwanenburg. Zwanenburg is geen archeologische monument en heeft een middelhoge trefkans op de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden. Afb. 1.2 Uitsnede uit de Kaart van de ambachtsheerlijkheid Oostkapelle, na Het terrein van Zwanenburg is omcirkeld. Het Utrechts Archief, archief Des Tombe, no

7 1. DE OUDSTE GESCHIEDENIS Van de oudste geschiedenis van het Hof Zwanenburg is weinig bekend. Ten westen van de woning is enige jaren geleden op één plek aardewerk gevonden uit de 11e/12e eeuw, waaronder Pingsdorf- en kogelpotaardewerk. 1 Ten oosten van de schuur bleek zich een grote hoeveelheid aardewerk uit de vijftiende eeuw te bevinden, waaronder grote fragmenten van kookpotten van roodbakkend aardewerk en steengoedfragmenten. 2 Opvallend is de plaats van het Hof Zwanenburg als vestigingsgebied in het lage poelgebied temidden van hoger gelegen kreekruggen (afb. 1.3). De eerste kaart waar het Hof Zwanenburg op staat weergegeven is de kaart van de heerlijckheijt van oostcappelle uit eind 16 e eeuw (afb. 1.2). 3 Op de kaart herkennen we duidelijk bij nummer XV Zwanenburg dat ontsloten wordt vanaf een dwarsweg die de Grijpskerkeweg (zuid) met de Oostkapelseweg/Noordweg (oost) verbond. Aan de zuidzijde herkennen we in de bebouwing op de hoek van de verbindingsweg met de Grijpskerkseweg de huidige boerderij de Kievit. Deze Middeleeuwse verbindingsweg is aan de Serooskerkse zijde nog herkenbaar in het tracé van de Kievitshoekweg. Vanaf deze verbindingsweg voert een aftakking in noordoostelijke richting naar Zwanenburg. Deze aftakking is tegenwoordig herkenbaar in het westelijk deel van de Zwanenburgseweg. Het bijschrift van de kaart vermeldt over de heerlijkheid van Oostkapelle is een playsant oort waarin veele aansienelyke huyzen van playsance gelegen zij als Westhove etc.. Of het Hof Zwanenburg hier destijds ook al toe gerekend moet worden is niet bekend. Een aanwijzing in deze richting is een op het terrein bovengeploegde bewerkte natuurstenen paal met renaissancemotieven (een saterkop aan de voorzijde en in elkaar grijpende ringen aan de zijkant) die te dateren valt in de tweede helft 16 e eeuw (afb. 1.4). Helaas geeft de bovengenoemde kaart alleen erven weer en vrijwel nergens bebouwing. Bij de noordoosthoek van de schuur is enige tijd geleden een gemetselde waterput gevonden die vermoedelijk uit deze periode stamt. In de 18 e eeuw is de waterput in onbruik geraakt en als afvalput gebruikt. In de waterput zijn onder meer glazen flessen en een groot aantal pijpenstelen en - koppen uit de achttiende eeuw gevonden. 4 Afb. 1.3 Uitsnede uit de Actueel Hoogtebestand van Nederland (AHN), september Opvallend is de ligging van het Hof Zwanenburg (centraal in de cirkel) op een van de laagste punten te midden van hoger gelegen kreekruggen. Goed zichtbaar is dat de oude buitenplaats aan beide zijden van de huidige Zwanenburgerweg lag. Aan de noordzijde van het huis zijn vroegere sloten/ grachten zichtbaar rond de moestuin. Zie ook afb. 3.3 en 5.5. Bron: 7

8 Afb. 1.4 Foto s van de op het terrein van Zwanenburg gevonden natuurstenen paal met saterkop (links) en ringen aan de zijkant (boven). Afb. 2.1 Detail van de Kaarte van het Eyland Walcheren de anno 1641 door Christoffel Bernards. Zeeuws Archief, toegang 292, inv.nr

