We zien soms alleen de toenemende complexiteit en niet de kansen op een vereenvoudigende verbinding die hiermee ook ontstaan.

Transcriptie

1 Woord vooraf Dit boek gaat over creativiteit. Het creatieve proces fascineert mij niet alleen als kunstenaar maar ook als docent. De boeken die over dit thema zijn geschreven gaan naar mijn mening te weinig in op de achtergrond waaruit en de omstandigheid waarin de menselijke creativiteit tot uitdrukking komt. De voorbije twintig jaar van mijn docentschap ontwerpfilosofie aan de Artez Hogeschool te Arnhem groeide de ambitie om mijn eigen visie op de artistieke scheppingskracht vorm te geven en via een publicatie mijn inzichten met studenten en andere geïnteresseerden te delen. Met deze visie wil ik kunstenaars en vormgevers helpen meer grip te krijgen op het artistieke proces. Juist omdat het voor kunstenaars en ontwerpers een ongewis avontuur blijft om vanaf het prille begin zoekend als het ware op de tast in het donker je weg te vinden naar de definitieve vorm van een werk. Op kunstopleidingen staat het artistieke scheppende vermogen van de mens centraal en draait alles om de ontwikkeling van cultuur. Dat is ook de invalshoek die ik als vertrekpunt neem. Ik ben van mening dat de bijzondere vorm van artistieke creativiteit pas goed zichtbaar wordt in haar uitwerkingen vanuit een zo breed mogelijk perspectief. Het artistiek scheppend vermogen heeft bij uitstek een vitaliserende uitwerking op onze samenleving. Dit macropanorama heb ik niet alleen gekozen om de lezer een idee te geven van de noodzakelijkheid van scheppende beroepen, maar ook om de verknooptheid aan te tonen van individuele creatieve processen met onze samenleving en leefomgeving als geheel. Individuele creativiteit is een projectmatig proces dat op een bepaald moment tot een afronding komt in een zich onderscheidend, origineel werkresultaat. De kunstenaar en ontwerper bepalen zelf wanneer iets af is. Zij regisseren het gebeuren en niet iemand anders. Maar zij opereren niet in een vacuüm. De kunst- en de ontwerpwereld bouwen voort op hun eigen resultaten doordat er voortdurend kunstenaars en ontwerpers opstaan die met hun nieuwe beelden reageren op het werk van hun voorgangers. Artistieke creativiteit is, net als de evolutionaire ontwikkeling van de natuurlijke soortenrijkdom, een zoekproces naar nieuwe vormmogelijkheden waarbij ook kunstenaars putten uit onbewuste bronnen en blinde automatismen. De kunstenaar/ontwerper maakt gebruik van impliciete kennis die in zijn onbewuste ligt besloten en van bewuste kennis die hij put uit de enorme kennisvoorraad

