Veerkracht door Empathie Joachim Duyndam, Hoogleraar Filosofie, Universiteit voor Humanistiek te Utrecht Samenvatting lezing 12 februari 2015

Transcriptie

1 Veerkracht door Empathie Joachim Duyndam, Hoogleraar Filosofie, Universiteit voor Humanistiek te Utrecht Samenvatting lezing 12 februari 2015 Empatisch leiderschap Een empatisch leider is niet iemand die in alles meegaat of die voortdurend medelijden heeft met de mensen over wie die gaat. Maar een empatisch leider is een hele sterke leider, juist vanuit de verbinding die hij heeft met anderen. Wat is empathie en hoe werkt het? Empathie is je gevoelsmatig kunnen inleven in de ander. M.a.w. dat je gevoelsmatig contact hebt met de beleving of de gevoelens van anderen. De focus ligt dus sterk op de emotionele of gevoelskant en niet zozeer op de houding die je in het gesprek aanneemt, of het kunnen luisteren of af en toe beamend mm zeggen. Centraal staat de filosofische vraag Hoe is het eigenlijk mogelijk dat je je gevoelsmatig in een ander kunt verplaatsen? Meestal denken wij dat onze emoties, onze gevoelens van binnen zitten en erg privé zijn. Hoe is het dan mogelijk dat je via uiterlijke tekenen iets kunt weten van wat anderen voelen? Om die vraag te kunnen beantwoorden is het handig om stil te staan bij wat emoties zijn. Wat zegt de theorie erover? Irrationele stroming Vanaf Plato tot aan halverwege de 20 ste eeuw werden emoties gezien als irrationeel. Als iets wat soms ook nuttig kan zijn maar vaak ook gevaarlijk is. Overigens is emotie een recent woord. Traditioneel is het woord passie. Als ze het in de tijd van Descartes, 17 e eeuw of nog vroeger, over emoties hadden, dan gebruikten ze het woord passie. Emotion betekende in de tijd van Descartes volksoproer. Cognitieve stroming De belangrijkste dominante stroming in de hedendaagse emotietheorie is dat emoties cognitief zijn, een kennis- karakter hebben. Een emotie is een stukje kennis of informatie. Bijvoorbeeld: Als ik bang ben, geeft mij dat de informatie dat er gevaar dreigt. In de cognitieve opvatting zijn emoties in zekere zin rationeel. Ze hebben een zekere ratio en nuttigheid. Het is verstandig om naar je gevoel te luisteren, om alert te zijn als je angst voelt of jaloers bent. Emoties zijn dus raadgevers. Ze dienen ons welzijn en helpen ons bij het overleven. Je zou kunnen zeggen dat de oude tegenstelling tussen gevoel en verstand in de cognitieve opvatting eerder een tegenstelling is tussen korte termijn rationaliteit en lange termijn rationaliteit. Bijvoorbeeld: Als ik nu zin heb om eens lekker te gaan eten of drinken dan kan dat nu heel prettig en goed voor me zijn maar deze dag duurt nog heel lang en ik moet nog veel dingen doen dus dat is niet verstandig. Dus de iets langere termijn rationaliteit is dat kan ik nu beter niet kan doen, tegenover de korte termijn rationaliteit van ik heb er nu zin in en ik ga het toch doen. Een ander belangrijk aspect van de oude traditionele opvatting van emoties is niet alleen dat ze irrationeel zijn maar ook dat iets innerlijks is. Iets wat privé is en waar ik alleen maar zelf een exclusieve toegang toe heb. Ook daar rekent de cognitieve opvatting mee af: emoties zijn niet