9 2. DE 17 E EEUW De Kaarte van het Eyland Walcheren de anno 1641 (afb. 2.1) door Christoffel Bernards geeft het Hof Zwanenburg weer met een huis in een rechthoekig perceel met een rechte weg of laan als ontsluiting. Circa negen jaar na het verschijnen van deze kaart verschijnt de eerste zogenaamde Visscher- Romankaart. Het betreft hier de uitgave uit 1650 van de Comitatus Zelandiae (afb. 2.2) door Nicolaas Visscher en Zacharius Roman. De aanleg van het Hof Zwanenburg staat op deze kaart summier en schematisch weergegeven. Ook op deze kaart is de kaarsrechte toegangsweg naar het Hof Zwanenburg duidelijk herkenbaar. Vanaf de Oostkapelseweg/Noordweg is ook een aftakking zichtbaar die de landbouwpercelen ten oosten van het Hof Zwanenburg ontsluit maar niet doorgetrokken is naar Zwanenburg. Een duidelijker en gedetailleerder kaartbeeld geeft de Visscher-Romankaart uit 1681 (afb. 2.3). Het Hof Zwanenburg is aanmerkelijk groter weergegeven dan 30 jaar eerder. Wederom valt de kaarsrechte toegangsweg naar het Hof Zwanenburg op. De laan lijkt niet op het huis georiënteerd te zijn. De stippellijn op de kaart ten oosten van het Hof Zwanenburg betreft de grens tussen de heerlijkheden Serooskerke en Oostkapelle, die hier de loop van de Oostkapelse sprink volgt. Aan de aftakking vanaf de Oostkapelseweg/Noordweg blijkt nu een boerderij gesticht te zijn. De weg is nog steeds niet doorgetrokken richting Zwanenburg. Het Hof Zwanenburg komen we in de 17 e -eeuwse literatuur noch tegen in de Chronijk van Zeeland van J. van Reigersbergen, noch in de uitgave van M.Z. van Boxhorn uit In 1696 beschrijft M. Smallegange in zijn befaamde Nieuwe Cronyk van Zeeland de belangrijkste buitenplaatsen en kastelen van Walcheren. In de nabijheid van Oostkapelle worden wel onder andere Rijnsburg, Hof Zoetendale en Munnikenhof genoemd, maar het Hof Zwanenburg zelf wederom niet DE 18 E EEUW De vroegste vermelding in de literatuur van het Hof Zwanenburg stamt uit 1717 wanneer Mattheus Gargon in zijn Walchersche Arkadia zijn karakters een rondrit op Walcheren laat maken. De tocht voerde over de Oostkapelseweg/Noordweg van Zoetendale via Zwanenburg naar Rijnsburg. Ter hoogte van Zwanenburg laat Gargon zijn karakter Ewoud uitroepen Wat schoonder poort! Wat heerlijke steenen! Zulk een prachtige ingang belooft iets groots, en overtuigt mij, dat zee en land hier, als om strijd, den zegen over de inwoonderen uitstorte. 6 Een tweede personage Heerman antwoordt Ewoud Die poort is eene der schoonste van Walcheren en hier onlangs gezet. De heere van Schoonewal had die steenen tot zijne plaats op den weg naar Veere toebereid maar verkocht, om eenige wanvoeglijkheid ( ). 7 Het toegangshek was dus niet gemaakt voor het Hof Zwanenburg maar voor de buitenplaats Schonewal in bezit van Johan Ockers. 8 Volgens Gargon was de poort door Pieter Macaré gekocht en naar Zwanenburg getransporteerd en in plaatse van de eerste poorte, die nu achter het huis staat geplaatst (afb. 3.1). Aangezien het nieuwe toegangshek al een voorganger kende, kunnen we hieruit afleiden dat de bestaande weg die vanaf de Oostkapelseweg/Noordweg die met een knik liep, zoals zichtbaar op kaarten uit 1650 en 1680, in 1717 al zeker enige tijd moet zijn omgevormd tot de imposante toegangslaan die we op latere kaarten afgebeeld zien. De opmerking dat de oude poort naar de achterzijde van het huis is verplaatst, met andere woorden de westzijde, doet vermoeden dat tussen 1680 en 1717 de buitenplaats is aangelegd en dat de hoofdentree van de westzijde naar de oostzijde is verlegd. Deze toegangslaan is georiënteerd op het vermoedelijk nieuwe huis dat in deze periode gebouwd zal zijn. Vermoedelijk is de door Gargon beschreven poort dezelfde als de hardstenen poort met zijwangen die in 1926 nog aan het begin van de Zwanenburgseweg op de hoek met de Oostkapelseweg/ Noordweg stond (afb. 3.1). Ook de buitenplaats zelf laat Gargon door zijn pennenvrucht Heerman omschrijven als t Huis is wel het grootste niet, maar de wellustige stand en de bemanteling der boomen maakt die beknoptheid des te aangenamer en de hoven, vijvers en plantaadje te vermakelijker. 9 De nieuwe toegangslaan is niet weergegeven op de Oude kaart van de jurisdictie Oostcappelle van t jaar 1667 en 1668 (afb. 3.2) die volgens het opschrift nagezien is door de ingenieur Maurain de Sainterre in De reden hiervoor zal vermoedelijk gelegen zijn in het doel van de kaart, namelijk 9

10 Afb. 2.2 Uitsnede uit de Comitatus Zelandiae door Nicolaas Visscher en Zacharius Roman uit Afb. 2.3 Uitsnede uit de Comitatus Zelandiae door Nicolaas Visscher en Zacharius Roman, bijgewerkte latere druk uit

11 Afb. 3.1 De toegangspoort van het Hof Zwanenburg aan de Oostkapelseweg/Noordweg in Foto door P.J. van der Feen. Coll. Beeldbank Zeeuwse Bibliotheek nr Afb. 3.2 Oude kaart van de jurisdictie Oostcappelle van t jaar 1667 en 1668 nagezien door de ingenieur Maurain de Sainterre in Afb. overgenomen uit Ermerins, J. Zeeuwsche Oudheden. Deel I t.o.p

12 Afb. 3.3 Kaart van het eiland Walcheren, D.W.C. en A. Hattinga (1753). De oprijlaan van Zwanenburg grenst aan de parkaanleg van Huis ter Mee. Afb. 3.3a Het halfronde voorplein met de vijf lanen. 12

