Het verdronken land Franstalige literatuur in Vlaanderen

Transcriptie

1 Het verdronken land Franstalige literatuur in Vlaanderen Christian Berg Maurice Maeterlinck Emile Verhaeren In de eerste decennia na de onafhankelijkheid van België hadden de schrijvers - Vlamingen zowel als Franstaligen - hun pen ten dienste van de jonge natie gesteld. In de romantiek ( ) mag dan ook zonder meer van een Belgische literatuur worden gesproken, die in beide landstalen werd beoefend en aan weerskanten van de taalgrens dezelfde doelstellingen nastreefde. N ayons qu un coeur pour aimer la patrie / Et deux lyres pour la chanter, zo richtte de Bergenaar Antoine Clesse zich tot alle Belgen. Hijzelf bezong in zijn eigen werk zowel Godefroid de Bouillon (1839) als Rubens (1840). Hierbij was de constante verheerlijking van de Vlaamse geaardheid, die systematisch voorgesteld werd als robuuster en vooral oorspronkelijker dan de Waalse, al te zeer verziekt door de perverse Franse invloeden, een gemeenplaats geworden bij literatoren en politici. Het kwam er vooral op aan om het Belgische verleden in de verf te zetten aan de hand van het Vlaamse picturale en historische erfgoed. Voor de Franstalige of verfranste Belgische bourgeoisie was het een afgesproken zaak dat de culturele producten die het génie national gestalte moesten geven een duidelijke Vlaamse stempel zouden dragen; maar het was even evident dat dit liefst moest gebeuren in de taal van Racine en dat de internationale weerklank enkel verzekerd kon worden indien deze werken in het Frans geschreven werden. 6 Gierik & NVT

2 De beroemde La Légende d Ulenspiegel (1867) van Charles De Coster sloot hierbij naadloos aan, maar De Coster zag in dat er zoiets als het Belgische Frans mogelijk was. Hij ontwierp voor zijn boek een eigen taal, een pseudo-archaïsch ideolect, een mengeling van stijleffecten, waarin regionalismen, flandricismen en flarden van Vlaams tot een nieuw idioom verwerkt waren. Hij deed dit vooral om het Vlaamse karakter van zijn oeuvre in de verf te zetten. Volgens hem was het oude Frans le seul qui traduise bien le Flamand. De Coster schreef zijn Légende d Ulenspiegel in de eerste plaats om aan de Franssprekende Belgische bourgeoisie - voor wie het boek duidelijk bestemd was - te laten zien hoe beslissend het aandeel van Vlaanderen in de ontwikkeling van de Belgische identiteit geweest was. De Coster heeft dat doel niet alleen proberen te bereiken door de lotgevallen van de Vlaamse held Uilenspiegel te boek te stellen, maar vooral door een taal te construeren die zonder schroom van de Franse norm afweek - een taal die hij als het resultaat van het contact tussen twee culturen beschouwde. De Coster geloofde niet alleen in de Vlaamse ziel, maar ook in de Vlaamse taal die hij la source vive de notre nationalité, l antique élément germanique noemde, een onmisbaar wapen tegen l envahissement des tendances françaises in België. Hij vertolkte hiermee een standpunt dat vóór hem al herhaaldelijk verkondigd was: er kon alleen aan de behoefte aan een nationale symboliek in de Frans-Belgische letterkunde voldaan worden door uit het Germaanse erfgoed te putten. En dit laatste diende, in België, voornamelijk in de Vlaamse culturele traditie te worden gezocht. Zo vormde het meesterwerk van De Coster, geboren te München en zoon van een Vlaamse vader en van een Waalse moeder, de brug tussen de pogingen om een nationale literatuur te vestigen tijdens de romantiek en de Vlaamse school van de Frans-Belgische Tachtigers. De voorman van deze beweging, Camille Lemonnier, publiceerde reeds in 1869 een bijzonder hevig pamflet getiteld Nos Flamands, waarin hij de zwakte van de (Franstalige) literatuur in België aan de kaak stelde. De bron van alle kwaad was, volgens hem, la décadence de l esprit flamand. Enkel de ware en onvervalste Vlaamse ziel - dezelfde esprit de la mère Flandre die Uilenspiegel op het einde van