2 14 Woord vooraf van kunst, wetenschap en dagelijkse ervaring. Een scheppingsproces betekent hieruit kiezen, combineren en interpreteren, en voortdurend een persoonlijk geïnspireerde selectie maken. Bij menselijke creativiteit wordt dat selectiemechanisme aangedreven door intuïtie, logica en smaak. Scheppende processen worden in mijn betoog niet alleen voltrokken door bewust handelende mensen, maar ook door de onbewust werkende natuur. Ik beschouw de interactie van dode materie in ruimte en tijd daarbij als voorwaardenscheppend. Menselijke creativiteit is als verschijnsel ingebed in de dynamiek van het grotere geheel der dingen. Er zijn belangrijke overeenkomsten tussen artistieke creativiteit en wetenschappelijke, filosofische en technische creativiteit. Nieuwe denk- en handelwijzen zijn niet alleen afhankelijk van menselijk bewustzijn maar volgen ook de ingevingen uit het onbewuste. In dit boek wil ik vooral laten zien dat een leefbare toekomst van onze hoogontwikkelde industriële en technologische samenleving ondenkbaar is zonder de vernieuwende stimulans van de artistieke creativiteit. In de westerse samenlevingen heeft zich een leefwijze gevormd die afzonderlijke personen veel ruimte biedt om zich te ontplooien en te ontwikkelen. Ons type samenleving kent grote waarde toe aan de vrijheid van het individu en dat leidt tot een groeiende vraag naar kunstwerken of producten en diensten die op de persoonlijke smaak en behoeften van al die afzonderlijke mensen zijn afgestemd. Dit proces van individualisering is niet zonder risico: als we allemaal alleen onze eigen individuele wensen en voorkeuren volgen, is het de vraag wat we nog met elkaar delen. Het gevaar is niet denkbeeldig dat individuen losgeweekt worden uit hun sociale verbanden en een geïsoleerd of sociaal verarmd leven gaan leiden, ondanks alle digitale verbindingsmogelijkheden. De kunstwereld weerspiegelt de individuele veelvormigheid omdat zij een eindeloze stroom aan diverse artistieke producten voortbrengt, die cultureel volkomen los van elkaar lijken te staan. Van een gedeelde esthetische norm lijkt geen sprake meer. Vergaande individualisering lijkt talloze individuele keuzen en meningen op te leveren, die tot onderlinge conflicten kunnen leiden. De vraag wat ons als samenleving bij elkaar houdt, wordt in de context van dit boek beantwoord via de route van de esthetische waarneming en de artistieke creativiteit. In dit boek staat de veelvormigheid van ons type samenleving centraal. Het laat zien hoe die complexiteit tot stand is gekomen en hoe we kunnen leren om ermee te leven. Deze complexe vertakking van onze wereld is het resultaat van evolutionaire ontwikkeling en biedt enorme onderlinge verbindingsmogelijkheden op sociaal en kennistechnisch gebied. De mogelijkheden van samenwerking en bundeling van al die individuele energie is nog nooit zo groot geweest als nu.

3 Woord vooraf 15 We zien soms alleen de toenemende complexiteit en niet de kansen op een vereenvoudigende verbinding die hiermee ook ontstaan. Filosofen breken zich al eeuwen het hoofd over de vraag wat een mens eigenlijk is en wat wij werkelijk nodig hebben om een menswaardig leven te leiden. Wat we zeker weten over mensen is dat ze meesters zijn in het waarnemen van patronen en het leggen van verbanden tussen zichzelf en de wereld. Vernieuwende kunst en vormgeving vertegenwoordigen een vorm van experimenteren, dat wil zeggen: vooruitkijken naar mogelijke verrassende relaties die zich nog niet hebben genesteld in de samenleving als geheel. Deze nesteling zal uiteindelijk tot stand komen door emotionele acceptatie van het nieuwe verband of de nieuwe betekenis. Het kennisnemen en gebruiken van iets nieuws hoeft nog niet te leiden tot een gevoelsmatige acceptatie. Het verzet dat we soms innerlijk ervaren bij het zien of toepassen van iets nieuws leidt er in de samenleving vaak toe dat voorspelde gedragsscenario s in het geheel niet uitkomen en dat culturele ontwikkelingen veel trager verlopen dan de experimenteel opgebouwde kennis zou doen verwachten. Van datgene wat wordt voorgesteld of uitgeprobeerd, is nooit met zekerheid te zeggen of het brede navolging vindt, maar dat maakt het experiment niet minder waardevol als instrument van selectie of als kennisbron. Het is niet mijn bedoeling om in dit boek aan te geven hoe je artistieke kwaliteit kunt herkennen. De tijd wijst uit welke kwaliteiten in onze cultuur en in ons wereldbeeld in het geding zijn. In die zin is er een bovenhistorisch aspect aan onze cultuurprocessen. Acceptatie of afwijzing van bepaalde veranderingen hangt af van onze verlangens en diepgewortelde angsten. Er heerst in onze geschiedenis ook een grote mate van toeval, waardoor de verwachting hoe onze cultuur zich zal ontwikkelen wordt doorkruist. Ook bespreek ik geen kunstwerken of smaakkwesties, maar wel het geheel aan breinprocessen en de verschillende mogelijkheden tot handelen die in onze scheppende activiteiten optreden. Artistieke creativiteit zie ik als een vorm van menselijke vrijheid die voorafgaat aan het recht op vrije meningsuiting. Aan het recht om te zeggen wat je denkt, gaat het recht op leven in een leefbare of leefbaar gemaakte omgeving vooraf. Ik beschrijf creativiteit dan ook als het anticiperen op verandering in de richting van individuele en maatschappelijke leefbaarheid. Ik neem daarmee een evolutionair standpunt in dat artistieke creativiteit ziet als een eerste stap richting aanpassing aan nieuwe culturele opgaven. Artistieke creativiteit is het meest flexibele denken en doen waar we over beschikken.