13 de buitengrenzen van de heerlijkheid Oostkapelle zo accuraat mogelijk weergeven. Pieter Macaré ( ) was eigenaar van de Middelburgse brouwerij De Tinnen Pot aan de Bogaertstraat waar hij tevens woonde. 10 Macaré behoorde tot het patriciaat van Middelburg waar zijn ooms Jean Walleran Sandra en Jacob Nachtegael burgemeester waren. Zelf kwam hij in 1709 in de vroedschap van Middelburg en werd raad (1709 en 1711) en schepen (1710, 1712 en 1713) aldaar. Pieter trouwde in 1699 met Johanna Maria van Dusseldorp ( ). Na haar overlijden verkochten de erfgenamen Macaré de hofstede met zijn heeren huijsinge, boerewooninge,schueren, stallen, boomgaarden en Plantagien, midsgaders weij en zaijlanden genaamt Zwanen Burgh aan Lodewijk van den Boogaart en Philip Volders. Het Hof Zwanenburg was toen 106 gemeten en 259 roeden groot. In 1746 koopt Philip Volders zijn mede-eigenaar uit. Op 6 mei 1758 wordt in de Middelburgsche Courant te koop aangeboden een capitale Buitenplaats, genaamt SWANENBURG (.) aan de Zandweg, tusschen Serooskerke en Oostcappelle met in totaal 153 gemeten 275 roeden land. De buitenplaats wordt omschreven als bestaande uit een zeer aangename en voordeelige Plantagie, met schoone Wandelwegen en Uitzigten, groot ontrent 80 Gemeten, daar onder begrepen Plein, Fruithof met exquise Vrugtboomen, Moezery, Visryke Vyvers, Kom etc. met een hegt sterk HEEREN HUIS, waarin vier logeable Vertrekken, een spatieuse Keuken, verwulfde Kelders, zuivere Regenbak, mitsgaders een aangenaam Zomer Vertrek op de zyde, een extra schoone Vogel- en Duiven-Vlugt; als ook Koetshuis en Stalling voor vier à vijf Paarden, Hoveniers Wooning, etc. Nog annex een compleet BOEREN HOF, groot ontrent 74 Gemeten, met Boeren Wooning, Bakkeeten, extra schoone Schuur, met Wagenhuis, Varkens- en Schapen-Hokken, zijnde alles, zoo Huizinge als Plantagie, zedert 14 à 15 jaren ongemeen verbeterd, de Plantagie merkelyk vergroot ( ). In de advertentie wordt verder opgemerkt dat het jaarlijks netto revenu uit de opbrengsten van plantage en boerenpacht 160 ponden Vlaams 11 per jaar bedraagt en dat nog zonder de inkomsten van 6 à 8 gemeten Nieuw Plantsoen. Dit was recent aangeplant en zou de komende jaren nog niets opleveren. Uit de bovenstaande advertentie blijkt dat onder Lodewijk van den Boogaart en Philip Volders de buitenplaats verfraaid en vergroot is. Het gehele grondgebied is van 106 gemeten inclusief weilanden en bouwlanden naar ruim 150 gemeten uitgebreid waarvan alleen de buitenplaats al 80 gemeten besloeg en hiermee niet onder hoefde te doen voor het huis te Oostkapelle of het Hof Noordhout. Uit dezelfde tijd als de advertentie stamt de kaart van A. en D.W.C. Hattinga (afb. 3.3). Hierop zien we het Hof Zwanenburg als een compact ruitvormig complex met vrij rechte grenzen. De aanleg wordt aan de noordoostzijde begrensd door de Oostcappelsesprink. Alleen de imposante oprijlaan voert van hier nog verder over Serooskerks grondbezit naar de Oostkapelseweg/Noordweg waar het fraaie toegangshek stond. Aan de zuidwestzijde zien we een weg of laan, die op 17e-eeuwse kaarten al voorkomt. De oostelijke oprijlaan is duidelijk gericht op het (nieuwe) huis. De westelijke toegangslaan was gericht op de boerderij en maakt ter hoogte van de buitenplaats een knik om toch bij het in de periode gebouwde huis uit te komen. Over de buitenplaats liep volgens de Hattingakaart iets ten westen van de sprink een voetpad, dat bij het park aansloot op de laanstructuur. Een zeer belangrijk onderdeel van de aanleg is het halfronde plein ten oosten van het huis. Hier ligt in het verlengde van de oostgevel een halfrond plein van waaruit vijf lanen ontspringen, waaronder de principale entree met het fraaie toegangshek (zie afb. 3.3a). Ten noorden van het huis zien we de moestuin annex siertuin die aan de noordzijde begrensd wordt door een laan en aan de zuidzijde door een rechthoekige vijverpartij (waarvan de huidige vijver een restant is). Deze tuin was door een padenkruis in vieren gedeeld met vermoedelijk een beeld of vaas op het snijpunt van de paden. Voor het huis staan tegenwoordig naast de voordeur twee natuurstenen basementen van hekpijlers opgesteld. Opmerkelijk is de parallellogramvorm van beide basementen die er op wijst dat het hek op een niet haaks kruispunt van wegen heeft gestaan. De parallellogramvorm zorgt ervoor dat van alle zijden toch op de hekpijlers werd gekeken (afb. 3.4). Vergelijkbare voorbeelden zijn te vinden op Zeeduin en Huis ten Duine. De inkeping van de basementen aan één zijde (zie witte pijl op afb. 3.4) wijst er op dat het hek bakstenen wangen heeft gehad. Aan de hand van de algemene vorm van de basementen zijn deze moeilijk te dateren. Het gebruik van parallellogramme hekpijlers is typisch voor de eerste helft van de 18 e eeuw. De hoekdraaiing van de basementen maakt duidelijk dat deze niet aan de Oostkapelseweg/Noordweg kan hebben gestaan. De hoekdraaiing past wel aan de westelijke zijde. 13

14 Afb. 3.4 Natuurstenen parallellogramme basementen van hekpijlers vermoedelijk uit de eerste helft van de 18 e eeuw. 14

