Preekstoel. Gedeelte van een lofdicht van ds. Petri bij de opening van de kerk op 1 mei 1660.

Transcriptie

1 Preekstoel 1 Blijkens een kwitantie, gedateerd op 8 maart 1660, ontving de Arnhemse schrijnwerker (beeldhouwer) Henrick Wijtvelt (of Witvelt) 400 Hollandse guldens en een 'rosenobel' (goudstuk van circa f 8,-) voor de door hem naar het bestek van Reynder Verwen vervaardigde zeshoekige 'Predikstoell'. In 1657 had Wijtvelt al een achthoekige preekstoel en twee koorbanken gemaakt voor de Zevenaarse Sint Andreaskerk en daarmee dus kennelijk naam gemaakt. De preekstoel is in verband met de zichtbaarheid van de predikant verhoogd. De kuip is met enkele treden bereikbaar. Boven de kuip is voor een betere verstaanbaarheid een klankbord aangebracht. De rand van de kuip van de preekstoel werd in 1714 met groen bekleed en in 1808 opnieuw. De protestantanten in de tijd van de Reformatie verwierpen de mis en wilden geen altaar in de kerk. Het enige richtpunt werd de preekstoel. Daar stond men omheen te luisteren. Banken waren er slechts voor de kerkenraad en voor enkele aanzienlijken. In een protestantse eredienst stond de preek centraal en fungeerden andere liturgische elementen slechts als omlijsting. In de calvinistische zondagochtenddienst werd gepreekt over een Bijbelgedeelte naar keuze van de predikant, in de middag- of avonddienst over een voorgeschreven gedeelte (een zondag ) uit de Heidelbergse Catechismus (1563) waarin de gereformeerde geloofsbelijdenis in de vorm van vragen en antwoorden in 52 zondagen was samengevat. De preek, die dikwijls een uur of zelfs langer duurde, was niet bedoeld voor meditatie, maar voor verklaring van de leer van de kerk. De kerkgangers werden geacht zittend de preek te volgen. De prediking van het Woord werd thuis voortgezet in de vorm van voorlezing uit de Bijbel na de maaltijd. De huisbijbel was als het ware een verkleind exemplaar van de kanselbijbel en bracht integratie tussen kerk en leven teweeg. Het preken was voorbehouden aan de predikant, evenals het bidden en het uitspreken van de zegen aan het eind van een viering. De dominee had geen speciale outfit. Tot het midden van de negentiende eeuw verscheen hij in de kledij van de deftige burgerman. Gedeelte van een lofdicht van ds. Petri bij de opening van de kerk op 1 mei 1660.

2 2 Preekstoel in de St. Andreaskerk te Zevenaar In de boogvelden tussen de ionische kolommen evangelisten en heiligen. Op het voorste veld: Maria. In de kerken die protestanten bouwden, kwamen beelden van God, Maria en de heiligen niet voor. Schrijvers uit het begin van de zestiende eeuw maakten melding van verering van en magische krachten toekennen aan de beelden. Het aanroepen van heiligen om hulp achtten ze in strijd met de Bijbel. De beeldencultus zagen ze als afgodendienst Voorfront van de preekstoel in de Ontmoetingskerk te Zevenaar. De vormgeving is in grote trekken gelijk aan de preekstoel in de Sint Andreaskerk. De panelen zijn evenwel niet gevuld met beelden, maar met cartouches (fraai omlijste sierschilden). De 'sokkel' waarop de kuip rust, vertoont de kop van een monsterachtig dier (een leeuw) met klauwen. Andere monsters, waarschijnlijk basilisken, zitten aan de uiteinden van de bogen onder de kuip met daarboven vriendelijk kijkende kopjes. Op de kuipvelden zien we een langgerekte kwabvormige decoratie in de vorm van een grotesk masker. Het masker (kwabmascaron genaamd) heeft een opengesperde muil en holle ogen. Het lege gebolde middenstuk lijkt op zichzelf ook een opengesperde muil, maar heeft in feite de functie van schilddrager (cartouche) voor bijvoorbeeld een familiewapen. Van boven is het gesierd met een gevleugeld engelenkopje. De achterwand van de kansel draagt eenzelfde decoratie. De basislisk is een fabeldier dat zijn oorsprong in het oude oosten heeft. Als mengwezen - half haan, half slang - is daar een symbool voor het kwaad. Zoals de basilisk de koning van de slangen is, zo is de