4 16 Woord vooraf Kunstwerken en productontwerpen zijn vooral gericht op de uitbreiding van de verbeelding en de gevoelens en gevoeligheden die daardoor worden opgewekt. Ze bereiden ons voor op mogelijke veranderingen en loodsen een scala aan (extreme) varianten onze denkhorizon binnen. De artistieke creativiteit van een individuele kunstenaar of ontwerper is gericht op het maken van een verschil. Cultuur gaat om het recht van iedere generatie om de eigen tijd zélf vorm te geven, en het leven in een bepaalde tijd op een eigen manier te willen ervaren en te ontsnappen aan de dictaten van vorige generaties. In de cultuurwereld wordt onophoudelijk gezocht naar nieuwe vormkwaliteiten waarin onze uitingsvormen samenvloeien, zoals het denken, doen, voelen en willen. Kunst en vormgeving voorzien ons bestaan van nieuwe impulsen om tot een geïntegreerde ervaring van ons bestaan te kunnen komen. Eigenlijk gaat het in de artistieke vernieuwing om het onvervreemdbare recht op het zoeken naar een eigen en authentiek levensgevoel en de uitdrukking daarvan. Als onze gedachten, gevoelens en lichaamsbesef versmelten tot een esthetische ervaring waarin de verschillen en grenzen tussen denken, doen en voelen even wegvallen ontstaat er een nieuwe ervaringsruimte. Die ruimtescheppende artistieke activiteit laat ons mogelijkheden ontdekken op plaatsen waar we die eerder niet opmerkten of vermoedden en is daarom per definitie constructief. Door de toenemende onderlinge verknoping van menselijke activiteit en de toenemende druk van problemen waarmee de mensheid kampt, wordt de behoefte aan een persoonlijke én aan een gezamenlijke ervaringsruimte groter. Hierdoor zullen we een groter beroep moeten doen op de vindingrijkheid van verbeelders en uitvinders. Niet alleen op wetenschappelijke, maar ook op artistieke scheppers, die de genietbaarheid en de kwaliteit van het nieuwe onderzoeken. De geschiedenis van de filosofie vormt het overtuigende bewijs dat geen enkel theoretisch idee of begrip over de aard van de mens en zijn samenlevingen, een perfect en juist richtsnoer kan zijn voor menselijk leven en samenleven in de werkelijkheid. Dit is noodzakelijk zo omdat een idee of gedachte in wezen slechts een onbeweeglijke en levenloze afspiegeling is van een levende werkelijkheid, en juist dat leven ontsnapt altijd aan iedere poging om het begripsmatig vast te leggen. De creatieve artistieke beroepen plaatsen het besef van veranderlijkheid en procesmatigheid voortdurend op de voorgrond en behoeden ons voor een zelfgenoegzame innerlijke verstarring. Zij brengen ook een heel eigen psychologie van bedenken en maken en van bijzondere menselijke karakters met zich mee. Laat dit boek beginnende en ervaren kunstenaars en ontwerpers helpen om de