15 Wanneer we de advertentie uit 1758 vergelijken met de kaart van de gebroeders Hattinga uit 1753 zijn de genoemde elementen duidelijk herkenbaar. Het nog steeds niet al te grote herenhuis, op het plein met zijn vier kamers heeft een langgerekte vorm met diverse aanbouwen waaronder het genoemde zomerhuis. In het centrale bouwvolume is het huidige huis herkenbaar. Door de huidige eigenaren gevonden fundamenten rondom het huis bevestigen het bestaan van diverse aanbouwen. Vermoedelijk waren de hovenierswoning en stallen ondergebracht in deze aanbouwen. De boerderij met bijgebouwen staat ten westen van het herenhuis ingetekend. De visryke vijver in de vorm van een rechthoekig waterbassin vinden we direct ten noorden van het herenhuis. Aan de noordzijde hiervan bevond zich de moestuin annex siertuin ( Moezery ). Waar de fruithof annex boomgaard lag, valt niet direct af te leiden uit de Hattingakaart. In tegenstelling tot wat we tegenwoordig verwachten, maakten boomgaarden in de 17 e en 18 e eeuw deel uit van de aanleg en waren een sieraad voor de eigenaar. Vermoedelijk zullen zij rond het huis hebben gelegen op de plaats waar we de boomgaarden begin 19 e eeuw aantreffen (zie afb. 4.1). De kom bevindt zich in het ten noordoosten van het herenhuis gelegen sterrenbosje. In de lanen die de buitenplaats zijn geometrische indeling geeft herkennen we de wandeldreven. De genoemde uitzichten betreffen zichtlijnen vanuit de lanen van de buitenplaats op de omgeving. Te herkennen zijn zichtassen op het Rijnsburg, Hof Zoetendale, t Hooge Duijvekot en Oostkapelle. Voor wat betreft het boerderijgedeelte zijn de genoemde extra schoone Schuur, met Wagenhuis vrijwel zeker nog herkenbaar in de huidige schuur en wagenhuis ten westen van het woonhuis. 12 Uiteindelijk werd in 1758 geen koper gevonden waarna Philip Volders de buitenplaats aanhield. Na zijn dood in 1763 vererfde het Hof Zwanenburg op een gelijknamig familielid. 13 Deze Philip Volders verkocht nog in hetzelfde jaar Zwanenburg aan Neeltje Andriesse-Mieris voor het kapitale bedrag van ponden Vlaams. 14 Op 6 oktober 1773 kwam het Hof Zwanenburg in handen van Nicolaas van der Vorst en Willem of Adriaan Wisse, die door H.M. Kesteloo werden omschreven als landlieden en speculanten in landerijen. 15 Zwanenburg werd in 1773 omschreven als heerenhuizing, boerenwoning, schuur, stalling en verderen opstal, met al de landerijen (.). Het geheel was 78 morgen (1 morgen is 2 gemeten) en 173 ½ roeden groot. De beide heren betaalden ruim ponden Vlaams voor Zwanenburg. Nog hetzelfde jaar, op 19 november, verkopen Wisse en Van der Vorst het Hof Zwanenburg voor ponden Vlaams aan Hermanus Siebrants. 16 Van 1773 tot 1791 bleef het Hof Zwanenburg in handen van Siebrants. In 1791 koopt Willem Kliefhout of Kluijfhout het Hof Zwanenburg voor ponden Vlaams. 17 Volgens Kesteloo was er toen al geen sprake meer van een herenhuis. 18 Op 26 april 1791 verkoopt Willem Kliefhout voor ruim 358 ponden Vlaams aan grond onder de ambachtsheerlijkheid van Serooskerke. 19 Het betrof hier in ieder geval niet de oprijlaan aangezien deze begin 20 e eeuw nog bij het grondbezit van Zwanenburg blijkt te horen. Uit twee bewerkte bakstenen in de oost- en westgevel blijkt dat het Hof Zwanenburg in 1797 verbouwd is. Hiermee zal het huis grosso modo zijn huidige aanzien hebben gekregen. De gevelstenen dragen de tekst I D L /2 97 (afb. 3.5). Wie verantwoordelijk was voor de verbouwing is niet bekend maar de bouwheer zal vermoedelijk de initialen IDL dragen. Uit de tweede steen valt af te leiden dat het huis op 2 februari 1797 gereed kwam. Vermoedelijk bevat het huis nog restanten van de kern van het oude buitenhuis en is het huis aan westzijde bij de verbouwing in 1797 verlengd met een wagenhuis (zie ook 3.6). Voor het huis staat een zogenaamde tiendpaal (afb. 3.8). 20 Het tiendrecht is een Middeleeuws belastingssysteem dat de belasting heffer het recht gaf op één tiende van de vrucht van het land of het vee. De ZT staat voor Zeeuwse Tienden. Het nummer daar 63 geeft het perceel aan. Op de onderste regel staat een 2. Dit is het volgnummer van het paaltje, want rond een perceel stonden meestal 4 of meer palen. 21 Hoewel de paal historisch gezien interessant is heeft deze geen directe relatie met de geschiedenis van het Hof Zwanenburg als buitenplaats. 4. DE 19 E EEUW 15

16 Afb. 3.5 Bewerkte bakstenen in de oost- en westgevel van het Hof Zwanenburg met de teksten I D L 1797 en 17 2/2 97. Afb. 3.6 Hof Zwanenburg begin 20 e eeuw. Opvallend is de langgerekte vorm van het huis. Duidelijk zichtbaar de wagendeuren links en het dichte muurvlak rechts daarvan. Coll. Fam. Cornelisse, Oostkapelle. 16

17 Afb. 3.7 Hof Zwanenburg van de Zwanenburgseweg. De wagendeuren zijn vervangen door een enkele deur en in het dichte muurvlak is een kozijn toegevoegd. Afb. 3.8 De tiendpaal op Hof Zwanenburg. 17

18 Afb. 4.1 Kadastraal Minuut Plan, Oostkapelle sectie B, 1 e blad, 1820 gecombineerd met Kadastraal Minuut Plan Serooskerke sectie B, 1 e blad, Kadastraal Minuut Plan, Oostkapelle sectie B, 1 e blad In bezit Maatje Kodde: weiland ;59 bouwland; 59bis sprink; 60 boomgaard; weiland; 77 boomgaard; 78 huis en erf; 79 boomgaard; 80 weiland; 83 bouwland; 85 bouwland; 86 weiland; 88 bouwland; 90 bouwland. In bezit van Zacharius Snijder, makelaar te Middelburg; 84 bouwland; 89 bouwland. Kadastraal Minuut Plan Serooskerke sectie B, 1 e blad, 18, 19, 19bis en 20. De Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel ontbreekt. 18

19 In 1820 vinden we als eigenaresse van het Hof Zwanenburg Maatje Kodde, weduwe van Jan Hollebrandse. 22 Het echtpaar Hollebrandse-Kodde komt vanaf 1811 voor in Oostkapelle. 23 De plaats van de bebouwing, zoals weergegeven op het Kadastraal Minuut Plan (afb. 4.1), komt grotendeels overeen met de bebouwing van de Hattingakaart. Ook de toegangslaan op Serooskerks grondgebied is in de percelering nog duidelijk herkenbaar. Uit de eigendomssituatie blijkt dat in 1820 de weduwe Kodde nog alle percelen bezat die op de kaart van Hattinga de parkaanleg vormden, alleen voor wat betreft de toegangslaan op Serooskerks grondgebied is dit niet zeker (perceel 18-20). 24 Van een park is dan geen sprake meer. Het geheel bestaat voornamelijk uit bouwland en weiland. In de boomgaarden rondom het huis (no. 77 en no. 79) herkennen we vermoedelijk de laatste restanten van het in 1758 genoemde Plein, Fruithof met exquise Vrugtboomen, Moezery, Visryke Vyvers, Kom etc. met een hegt sterk HEEREN HUIS. De vijver direct ten noorden van het huis en de ronde waterkom in het hart van het sterrenbosje zijn op het Kadastraal Minuut Plan niet ingetekend. De plaats van de ronde waterkom is echter herkenbaar in de vierkante uitstulping aan de zuidwestkant van perceel no. 57. In de perceelsgrenzen op de buitenplaats zijn restanten van het oude lanenstelsel herkenbaar (afb. 4.2). De oostelijke oprijlaan is in de perceelsvorm nog duidelijk herkenbaar. Op het KMP is de laan als baan ingetekend met een stippellijn in perceel 19 (Serooskerke) en perceel no. 59. De westelijke toegangslaan is in 1820 nog herkenbaar aan de perceelsgrens tussen de percelen no. 84, 88, 89, 90. Uit het KMP blijkt dat de weg in de percelen no. 88 en 89 lag waarvan opvallend genoeg no. 89 niet in bezit was de weduwe Hollebrandse-Kodde. De eigendomsgeschiedenis van het Hof Zwanenburg in de loop van de 19 e eeuw is niet bekend. 25 Aan de hand van de diverse versies van de Topografisch Militaire Kaart uit 1857 (afb. 4.3 t/m afb. 4.5) blijkt dat het Hof Zwanenburg omstreeks 1860 in de perceelsvormen nog duidelijk herkenbaar is Afb. 4.2 de laanstructuur die nog herkenbaar is in de perceelsgrenzen. 19