La Légende voor onsterfelijk hield - was in de ogen van de jonge Lemonnier de enige echte desem voor de Belgische literatuur. Het reveil van de Frans-Belgische literatuur in de jaren 1880 manifesteerde zich het eerst in de Brusselse en Leuvense studententijdschriften. Opmerkelijk is dat één van de wegbereiders ervan, Iwan Gilkin, reeds in 1879 voor de oprichting van een dichterlijke Vlaamse school pleitte, digne de sa soeur aînée, la fille des peintres. Deze veel geciteerde uitspraak moet natuurlijk ook weer in het tijdskader gezien worden, evenals het pleidooi voor het gebruik van eigen Belgische - vooral Vlaamse - thema s, en voor dat van een eigen taal : Pourvu qu elle [de taal] ait une saine odeur de terroir, il lui est permis d être sauvage, voire assassinée à l égard de la syntaxe; qu elle se tord dans les orgies de solécismes, qu elle se débauche avec les plus vulgaires expressions de province, qu importe, si elle est énergique, vivante, si elle saute à la gorge de la réalité et la jette d un bloc sur la toile. Gierik & NVT 7

3 In de jaren tachtig en negentig kwam de Frans-Belgische literatuur in een stroomversnelling terecht. Een pleiade begaafde dichters - bijna allen in Vlaanderen geboren - schonken de Frans-Belgische letterkunde eindelijk de lang verwachte Vlaamse werken, geschreven in een literaire taal die bewust en soms zeer opvallend van het standaard-frans afweek. Deze doorbraak werd mede mogelijk gemaakt door een opmerkelijke ontwikkeling in de literaire taal in Frankrijk die, precies in die tijd, onder de invloed van de écriture artiste van Flaubert, Huysmans, de gebroeders de Goncourt, de Franse decadenten en symbolisten, een ingrijpende vernieuwing onderging. De zeer persoonlijke poëtische schriftuur van Verhaeren, de ideolecten van Camille Lemonnier of van Georges Eekhoud, het naïeve en vreemde gestamel van Maeterlincks personages, de syntaxes mal au clair van Max Elskamp bleken perfect aan te sluiten bij de pogingen tot taalprovocatie van een generatie Franse schrijvers die zich niet meer in het klassieke keurslijf wilden laten opsluiten. De Franstalige Vlamingen kenden vrij snel succes in Parijs, mede doordat ze hun Vlaamse thema s vertolkten - waarvan de specifieke kenmerken door de Franse critici aan het Vlaams substraat werden toegeschreven. Deze generatie zou, in een tijdspanne van amper twintig jaar, aan de Frans- Belgische literatuur een internationale faam bezorgen. Zij bracht een nationale bard voort - Emile Verhaeren - en een Nobelprijswinnaar - Maurice Maeterlinck - die tijdens de eerste wereldoorlog een belangrijke rol zullen spelen als geëngageerde schrijvers ten dienste van het vaderland. Tijdens de eerste wereldoorlog werd de figuur van de Koning-Ridder verbonden met die van de Vlaamse (Franstalige) bard die in zijn laatste bundel, Les Ailes rouges de la Guerre (1916), le dernier lambeau de patrie - de IJzervlakte waar het leger van Albert I zich had ingegraven - bezong van het tot flarden geschoten vaderland. Maar de Belgique martyre van waarvoor schrijvers zoals Maeterlinck, Destrée en Verhaeren in heel Europa aandacht, steun en bewondering opeisten in talrijke lezingen en publicaties, had zich als natie op het slagveld weten te bewijzen en kon op het einde van het conflict rekenen op de waardering van de andere staten. In 1912 had de gezaghebbende Jules Destrée in zijn Lettre au Roi sur la séparation de la Wallonie et de la Flandre - waarvan de aanhef Sire, il n y a plus de Belges beroemd werd - met enige bitterheid gesteld : Ils nous ont pris la Flandre, d abord; certes, c était leur bien. Mais c était aussi un peu le nôtre. Letterlijk staat er te lezen : de Vlamingen hebben ons, de Franstaligen, Vlaanderen ontnomen. Want de Franstalige Belgen, steunend op wat voorafging, beschouwden immers Vlaanderen als hun cultureel erfgoed. Destrée geloofde weliswaar niet meer in de mythe van de Belgische ziel, de zgn. âme belge die zo nauw aan het hart lag van Edmond Picard of van Henri Pirenne, als synthese van twee culturen, de Germaanse en de Latijnse. Maar als politicus trachtte hij te redden wat er te redden viel en stichtte in 1920, tegen de wil in van de meeste Franstalige literatoren, een Académie Royale de langue et de littérature françaises, waarin de overlevenden van de roemrijke generatie van de Franstalige Tachtigers werden ondergebracht met het dringende verzoek hun steentje bij te dragen tot de verdedi- 8 Gierik & NVT