2 innerlijk maar openbaar en een onderdeel van onze communicatie. Bijvoorbeeld: Als er hier iemand opeens heel boos wordt of in huilen uitbarst, dan heeft dat onmiddellijk invloed op mij. Ik haak daar op in en ik moet er iets mee. Onderdeel van de rationaliteit en nuttigheid van die cognitieve kant van emoties is dat emoties ook heel strategisch kunnen worden ingezet. Bijvoorbeeld: Als een student vlak voor een tentamen in huilen uitbarst, dan kan het weleens zijn dat die student probeert mij mild te stemmen. Nieuwe informatie kan een emotie veranderen. Bijvoorbeeld: Als ik in de stad fiets en ik word bijna geschept door een auto dan zal ik in eerste instantie boos reageren. Maar als ik zie dat de automobilist moest uitwijken voor een overstekend kind dan verandert mijn emotie. Dit geeft aan dat emoties een cognitieve structuur hebben. Anders zou ik gewoon boos blijven. Dan zou nieuwe informatie geen invloed hebben. Je kunt ook worden aangesproken op je emoties. Iemand kan tegen me zeggen: Als je boos blijft in zo n situatie, dan ben je niet redelijk. Die automobilist kon er niets aan doen. Emoties zijn ook cultuur afhankelijk. In onze cultuur hebben we een bepaalde emotionele omgang met elkaar. In Zuid- Europese landen hebben ze weer andere manieren van communiceren en emoties. Maar ook binnen bepaalde culturele kaders geldt de cognitieve benadering. De cognitieve theorie maakt van emoties keurige, gepaste, communicabele, redelijke reacties op aanleidingen. Terwijl we allemaal weten dat emoties helemaal niet zo keurig en beschaafd zijn. Emoties kunnen namelijk een heel passioneel karakter hebben. Ze kunnen zeer hevig zijn, je erg beheersen en een heel ontregelend effect hebben. Die passionele kant is weg uit het cognitieve paradigma. Hoe krijg je dat er weer in? De theorie van William James Willam James ( ) was de eerste experimentele psycholoog in de westerse geschiedenis. Hij had een interessante andere kijk op emoties. Wij denken meestal: Aanleiding - > Emotie - > Expressie Je hebt een bepaalde aanleiding (bv. een eng beest of een geweldige goede tentamenuitslag). Die leidt tot een bepaalde emotie (bv. woede, angst of opluchting). Die emotie heeft vervolgens een bepaalde expressie (bv. ik ga huilen of juichen) Volgens James is het andersom: Aanleiding - > Expressie - > Emotie Een aanleiding geeft eerst de expressie en dan de emotie, namelijk de gewaarwording bij jezelf van die expressie. Bijvoorbeeld: Er komt een eng beest aan. Ik ga trillen. De gewaarwording bij mezelf van dat trillen, dat is de emotie angst. Of er gebeurt iets naars. Ik krijg het warm en er gaan tranen vloeien. De gewaarwording bij mezelf van het warm worden en die tranen, dat is verdriet. Dus je vlucht niet omdat je bang bent, maar je bent bang omdat je vlucht. Je huilt niet omdat je verdrietig bent, maar je bent verdrietig omdat je huilt. James heeft het wel over heftige, primaire emoties zoals angst, woede etc., niet over verstild genot of iets dergelijks.