20 Afb. 4.3 Veldminuut van de Topografisch Militaire Kaart uit Rijnsburg staat over de oprijlaan van Zwanenburg heen. De voormalige buitenplaats is linksonder de R zichtbaar. Afb. 4.4 De nettekening van de Topografisch Militaire Kaart uit Het huisterrein van Zwanenburg is omcirkeld. Rechts onderin de kaart is het terrein van buitenplaats Zoetendale zichtbaar. 20

21 met boomgaarden rondom de boerderij. De westelijke toegangslaan is op deze kaarten een duidelijk ondergeschikt aan de oostelijke toegangslaan. De oostelijke oprijlaan blijkt nog een markant element in het landschap en nog met bomen beplant te zijn. Hoewel niet zichtbaar op de kaarten was de toegangslaan aan de Noordweg nog steeds herkenbaar aan het imposante toegangshek. Het sprinke voetpad zoals zichtbaar op de Hattingakaart is verlegd en voert midden 19 e eeuw vrijwel direct ten oosten van het huis in noordelijke richting naar de huidige Gasthuisweg. De vijver ten noorden van het huis en de ronde vijver zijn niet zichtbaar op deze kaarten, maar zullen zeker nog hebben bestaan gezien het latere voorkomen op 20 e -eeuwse topografische kaarten. 5. DE 20 E EEUW De eerste kaart uit de 20 e eeuw waarop het Hof Zwanenburg staat weergegeven is het Bonneblad Afb. 4.5 De Topographische en Militaire Kaart van het Koninkrijk der Nederlanden uit

22 Afb. 5.1 Bonneblad no. 615, uitgave Afb. 5.2 Bonneblad no. 615, uitgave Afb. 5.3 Topografische kaart blad 48A Domburg. Verkend 1936, hoogtemeting 1937, gedeeltelijk herzien

23 no. 615 uit 1912 (afb. 5.1). Deze kaart laat fraai het besloten vooroorlogse Walcherse hagenlandschap in de lagergelegen kleigebieden zien. De contouren van de vroegere buitenplaats zijn nog steeds herkenbaar in het terrein. De oostelijke oprijlaan is duidelijk herkenbaar in de perceelsvorm, maar heeft inmiddels zijn laanbeplanting verloren en is nu als baan in gebruik met een haagbeplanting langs weerszijden. De westelijke oprijlaan en oostelijke oprijlaan zijn met elkaar verbonden zodat er een doorgaande weg ontstaat die de Grijpskerkeweg met de Noordweg verbindt. Opvallend is dat de weg strak tegen het woonhuis van Zwanenburg aan ligt. Ten noorden en ten zuiden van het huis liggen op dezelfde percelen als in 1820 nog boomgaarden. Direct ten noorden van het huis is een rechthoekig perceeltje zichtbaar. Dit is de vijver uit de aanleg die op de Hattingakaart al voorkomt en waarvan de huidige vijver ten noordwesten van het huis nog een restant vormt. Ten noordoosten van het huis is de ronde kom ingetekend die in de 18 e eeuw het centrum van een sterrenbos vormde. De structuur van de donkergroene hagen en houtwallen komt op delen nog overeen met de vroegere laanstructuur (zie ook afb. 4.2). Het Bonneblad uit 1926 (afb. 5.2) geeft geen veranderingen in vergelijking met 1912 alleen is de vijver ten noorden van het huis nu ingekleurd als vijver. Op 3 juli 1914 wordt de Hofstede Zwanenburg openbaar verkocht door de erfgenamen van mr. Pieter Anthony Snouck Hurgronje ( ). Snouck Hurgronje was ongehuwd en woonde met zijn zuster Sophia Wilhelmina op de buitenplaats Veldzicht aan de Van Beaumontlaan bij Middelburg. 26 Ook Veldzicht werd in 1914 verkocht door zijn erfgenamen. De verkoping van de hofstede Zwanenburg vond plaats in 47 kavels met een gezamenlijke oppervlakte van ruim 62 hectare. De kern van Zwanenburg, de voormalige buitenplaats, werd in zijn geheel als kavel 1 verkocht en betrof De Hofstede genaamd Zwanenburg, bewoond door den Heer Krijn Melis bestaande in Woonhuis, Schuur, Wagenhuis, steenen Varkenshok en verderen timmer, Erf, Tuin, Boomgaarden, Bouw- en Weilanden en Baan. 27 Bijzonder is dat de kadastrale nummering van de percelen nagenoeg gelijk is aan de nummering op het Kadastraal Minuut Plan uit Aan weerszijden van het huis liggen nog steeds de boomgaarden no.77 en no.79. Tot Zwanenburg behoort ook nog steeds de voormalige oostelijke oprijlaan die in de percelen no. 59 omschreven wordt als Bouwland en baan. Het stukje baan uit de kadastrale gemeente Serooskerke no. 19 en no. 20 wordt tezamen met kavel 1 verkocht. De percelen no. 19 en 20 zelf worden apart verkocht in kavel 2. Omstreeks 1935 is het fraaie harstenen hek aan het begin van de oostelijke toegangslaan door de eigenaren van het Hof Zwanenburg verkocht. 28 Koper was de eigenaar van de gelijknamige boerderij in Koudekerke. Het hek is daar echter niet meer opgebouwd. Het Koudekerkse Zwanenburg is na de Tweede Wereldoorlog moeten wijken voor de uitbreiding van Vlissingen. De huidige verblijfplaats van het hek is onbekend. Gedurende de 20 e eeuw zal het Hof Zwanenburg niet meer verkocht worden en in handen van één familie blijven. Koper in 1914 was de heer Ko de Pagter. Hierna vererfde Zwanenburg op hun zoon Jan de Pagter. Wederom door vererving kwam de boerderij in bezit van Magdalena Johanna de Pagter gehuwd met Leijn Francke. Hierna ging de boerderij over op de huidige eigenaren, inmiddels de 4 e genereatie, Janna Elizabeth Francke gehuwd met Cees J. Cornelisse. De grootste veranderingen rondom het Hof Zwanenburg vinden in de na-oorlogse periode plaats. Is op topografische kaarten van voor 1945 de structuur nog goed herkenbaar. Na achtereenvolgens de inundatie, de reconstructie van het landschap van Walcheren en de ruilverkaveling blijkt de omgeving ingrijpend te zijn gewijzigd. De topografische kaart blad 48 A Domburg waarvoor de verkenning is uitgevoerd in 1936 (afb. 5.3) en die gedeeltelijk herzien is tot 1946 geeft een overgangsbeeld weer en is niet geheel accuraat. Meest opvallend is het ontbreken van de westelijke toegangslaan wat overeenkomt met de mondelinge overdracht door de ouders van de huidige generatie eigenaren. 29 De topografische kaart uit 1972 (afb. 5.4) geeft een geheel veranderd landschap weer. Hoewel niet direct herkenbaar op de topografische kaarten is de baan voor het huis in het kader van de ruilverkaveling die na de inundatie is uitgevoerd in zuidelijke richting verlegd waardoor de huidige voortuin is ontstaan. Het hagenlandschap in het lagere kleigebied waar het Hof Zwanenburg ligt is geheel verdwenen waarmee het zijn besloten karakter heeft verloren; Door een herverkavelde percelering zijn de oude contouren grotendeels uitgevlakt; De Zoetendaalse sprink als de oostgrens van de parkaanleg is rechtgetrokken ; 23