5 Woord vooraf 17 omgang met de innerlijke onzekerheid die met het zoeken naar iets nieuws samenhangt, te waarderen als een kostbaar goed. Dingen bedenken en maken, uitproberen en verbeteren, is een manier om kennis te verwerven over onszelf en onze leefomgeving. Deze kennis is het resultaat van een uitwisselingsproces tussen onszelf en onze omgeving op een bepaald tijdstip en op een bepaalde plaats. In de beschrijving van hoe dit doen-en-denken zich voltrekt in creatieve processen, zoals de artistieke creativiteit, distantieer ik mij bewust van een drietal filosofische begripstegenstellingen die ons westerse denken van oudsher beheersen. Ten eerste is de strikte scheiding tussen dode en levende natuur vanuit mijn perspectief op de creatieve energie lang niet zo vanzelfsprekend en duidelijk als wordt verondersteld. Ook het onderscheid tussen lichaam en geest dat we voortdurend toepassen in ons denken over onszelf en hoe wij functioneren, is in de concrete dagelijkse leefpraktijk niet echt aanwezig en al helemaal niet in scheppende processen. Leven gebeurt gewoon en voelt aan als één doorlopende ervaring van de alledaagse werkelijkheid, vooral als we intensief op zoek zijn naar nieuwe zaken. Pas als we er over gaan nadenken brengen we allerlei verschillen en onderscheidingen aan om grip te krijgen op wat er in ons innerlijk allemaal gebeurt. Daarmee leren we ons gedrag bewust in een bepaalde richting te sturen en ons leven voor een deel zelf vorm te geven. Maar reflectie blijft een inspannende en bewuste denkoefening die niet altijd bevalt omdat ze de vanzelfsprekendheid van het dagelijkse doen en denken fundamenteel doorbreekt. Op de derde plaats: ook de idee van een scheppend bewustzijn dat zich als een autonome vormkracht hiërarchisch en afstandelijk geplaatst ziet tegenover de wereld om ons heen, past niet in mijn visie op creativiteit. Vanuit een maker of vinder gezien, dienen de wereld en de dingen daarin zich juist aan als iets waarin we ons onderdompelen en waar we energie uit putten. Een maker probeert zich juist vaak te verplaatsen in een onderwerp, materiaal of techniek en zoekt er een innerlijke verbinding mee. Zo reageren we in een maakproces heel uitgesproken op de weerstand van een materiaal of techniek en op de onvoorziene eigenschappen die we er in aantreffen. Kunstenaars en ontwerpers vereenzelvigen zich ronduit gevoelsmatig met datgene wat hen boeit in de dingen of de verschijnselen om hen heen. Ik beschrijf de artistieke scheppingsenergie in dit boek als een geïntegreerde vorm van denken, doen en voelen waarbij onze hele innerlijke wereld is betrokken bij de totstandkoming van een concreet waarneembaar gegeven. Een kunstwerk of esthetisch vormgegeven object is een voor iedereen zichtbaar of ervaarbaar resultaat dat voortkomt uit de

6 18 Woord vooraf verknooptheid van de geestelijke én lichamelijke processen die ons individuele leven bepalen. De veelgeroemde idee van de autonomie van een kunstenaar en zijn werk, is dan ook een mythe. Radicale onafhankelijkheid is niet verenigbaar met een evolutionair geïnspireerde denkwijze en een procesmatige opvatting van creativiteit die in essentie een proactief reageren op iets voorafgaands is. In het artistieke proces dat geschetst wordt, is het ontstaan van een esthetisch werk afhankelijk van een actieve wisselwerking tussen een denkende en voelende maker en zijn materialen. Het werk is een kristallisatie van deze onderlinge uitwisselingsrelatie waarin geestelijke spanning en materiële weerstand worden opgeheven. De professionele kunstenaar, ontwerper of op vernieuwing gerichte wetenschapper werkt niet als een individuele geïsoleerde denker, zoals de populaire mening over de eenzame kunstenaar of de wereldvreemde uitvinder het nog vaak wil. Een scheppende maker leeft juist in een intense verhouding tot zijn leefomgeving of wereld. Zijn specifieke omgevingsbetrokkenheid drijft hem ertoe nieuwe vormen voort te brengen die van deze geïnspireerdheid getuigen. Het ontstaansproces van een ontwerp of een kunstwerk is een levend, omgevingsbetrokken en complex gebeuren. Dit boek volgt een verhaallijn waarin de groeiende complexiteit van ons creatieve potentieel stap voor stap wordt verduidelijkt en waarin de gemeenschappelijke bron en de spontane oorzaak van voortgaande specialisatie voelbaar blijven. Paula Arntzen; thema lichtinstallatie: uitgangspunt - experiment - streefbeeld