3 De theorie van James is interessant omdat hij laat zien dat een emotie een gewaarwording van jezelf is, in relatie tot een aanleiding. En dat is precies wat weg is uit de cognitieve theorie en wat nodig is in een meer complete theorie met het oog op empathie. De combinatie van de cognitieve theorie en de theorie van James Een emotie kun je formuleren als: Ik voel mij V tot X. De zelfgewaarwordingskant Ik voel mij, is de gevoelskant van de emotie. De V is hoe je je dan voelt: schaamtevol, blij, jaloers, boos angstig enz. In relatie tot X, de aanleiding. Dat is het cognitieve stuk. Bijvoorbeeld: Ik voel mij opgelucht over de tentamenuitslag. Een emotie is een bepaalde manier van mijzelf gewaarworden in relatie tot een aanleiding. Die relatie is het communicatieve stuk waarop je aanspreekbaar bent. Dat heeft een soort redelijkheid en nut: Is het gepaste reactie op een aanleiding? Die aanleiding kan een reële aanleiding zijn maar het kan ook een gefantaseerde aanleiding zijn. Bijvoorbeeld: Ik kan me enorm druk maken over iets wat alleen maar in een droom is gebeurd. In deze theorie is het gevoel de zelfgewaarwordingskant. Een emotie is het geheel: De zelfgewaarwording én ook het cognitieve, rationele stuk. De relatie van empathie en zelfgewaarwording Empathie heeft betrekking op de zelfgewaarwording en niet zozeer op de aanleiding. Empathie gaat over wat iemand innerlijk beleeft, voelt of doormaakt. Dan is dus vraag: Hoe kun je je emotioneel verhouden tot iets wat de zelfgewaarwording van iemand anders is, hoe iemand zichzelf voelt of ervaart? Wat voor soort waarneming is zelfgewaarwording? De vraag die eerst rijst is: Hoe doe je dat, jezelf voelen? Een simpel voorbeeld om dat duidelijk te maken: Ik heb hier een opnameapparaatje. Als ik dit ding zie, heb ik steeds een gewaarwording van maar één kant ervan, actueel. Terwijl je alle andere kanten van dit ding niet actueel ziet maar potentieel. Ik heb een actuele gewaarwording van een kant en er zijn een oneindig aantal potentiële gewaarwordingen van de andere kant. Die actueel kunnen worden als ik het ding omdraai. Dus wat net potentieel was wordt dan actueel en wat zonet actueel was wordt dan potentieel. Dus een waarnemen van een ding is eigenlijk een combinatie van actuele en potentiële gewaarwordingen van verschillende kanten. Die potentiële gewaarwordingen zijn belangrijk want als ik geen gewaarwordingen van die andere kanten zou kunnen hebben, dan is het geen ding. Dan is het bijvoorbeeld een luchtspiegeling of zo, waar je niet omheen kunt lopen, of die geen achterkant heeft. Een ding is nou juist iets wat zich van meerdere kanten laat bekijken. De relatie met de ander Ik heb de gewaarwording van een bepaalde kant van dat ding. Maar jullie ook. Want we kijken naar hetzelfde ding. Dus de potentiële gewaarwordingen van dit ding zijn ook heel vaak de gewaarwordingen van anderen naar hetzelfde. DIt is een belangrijke constatering want hier komen eigenlijk voor het eerst de anderen in het verhaal. Tot nu toe hadden we het steeds over het voelen of een waarnemen van een individu. Maar als het gaat om de relatie met empathie dan heeft dat op de een of andere manier iets met anderen te maken. In de simpele waarneming

4 van een ding zijn dus anderen verondersteld. Anderen zijn aanwezig in wat ik waarneem. Ik kan dit ding als een opnameapparaatje zien omdat jullie dat ook kunnen. Vrijdag of het andere eiland door Michel Tournier Dit boek wordt het verhaal van de schipbreukeling Robinson Crusoe herverteld op een filosofische manier. De Robinson van Tournier ontdekt dat hij aan zijn waarnemingen gaat twijfelen. Het wordt gewoon schimmig. Het begint ermee dat hij steeds achterom moet kijken of datgene wat er aan de andere kant van eiland is nog steeds is. Ook datgene wat hij wel ziet, de bomen en de dieren op het eiland, wordt schimmig. Zelfs de grond