24 Afb. 5.4 Topografische kaart blad 48A Domburg. Geheel herzien 1970, uitgave Afb. 5.5 Ongedateerde luchtfoto van na W.O. II. De gedempte kom (bij de pijl) is nog goed herkenbaar in het terrein. Coll. Fam. Cornelisse, Oostkapelle. Afb. 5.6 Topografische kaart blad 48A Domburg. Verkend 1980, uitgave

25 Aan de noordzijde van het hof Zwanenburg is een nieuwe watergang, de Gapingse watergang, aangelegd; Er is aan de westzijde een nieuwe ontsluiting aangelegd naar het Hof Zwanenburg. De aftakking vanaf de doorgaande weg ligt nu een stuk zuidelijker van de Kievit. Naar het oosten toe volgt de weg het oude laantracé; De vijver ten noorden van het huis is verkleind tot de huidige grootte; De ronde kom van het voormalige sterrenbos wordt nog weergegeven op de kaart maar blijkt op luchtfoto s van na W.O. II al verdwenen (afb. 5.5); In later jaren vinden nog enkele veranderingen plaats in de nabije omgeving van het Hof Zwanenburg. Na 1983 (vgl. afb. 5.6 en afb. 5.7) wordt tegenover Zwanenburg aan de zuidzijde van de weg een boerderij gebouwd. Op de topografische kaart van 1997 (afb. 5.7) is ten westen van Zwanenburg eveneens een nieuwe boerderij verschenen. 6. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Het Hof Zwanenburg was in de Middeleeuwen al bewoond getuige vondsten van 11 e-, 12 e- en 15 e - Afb. 5.7 Topografische kaart blad 65A Domburg. Luchtfoto en terreininfo 1996, uitgave Afb. 5.8 Topografische kaart blad 65A Domburg. Uitgave

26 Afb. 6.1 De voortuin op de plaats van de voormalige baan. Afb. 6.2 De voortuin op de plaats van de voormalige baan. 26

27 eeuws steengoed. Opvallend is de ligging in een laag poelgebied tussen de kreekruggen waarop Oostkapelle en Serooskerke zijn gelegen. In de 17 e eeuw is het Hof Zwanenburg gesticht als buitenplaats op de plaats van een boerderij. De boerderij komt vervolgens iets ten westen van het Hof te liggen. Het enige dat van de aanleg op 17 e - eeuwse kaartbeelden duidelijk naar voren komt is de kaarsrechte westelijke toegangsweg. Rond 1700, onder Pieter Macaré, krijgt het Hof Zwanenburg beduidend meer allure en worden aanleg en grondbezit uitgebreid. In deze tijd wordt ook de oostelijke toegangslaan aangelegd en krijgen beide toegangen fraaie poorten. De bloei van het Hof Zwanenburg is van korte duur geweest en duurde tot omstreeks Hierna wordt het Hof Zwanenburg weer boerenbedrijf, waarbij het herenhuis voor 1791 in gebruik is genomen als boerderij. In 1797 wordt het herenhuis, vermoedelijk ingrijpend, verbouwd tot het huidige pand en zijn de aanbouwen aan de noord- en zuidzijde gesloopt. Tot in de eerste helft van de 20 e eeuw ligt de nadruk op de landbouw. De aanleg blijft op hoofdlijnen in de structuur van het terrein herkenbaar. De ronde kom, de vijver achter het huis, de toegangswegen en de percelering zijn direct terug te voeren op de 18 e -eeuwse situatie. De inundatie en de ruilverkaveling zijn verantwoordelijk geweest voor een drastische verandering van het omliggende landschap waarbij in de percelering de aanleg van het Hof Zwanenburg is uitgewist. Opvallend is echter dat de kern van de buitenplaats met de moes- annex siertuin in de plattegrond nog vrijwel onaangetast aanwezig is. Voortuin De voortuin (afb. 6.1 en 6.2) ligt op de oorspronkelijke plaats waar de weg om het woonhuis voerde om zo de oostelijke en westelijke toegangslanen met elkaar te verbinden. Aanbevolen wordt om de voortuin een bij een buitenplaats passende uitstraling te geven. Om de voortuin de uitstraling te laten hebben bij die past bij en recht doet aan de sfeer van de voormalige buitenplaats Hof Zwanenburg zou gekozen moeten worden voor een geometrische stijve aanleg met gebruikmaking van de op het terrein gevonden natuurstenen elementen van de buitenplaats. Hierbij moet gedacht worden aan een beeld van bijvoorbeeld geschoren leilinden, geschoffelde paden en gazon zonder bloemenborders. De bewaard gebleven basementen passen uitstekend als centraal element in deze aanleg. Een goed passend referentiebeeld voor een dergelijke aanleg is de tekening van Jan Arends voor buitenplaats Middenhof (destijds aan de Noordweg, Oostkapelle), zie afb Tevens wordt geadviseerd om het gescheurde basement te laten restaureren om verder verval tegen te gaan. Achtertuin De huidige achtertuin met vij- Afb. 6.3 Referentiebeeld van de buitenplaats Middenhof Gezigt achter het Huis op t Midden Hof, uit de Eetzaal te zien, Z.A., K.Z.G.W., Zel. Ill. II, 842c. 27