4 ging en het opluisteren van de Franse taal en cultuur in België. Destrée had immers begrepen dat de tijd begon te dringen en dat de dagen van de Franstalige hegemonie in België geteld waren. Op politiek vlak sloot hij daarom in 1929 met Camille Huysmans Le compromis des Belges, waarbij het separatisme veroordeeld werd, de grote principes vastgelegd inzake regionale homogeniteit en een systeem voorgesteld ter bescherming van de taalminderheden. Destrée dacht hier niet alleen aan de tweetaligheid in de taalgemengde gebieden, maar ook aan de Franstalige minderheid in Vlaanderen. Maar de taalwetten van 1932 en 1935 brachten de vrijheid van de Belgische burger inzake taalkeuze, verzekerd door de grondwet van 1831, de genadeslag toe. Vlaanderen werd ééntalig en het homogeniteitsprincipe - cuius regione, eius lingua - haalde het op dat van de vrije taalkeuze van de pater familias. De droom van een tweetalig België, die vele Franstaligen toen nog koesterden, bleek niet langer te zijn opgewassen tegen de harde koers van de Vlaamse Beweging waarvan een vleugel zich stilaan, onder invloed van het fascistische ideeëngoed, radicaliseerde. De nieuwe generatie Vlaamse Franstalige schrijvers die zich in die jaren aandiende, had maar weinig keuzes: een aantal vestigden zich definitief in het buitenland (zoals Jean de Boschère, André Baillon of Michel Seuphor). Anderen, zoals de Gentenaar Franz Hellens, zweerden bij de universaliteit van de Franse taal en cultuur en stelden dat de bijzondere omstandigheden die zij in België kenden hieraan ondergeschikt waren. De meesten ondertekenden hiervoor zelfs in 1937 een manifest ( Le Manifeste du Groupe du Lundi ). Er kon een Franse literatuur in België gedijen, en of zij in Oostende of in Aarlen werd geschreven, ze behoorde tot la France littéraire. De tijd van het (Belgisch-Franse) taalparticularisme en van de verheerlijking van de Vlaamse ziel was voorbij, en schrijvers trachtten aansluiting te zoeken met de internationale culturele context. Franz Hellens stichtte met dit doel een aantal tijdschriften, en in het bijzonder de Disque Vert ( ), dat een uitgesproken Europese dimensie had. Een aantal jonge schrijvers en kunstenaars schaarden zich in het begin der jaren twintig te Antwerpen, rond avant-garde tijdschriften zoals Ça Ira! en Lumière die in vrij goede verstandhouding leefden met Nederlandstalige tijdschriften zoals Ruimte en Het Overzicht, hoewel zij niet altijd dezelfde koers voeren. Maar de inspanningen geleverd door deze doorgaans kleine cenakels, hebben in die jaren van Antwerpen een heuse metropool van de avant-garde gemaakt. In dezelfde periode en in dezelfde stad leefde toen één van de laatste vertegenwoordigers van de generatie der Frans-Belgische Tachtigers, dichter Max Elskamp die er tussen 1921 en 1925 zijn laatste bundels publiceerde die tevens zijn meesterwerken waren, zoals La Chanson de la rue Saint-Paul, Maya en de Chansons désabusées. Het lot van de Antwerpse eenzaat, die meende te worden achtervolgd door wat hij in zijn brieven het flamingâtisme van zijn stadsgenoten noemde - stadsgenoten aan wie hij het eerste Vlaamse Volkskundemuseum had geschonken, - luidt dat van vele andere schrijvers in die mythe bleven geloven, zoals Michel de Ghelderode, dat Vlaanderen een droom was (La Flandre est un songe, 1953). Het lot van kunstenaars die een tragisch vervreemdingsproces ondergingen in eigen land en zich stilaan als ballingen op eigen grond gingen voelen en gedragen. Gierik & NVT 9