waarop hij staat wordt onvast. Dan realiseert hij zich dat het anderen zijn die zijn waarnemingen kunnen ondersteunen. Die ervoor zorgen dat zijn waarnemingen betrouwbaar zijn. Onze innerlijke gewaarwordingen zijn net zoals de eenzame waarneming van Robinson. We hebben eenkantige gewaarwordingen. We staan bloot aan onszelf. Je kunt dat vergelijken met zwemmen in het water of zo. Het water omgeeft je. Of lopen in de storm op het strand. Die storm zit om je heen. Dat is niet een ding waar je omheen kunt lopen. Het is een eenkantige blootstellingsgewaarwording. Zo zit de innerlijke kant van emoties eigenlijk ook in elkaar. Je staat bloot aan je angstige zelf of aan je opgeluchte zelf. Empathie is potentieel voelen wat de ander actueel voelt. Dan doet zich de vraag voor: Hoe kan het dat ik gewoon op mijn gevoel kan vertrouwen? Dat ik weet wat ik voel? Dat is dankzij de empathie van anderen: Potentieel voelen wat een ander actueel voelt. Als ik empathisch ben met iemand die verdrietig is dan voel ik verdriet maar in de modus van het potentiële. Ik heb niet hetzelfde verlies als die ander maar ik kan me het wel heel goed indenken. Ik heb misschien zelf ook zoiets meegemaakt of ik heb erover gelezen. Ik hoef het niet perse zelf allemaal actueel te hebben meegemaakt maar het helpt wel natuurlijk. Als er een traumatische herinnering is en je komt in een vergelijkbare situatie, dan kan het wel heel erg actueel worden. Je kunt dan opeens niet in staat zijn om dat potentieel te maken. Er zijn gelukkig allerlei manieren om daarmee om te gaan of om daar uit te komen. Wat wij verwerken noemen is eigenlijk het potentieel worden van wat ooit actueel was. Dat je kunt accepteren dat iets je is overkomen maar dat je het wel zodanig verwerkt hebt dat je niet door elke aanleiding in je actuele emotie wordt getriggered. En dat je je omgekeerd wel goed kunt inleven in de ander op die potentiële manier. Dus empathie is niet precies hetzelfde voelen als die ander Empathie is niet een verdubbeling van het leed actueel. Als het echt empathisch is, maak je het juist compleet. Net zoals een gewone waarneming pas compleet is als het actueel en potentieel is. Zo is het ook met een gevoel. De zelfgewaarwordingen van een persoon worden eigenlijk compleet door de bevestiging in de empathie van de ander. Een zelfgewaarwording is in principe een hele eenzame gewaarwording maar de empathie van anderen maakt daar dus een volwaardige, betrouwbare gevoelswaarneming van. Overigens is empathie maar één element in een veel complexere en grotere situatie van allerlei emoties, aanleidingen etc. Emoties hebben altijd iets sociaals. Bij emoties spelen altijd anderen een rol. Er kan zelfs sprake zijn van emotionele besmetting. Niet alleen de slappe lach maar ook ongenoegen en boosheid en woede kunnen heel besmettelijk zijn. Mensen kunnen zich daardoor laten opjutten.

5 Er is echter een belangrijke tegelwijsheid: empathie is een kwestie van bij je eigen potentiële gevoel blijven. Een empathisch leider blijft bij zijn eigen gevoel Als leider wordt er constant een beroep op je gedaan. Er wordt ook strategisch met emoties gewerkt in je omgeving. Mensen doen zich zielig voor of kruipen in een slachtofferrol bijvoorbeeld. Vanuit een empathie kun je dan goed bij je eigen gevoel blijven en weten wat je daarbij voelt en ook snappen wat het potentiële is en wat er ook nog speelt, bijvoorbeeld irritatie over de ander etc. Soms kun je ook behoefte hebben om te dealen met je eigen actuele emoties. Dan kun je naar je coach gaan zodat die met jou kan werken en jij weer even opgeladen wordt om vervolgens in je gewone leidinggevende situatie, wat toch een vrij eenzame situatie is ( het is eenzaam aan de top ), weer empathisch naar anderen te kunnen zijn. Wat dat betreft moet je goed voor jezelf zorgen. Het betekent ook wel heel goed weten wat er precies