28 Moestuin/ boomgaard Oostelijke toegangslaan Halfrond voorplein en dwarslaan Voorplein Rechthoekige vijver Afb. 6.4 Hof Zwanenburg op de luchtfoto van Google earth. Over de foto is met rode lijn de herkenbare 18e eeuwse structuur van de ingetekend. Met stippellijn zijn de herkenbare lijnen aangevuld, vergelijk ook met afbeelding 3.3. Afb. 6.5 De vijver als restant van de rechthoekige vijver uit de eerste helft 18 e eeuw, aan de noordzijde van het huis. 28

29 ver en weiland valt binnen de contouren die D.W.C. en A. Hattinga in 1753 (afb. 3.3) weergeven als moes- annex siertuin, het hart van de aanleg. De 18e eeuwse opzet is in structuur nog goed herkenbaar; de huidige achtertuin ligt op het 18e eeuwse huiserf en op de plek van de zuidelijke laan, met doorloop naar de het vroegere halfronde erf aan de oostzijde, zie afb 6.4. De grens tussen tuin en weiland is de zuidrand of hartlijn van de vroegere langwerpige vijver. Het weiland is het perceel van de 18e eeuwse moes en siertuin en was aan de noord-, oost- en zuidzijde omgeven door lanen. De tuin werd voor 1820 omgevormd tot een grote boomgaard. Op de topografische kaart uit 1912 (afb. 5.1)is de boomgaard geheel omringd door hagen of windsingels op de plats van de vroegere lanen. De noordgrens is de historische kavelgrens. Aan de oostzijde loopt het weiland tot en met de vroegere oostelijke laan. De huidige ronde vijver (afb. 6.5) is het westelijke restant van de rechthoekige waterpartij die evenwijdig met het huis liep. Deze rechthoekige vijver is nog herkenbaar op de topografische kaart van 1926 (afb. 5.2) De achtertuin met vijver en weiland is een van de duidelijk herkenbare restanten van de voormalige buitenplaats. De tuin is niet beleefbaar vanaf de openbare weg. Aanbevolen wordt om de vijverpartij op te schonen en minimaal te behouden in zijn huidige vorm en de historische begrenzingen van de tuin zichtbaar te houden. Huidige moestuin en oostzijde huis Ter plaatse van de huidige oostelijke kopse gevel lag in de 18e eeuw het brandpunt van de aanleg. Hier bevond zich een halfrond plein met 5 uitwaaierende lanen waarvan de oostelijke toegangslaan het belangrijkst was. Intrigerend is dat deze situatie in de huidige situatie nog beleefbaar is; de bocht in de Zwanenburgseweg als het halfronde voorplein, de Zwanenburgseweg als de oostelijke toegangslaan en de grens van het weiland (afb. 6.6) met de moestuin als de noord-zuid georiënteerde dwarslaan voorlangs de kopse oostgevel van het huis (afb. 6.8). De ligging van deze dwarslaan is herkenbaar in de windsingel op de topografische kaart van 1912 (afb. 5.1), aan de oostzijde van de windsingel loopt dan een wandelpad door het gebied, zie ook de alinea voetpad. Aanbevolen wordt om een boomgaard op deze plaats te herstellen in combinatie met de aanleg van een laantje langs de boomgaard op de plaats van de vroegere dwarslaan. Eventueel aangevuld met aanvullend de aanleg van een laantje langs de noordgrens op de plaats van een laan op de Hattingakaart. Oostelijke toegangslaan Afb 6.6 De voormalige boomgaard en plek van de voormalige laan. 29

30 Afb. 6.8 De moestuin grosso modo op de grens van voorplein en dwarslaan. Afb. 6.7 De duiventil als speelse verwijzing naar de in het midden van de 18 e eeuw genoemde extra schoone voogel en duivenvlugt. 30 Afb. 6.9 De kopse oostgevel van het Hof Zwanenburg, vóór de verbouwing van 1797 focuspunt van de oostelijke laan.

31 In de rechte vorm van de Zwanenburgseweg is de oostelijke toegangslaan die rond 1700 is aangelegd herkenbaar (afb.6.11 a en b). Deze toegangslaan was de belangrijkste pronkentree naar het Hof Zwanenburg. De meeste Oostkapelse buitenplaatsen hadden aan de Noordweg hun fraaiste entree liggen. Aan de Oostkapelseweg/Noordweg stond tot na 1930 een zeer fraaie hardstenen vroege 18 e -eeuwse toegangspoort (afb. 3.1). De poort is verdwenen en ook de aansluiting van de Zwanenburgseweg op de Oostkapelseweg/Noordweg is in de 20 e eeuw drastisch gewijzigd waardoor een referentie aan de poort middels bv. reconstructie (in steen of metaal) niets toevoegt (afb. 6.10). Iets ten oosten van het huis maakt de Zwanenburgseweg een bocht zodat de weg om het huis voert. Deze bocht biedt de mogelijkheid om iets van de vroegere grandeur van het Hof Zwanenburg te herstellen. De aanplant van laanbomen langs de bocht, het vroegere voorplein, en een stukje van de Zwanenburgseweg in combinatie met een nieuwe laanaanplant langs de voormalige tuin/ boomgaard brengt een deel van het vroegere brandpunt van de aanleg weer tot leven. Westelijke toegangslaan. Afb De niet historische aansluiting van de Zwanenburgseweg op de Oostkapelsweg/ Noordweg. 31