5 De literaire vertolkingen van deze vervreemding op eigen bodem leverde een aantal opmerkelijke teksten op - ik denk hier bvb. aan Jean de Boschères Marthe et l Enragé (1927) waarin de opstandige jeugd van de auteur in de stad van Felix Timmermans wordt verteld - die soms de aandacht trokken van belangrijke Franse critici en uitgevers. Maar dikwijls kwam de erkenning te laat, zoals dit het geval was bij Jean Ray; het toneel van Michel de Ghelderode, die in 1962 overleed, werd pas in het begin der vijftiger jaren ontdekt en met groot succes in Parijs opgevoerd. Niettemin werd de situatie van de Franstalige schrijver in Vlaanderen steeds moeilijker. Stilaan verdwenen alle culturele relais: tijdschriften, dagbladen, uitgevers, boekhandels en uiteindelijk ook de lezers. De zware culturele en ideologische nasleep van de tweede wereldoorlog en van de Duitse bezetting isoleerde nog een aantal markante figuren, zoals Michel de Ghelderode of Marie Gevers. En zelfs indien enkele auteurs zich beriepen, zoals Suzanne Lilar in Une enfance gantoise (1976), op het unieke karakter van schrijvers die op het raakvlak van twee culturen leefden en à fleur de deux langues - om haar mooie uitdrukking te citeren, - zal dit laatste aspect ook snel op de achtergrond komen. De eigen stempel die de laatste generatie Franstalige Vlaamse schrijvers aan hun werken hebben gegeven, moet veeleer gezocht worden in de gekozen thema s die dan op hun beurt maar gedeeltelijk kunnen worden teruggebracht tot de bijzondere situatie van de Franstalige schrijver in een Nederlandstalig milieu. Het is zeker mogelijk om de cultroman van Antwerpenaar Guy Vaes, Octobre long dimanche (1956) vanuit deze hoek te lezen, hoewel de tekst geen enkele concrete verwijzing bevat naar de moeilijke situatie van de Franstalige Vlamingen in een niet nader genoemde stad ergens na de tweede wereldoorlog. Maar toch is het zo dat het hoofdpersonage, Laurent Carteras, er geleidelijk van bewust wordt dat er geen plaats voor hem meer is in zijn vertrouwde omgeving ; hij wordt gewoon genegeerd en merkt dat zijn entourage hem niet erkent, of doet alsof hij niet (meer) bestaat. Hij wordt niet uitgestoten: hij verdwijnt gewoonweg. Zo ondergaat hij zeer gewillig en eigenlijk vrij gelaten een proces van ontpersoonlijking ; maar dit verlies van eigen identiteit maakt hem niet echt ongelukkig, integendeel. Het vervreemdingsproces van de vorige generatie wordt hier in feite tot het uiterste gedreven en mondt uit op de volledige anonimiteit die bijna in dank wordt aanvaard. Want dit laat de verdwijnende Carteras toe om een nieuwe perceptie van de realiteit te ontwikkelen. Andere romans van Guy Vaes zullen dan weer personages ten tonele voeren die geleidelijk van hun eigen ik worden beroofd, terwijl andermans herinneringen zich van hen meester maken (L Usurpateur, 1994). Het oeuvre van Paul Willems (zoon van Marie Gevers) vertoont een vergelijkbare thematiek. De eerste stukken, zoals Le Bon Vin de Monsieur Nuche (1949), worden gedomineerd door de tegenstelling tussen droom en werkelijkheid, tussen realiteit en fictie, maar spelen zich nog af in een sfeer van opgewekte fantasie. Maar in de latere werken, zoals Warna (1962), La Ville à Voile (1967), Les Miroirs d Ostende (1974), wordt de toon somberder en de geëvoceerde wereld grimmiger. De droom is niet langer opgewassen tegen de harde realiteit; één van 10 Gierik & NVT