3 3 duivel de koning van de demonen, lezen we bij kerkvader Arelius Augustinus. In oude Bijbelvertalingen komen we de basilisk meermalen tegen. En een zoogkind zal zich vermaken over het hol van een adder; en een gespeend kind zal zijn hand uitsteken in de kuil van den basilisk (Jesaja 11:8). Verheug u niet, gij gans Palestina! dat de roede die u sloeg, gebroken is; want uit de wortel der slang zal een basilisk voortkomen, en haar vrucht zal een vurige vliegende draak zijn (Jesaja 14:29). De last der beesten, van het zuiden, naar het land des angstes, en der benauwdheid, van waar de sterke leeuw en de oude leeuw is, de basilisk en de vurige vliegende draak, zullen zij hunne goederen voeren op den rug der veulens, en hunne schatten op de bulten der kemelen tot het volk dat hun geen nut zal doen (Jesaja 30:6). Zij broeden basiliskus-eieren uit, en zij weven spinnenwebben; die van hun eieren eet, moet sterven, en als het in stukken gedrukt wordt, er berst een adder uit (Jesaja 59:5). Want ziet, Ik zend slangen, basilisken onder ulieden, tegen dewelke geen bezwering is; die zullen u bijten, spreekt de HEERE (Jeremia 8:17). Op de leeuw en de basilisk zult gij treden, gij zult de jonge leeuw en de draak vertreden (Psalm 91:13). De betekenis van het Hebreeuwse woord (צפע) is niet helemaal duidelijk, mogelijk heeft het met sissen te maken. Andere vertalingen geven het weer als adder (maar die legt geen eieren), giftige slang of serpent. Vooral op basis van Psalm 91:13 vindt de basilisk ingang in de christelijke symbooltaal. In middeleeuwse dierboeken verschijnt hij als gekroonde slang, gehuldigd door onderdanen. Hij symboliseert onder de doodzonden de wellust (Luxuria) en wordt samen met de leeuw en de draak door Christus bestreden. Christus is de overwinnaar van het kwaad, de duivel, de antichrist. In de christelijke symboliek kan de leeuw zowel goed als kwaad symboliseren. Vecht hij met een draak of een monster, dan vertegenwoordigt hij het goede, dat vecht tegen het kwaad. Vecht hij met een lam, waarvan Christus het symbool is, dan vertegenwoordigt hij het kwaad. Naast Psalm 91:13 wordt ook in 2 Timotheüs 4:17 de leeuw genoemd als belichaming van het kwaad: Maar de Heer heeft me terzijde gestaan en me kracht gegeven, zodat ik de verkondiging tot een goed einde heb gebracht en alle volken de boodschap hebben gehoord. Ik ben gered uit de muil van de leeuw. In 1 Petrus 5:8 is de leeuw symbool van de duivel: Wees waakzaam, wees op uw hoede, want uw vijand, de duivel, zwerft rond als een brullende leeuw, op zoek naar een prooi. In sommige kerken komen we de leeuw tegen als drager van zuilen of pilaren. In dat geval vertegenwoordigt hij het kwaad, dat door de kerk, het lichaam van Christus, is overwonnen. Omdat naast de leeuw ook draken en basilisken als dragers fungeren is de leeuw als Boven: kop van basilisk, daaronder engelenkopjes op kuip van kansel. Foto s boven en midden: Ab Hendriks, onder LdB

4 hij op deze plaats is afgebeeld symbool van het door Christus overwonnen kwaad. Hetzelfde lijkt het geval te zijn waar de leeuw de sokkel van de preekstoel vormt: het Woord, Christus), overwint het kwaad. De opengesperde muil is in de kunst vanaf de elfde eeuw gebruikt als symbool van hellemond en hellepoort. Engelen verwijzen veelal naar het hemelrijk. In de Middeleeuwen worden engelen met menselijke trekken voorgesteld. Zo komt in de twaalfde eeuw de symbolische voorstelling van engelen als gevleugelde hoofden (uitdrukking van hun onlichamelijkheid ) en als kinderen ( onschuld ) op. 4 Het boogveld op de kuip van de kansel is opgevuld met een cherubijn en een siercartouche (een fraai omlijst sierschild) dat nietszeggend is en kennelijk bedoeld om een leeg vlak te vermijden. Druiventros en bloemen in achterpaneel van kansel

5 Het verschijnsel preekstoel dateert uit de Middeleeuwen. Voordien werd er niet vanaf een apart daarvoor vervaardigde verhoging gepreekt. In de vroeg-christelijke kerk sprak een bisschop de gemeente toe, zittend op een cathedra (bisschopsstoel) of vanaf een ambo (een verhoging die aangebracht was tussen schip en koor en die bestemd was voor de liturgische lezingen). Een priester die gemeenteleden wilde toespreken, ging staan bij de cancelli: een lage borstwering die als afscheiding diende tussen het kerkschip (de profane ruimte voor het kerkvolk) en het enige treden verhoogde priesterkoor. De verbinding met de cancelli heeft de naam kansel opgeleverd. 5 De eerste preekstoelen (ook wel sermoenstoelen genoemd) waren losse meubels die verplaatst konden worden. In hun eenvoudigste vorm waren ze een klein platvorm, met enkele treden te bestijgen en voorzien van een borstwering. Al gauw werden ze tot vast attribuut. Vaststaande preekstoelen vinden we voor het eerst in de vijftiende eeuw. In de zestiende eeuw werden ze meer algemeen. In grote katholieke kerken werden preekstoelen (ook wel kansels genoemd) vaak hoog gebouwd en voorzien van prachtige beelden van de evangelisten, van kerkleraren of van heiligen. In oosters-orthodoxe kerken waren ze vaak niet meer dan een laaggeplaatst platform. In protestantse kerken kreeg de preekstoel vaak in een uitsluitend decoratieve uitmonstering - een centrale plaats. Hij was meer dan een nuttig en mooi gebruiksvoorwerp. Hij gold als de plaats waar de verkondiging van Gods reddende genade plaatsvindt. Hij werd symbool van het Woord van God. Dit werd nog eens onderstreept doordat hij werd voorzien van een lezenaar (lessenaar, meestal van koper en soms heel fraai bewerkt) met daarop een opengeslagen Bijbel. In de Middeleeuwen treffen we vaak boven de preekstoelkuip een baldakijn of overhuiving aan (ook wel hemel genoemd). Het was een teken van waardigheid dat we ook boven andere voorwerpen werd toegepast. In de tijd van de Reformatie ontstond er behoefte aan een klankbord boven de kuip van de preekstoel. Een baldakijn voldeed daar maar ten dele aan. Het werd daarom op diverse plaatsen aangevuld met een klankplaat. Protestanten kennen geen liturgisch voorschrift voor de plaats van de preekstoel. Steeds werd de plaats gekozen op praktische gronden, verband houdend met de verstaanbaarheid van de predikant. L. den Besten, Zevenaar, 1 juni 2010.

6 6

7 7

8 8 Foto s: Ab Hendriks, april 2010