32 Afb. 6.11a en 6.11b. De rechte verloop van de voormalige oostelijke toegangslaan, gezien richting Noordweg (a) en gezien richting Hof Zwanenburg (b). 32

33 Afb De bocht om Zwanenburg op de plaats van het vroegere voorplein. 33

34 De westelijke toegangslaan is in oorsprong de oudste ontsluiting van het Hof Zwanenburg die rond 1600 al bestond. In later eeuwen zijn delen van het tracé van deze ontsluitingslaan meerdere malen gewijzigd, waarbij de oriëntatie van de boerderij (vóór circa 1680) naar het nieuwgebouwde buitenhuis (na 1700) is verlegd. Voor W.O. II is deze weg zelfs korte tijd geheel opgeheven geweest. Bij de herinrichting van Walcheren na de oorlog is voor een grotendeels nieuw tracé gekozen (afb. 6.12). Voetpad Tussen Serooskerke en Oostkapelle heeft in de 18 e eeuw een voetpad gelopen dat deels het tracé van de Oostcappelsesprink (voor het rechttrekken hiervan) volgde. Ter hoogte van het Hof Zwanenburg volgde het voetpad een van de lanen uit de aanleg. Op latere kaarten voert het pad via deze laan naar het Hof Zwanenburg en over het tracé van de dwarslaan voor de oostgevel van het huis richting Oostkapelle. Op begin 20 e -eeuwse kaarten staat dit voetpad nog weergegeven (afb. 5.1 en 5.2). Mogelijk is in het kader van het wandelpadennetwerk een verbinding via het oude tracé mogelijk. Afb De westelijke toegang naar het Hof Zwanenburg. 34

35 NOTEN 1 Zeeuws Erfgoed, juni 2009, nr.2, Zeeuws Erfgoed, juni 2009, nr.2, Naast deze kaart staat een beschrijving van Oostkapelle weergegeven. De beschrijving houdt op bij het jaartal 1580 met een verwijzing naar de laatste rekening van Philibertus heere van Serooskerke uit Zeeuws Erfgoed, juni 2009, nr.2, M. Smallegange, Nieuwe Cronyk van Zeeland (Middelburg 1696), M. Gargon, Walchersche Arkadia, 1 e deel, (Leiden 1717), H.M. Kesteloo, Oostkapelle in woord en beeld (Middelburg, 1909), 123 vermeldt dat de wanvoeglijkheid van Johan Ockers pederastie betreft. Het is echter Johans zoon Nicolaas Ockers, heer van Schonewal ( ) in 1728 gehuwd met Johanna Machteld van Bredehoff ( ) die hiervan in 1728 beschuldigd wordt. Johanna verliet haar echtgenoot aangezien deze alleen geïnteresseerd was in zijn knecht Caspar Bersé (die in 1730 ter dood wordt veroordeeld). Zie hiervoor D.J. Noordam, Riskante relaties: vijf eeuwen homoseksualiteit in Nederland, (Hilversum 1995), 193 en Deze buitenplaats lag ter hoogte van de huidige Schonewalweg aan de westzijde van de Veerseweg nabij Zanddijk. 9 Gargon, A.C. Macaré, Macaré in Kronieken. Uitgave van de Genealogische Vereniging Prometheus (1993), 1-24 aldaar Een pond Vlaams is het equivalent van 6 guldens. 12 Zie beschrijving cultuurhistorische monumenten provincie Zeeland. Hof Zwanenburg mon.nr. 1004, code BOER-42521; De kern van de grote schuur met pannen wolfdak en twee dwarsdelen zou 18 e -eeuws kunnen zijn. (..) Het wat bouwvallige wagenhuis met pannen zadeldak is nog zeer authentiek. 13 Vermoedelijk betrof dit Philip Volders zoon van Bastiaan Volders en Maria Fredrix Bergman. Zie Zeeuws Archief, Archief Staten van Zeeland, inv.nr 1678, folio 174v. 14 Zeeuws Archief, Archief Rekenkamer van Zeeland D Transporten onroerend goed Walcheren (1) Kesteloo, 124 noemt Willem Wisse als medekoper, in het Archief Rekenkamer van Zeeland, D wordt Adriaan Wisse genoemd. 16 Zeeuws Archief, Archief Rekenkamer van Zeeland D Zeeuws Archief, Archief Rekenkamer van Zeeland D Deze vermelding spreekt alleen over de ver koop van een hofstede. 18 H.M. Kesteloo, Oostkapelle in woord en beeld. Herzien en bijgewerkt door J. Geldof Lz (Middelburg 1936), Zeeuws Archief, Archief Rekenkamer van Zeeland D Deze tiendpaal is vermoedelijk bovengeploegd op het terrein van Zwanenburg. Vriendelijke mededeling fam. Cornelisse. 21 F.A. Broeksma, Tiendenpalen, in De Wete 1990, nr. 1, Via de hier genoemde Kaart van de Do meintienden valt te achterhalen bij welk perceel de tiendpaal behoort. 22 Zie de Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel behorend bij het Kadastraal Minuut Plan, Oostkapelle sectie B. 23 Zie www. zeeuwengezocht.nl 24 De Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel van Serooskerke, sectie B, 1 e blad is niet bewaard gebleven. 25 Dit valt buiten het doel van dit onderzoek. Onderzoek in het register van hypothecaire inschrijvingen van het kadaster zal hier vrijwel zeker nadere eigendomsgegevens opleveren voor wat betreft de 19 e eeuw. 26 Zeeuws Archief, Familiearchief Snouck Hurgronje, inv Verkoopbrochure in bezit van fam. Conrelisse, Oostkapelle. 28 Deze gegevens waren in 2004 te vinden op de website 29 Mededeling fam. Cornelisse. 35

36 36