6 de centrale en steeds wederkerende thema s wordt dat van het ontsnappen aan het heden en het zoeken naar het eigen verleden. In La Ville à Voile besluit de oude en zieke Josty Antwerpen, zijn geboortestad, definitief te verlaten na er na jaren afwezigheid te zijn teruggekeerd. Hij hoopt er de stad van zijn jeugd terug te vinden, maar dit wordt een diepe teleurstelling. Daarom vertrekt hij, samen met Feroë, zijn jeugdliefde, naar een ver land (Borneo) om er de herinnering aan zijn zeilstad levendig te houden, weg uit de realiteit, en vooral ver weg uit de bekrompenheid van het Antwerpse kleinburgerlijk milieu. Maar zo n laatste schuiloord wordt zelfs niet meer gegund aan Kapitein Brackx, in het laatste en tevens ook het vreemdste stuk van de Antwerpse dramaturg, La Vita Breve (1989). Het schip van Brackx heeft Antwerpen verlaten, maar zal geen enkele bestemming meer bereiken. Kapitein van de doelloze boot van de droom en van de herinnering, wordt Brackx de machteloze getuige van de teloorgang van de laatste band die hij nog had met het verleden, een pop voor zeelieden die bestemd was om de herinnering aan de mooie Hamalissa levendig te houden. Hier mondt alles uit op een catastrofe, maar om het met de woorden van één der personages te zeggen: Tout va tourner mal. Mais au moins ce sera une fin. Jules Destrée In zijn laatste belangrijke prozatekst, Le pays noyé (1990), beschrijft Willems het bestaan en de teloorgang van een mythisch land, dat van Aquélone, gelegen in de monding van de Schelde. Het leven was er onderworpen aan poëtische rituelen die het bestaan van elke wet overbodig maakten. Maar de overtreding van één dezer rituelen veroorzaakte de ondergang van dit Atlantis in de Schelde. Vóór zijn dood droeg de keizer van Aquélone nochtans een jong meisje op om aan de buitenwereld de legenden en gedichten van de verzonken stad te laten kennen. Maar de nieuwe keizerin van de buitenwereld had de poëzie van Aquélone verbannen. Zo verdween, in het verhaal van Paul Willems, de poëtische nalatenschap van Aquélone voorgoed in de monding van de Schelde. Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat het laatste verhaal van één der laatste belangrijke Franstalige Vlaamse schrijvers ook een andere betekenis heeft: zo verdween in Vlaanderen een klein landje van droom en van poëzie, bevolkt door vrouwen en mannen die vreselijk eenzaam in hun dromen achterbleven. Het verdronken land van de Franstalige Vlaamse schrijvers. Gierik & NVT 11

7 Bibliografie: - Christian Berg en Pierre Halen (eds.), Littératures belges de langue française ( ). Histoire et perspectives. Brussel: Le Cri (coll. Histoire), Christian Berg, De Frans-Belgische literatuur en haar Vlaamse school, in Ada Deprez, Walter Gobbers, Karel Wouters (eds.), Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Vlaamse letterkunde in de 19de eeuw, deel 2. Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 2001, p Christian Berg, The symbolic Deficit. French Literature in Belgium and 19th Century National Sentiment, in Kas Deprez and Louis Vos (eds.), Nationalism in Belgium. Shifting Identities, , London, Macmillan Press Ltd, 1998, p Anne-Mari Gunnesson, Les écrivains flamands et le champ littéraire en Belgique francophone. Göteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis, Rainier Grutman, L écrivain flamand et ses langues. Note sur la diglossie des périphéries in Revue de l institut de sociologie, LXII, , p Henri-Floris Jespers, Genealogie van de herinnering. Antwerpen, The Private Press, Jean-Marie Klinkenberg, De Franse literatuur in Vlaanderen in Mathieu Rutten en Jean Weisgerber (eds.), Van arm Vlaanderen tot De Voorstad groeit: de opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon: Antwerpen, Standaard, 1988, p Lettres françaises de Belgique. Dictionnaire des Oeuvres (Robert Frickx en Raymond Trousson eds;). 4 dln, Parijs/Gembloux, Duculot, Mijn Vlaanderen en haar Franse kinderen, Kreatief, 16de jaargang, nummer 4, oktober Vic Nachtergaele, Les écrivains francophones flamands comme ferment culturel, La Revue Nouvelle, d. CV, 1997: 3, p Vic Nachtergaele, Het Frans in Vlaanderen: een geschiedenis, Kultuurleven, 1998: 4, p Marc Quaghebeur, Balises pour l histoire des lettres belges de langue française. Brussel, Labor, Gierik & NVT