aan de hand is. Want anders laat je je misschien meeslepen vanuit het idee van dat het een terechte emotie is en je daarin moet meegaan of zo. Empathie is niet gelijk geven Potentieel voelen wat een ander actueel voelt, heeft iets bevestigends. Iemand wordt in zijn zelfgewaarwording bevestigd. Dat is iets heel anders dan iemand gelijk geven in die emoties. Gelijk geven is van de cognitieve, rationele orde. Of er een evenwicht is tussen die zelfgewaarwordingen en die aanleidingen, daar kun je het over hebben en dat kun je onderzoeken. Je kunt empathisch zijn en snappen waarom iemand zich zo voelt en je erin kunnen inleven, zonder dat je het eens hoeft te zijn met de aanleiding van die emotie. Dus de bevestiging op dat gevoelsvlak is iets anders dan iemand gelijk geven. Empathie is in feite normloos en waardevrij. Sommige mensen hebben meer empathie dan anderen Sommige mensen kunnen zich beter inleven in anderen dan andere mensen. Je kunt empathie wel ontwikkelen door bijvoorbeeld goede romans lezen en goede films zien. Dat voedt je met al die mogelijkheden, al die potenties. De gezichtenhandel van Marten Toonder Het verhaal gaat over een Plamoen, een mensachtig wezen die de angsten van anderen rechtreeks overneemt. Als je naar een Plamoen kijkt zie je datgene waar je zelf het meeste bang voor bent. Degenen die de Plamoen aankijkt, raakt zo ontzet door wat hij ziet dat hij zijn gezicht verliest. Die gezichten komen dan toe aan een magister in zwarte kunsten die daar een handeltje mee drijft. Je kunt je eigen gezicht of een replica weer terugkopen. Vandaar de titel Gezichtenhandel. Dus een Plamoen spiegelt als het ware actuele emoties terug. Dat is een karikaturaal voorbeeld van wat empathie niet is: het heel erg overnemen en eventueel terugspiegelen van emoties. Zo n Plamoen is eigenlijk een doorgeschoten hulpverlener. Iemand die zich zo goed inleeft in een ander dat hij diens emoties overneemt. Een empathisch leider maakt vanuit empathie contact Een goede leider snapt en voelt en weet wat anderen beleven. Je hebt begrip voor de ervaringen, gevoelens en situaties van anderen, zonder dat je daar meteen een oordeel over hebt. Je kunt wel

6 een oordeel hebben maar dat is dan buiten de orde van het empathische. Empathie is een directe wijze van contact leggen. Je legt de relatie en daarna kun je het over de rest hebben. Dat is een heel andere uitgangspositie dan wanneer je dat als leider niet kunt, niet weet of niet doet of bang bent om je te laten meeslepen in dat waar die ander jou van probeert te overtuigen of probeert deelgenoot van te maken. Dan moet je je veel meer schrap zetten en zit je in een spagaat. Empathie gaat over een meer primitief of primair niveau van contact maken met een ander, te midden van al het andere dat ook nog speelt. Iemand aardig of niet aardig vinden kan ook meespelen maar dat is niet beslissend op het empathische niveau. Je kunt eigenlijk zonder enig risico empathisch zijn. Als je op dat niveau contact legt, wordt dat door die ander herkend. Die ander voelt dat jij snapt waar hij mee zit. Die vorm van bevestiging of begrip die is eigenlijk altijd goed want dan opent die ander zich ook makkelijker. En dan kun je het op een hele andere manier hebben over de X- en en Y- en die er spelen in een situatie of in een conflict. In alle soorten contact, ook als het met mensen is die een hele andere benadering hebben of waar je niet onmiddellijk op een lijn mee zit, kun je empathisch beginnen. Je hoeft het trouwens niet altijd te benoemen. Je hoeft niet altijd tegen iemand te zeggen ik weet wat je voelt. Dat is soms juist contraproductief. Empathie is Show, don t tell. Het is iets wat je kunt laten zien zonder dat je het allemaal zo expliciet benoemt. Veerkracht door empathie En dat heeft dus met veerkracht te maken. Als je niet empathisch kunt zijn dan moet je je veel meer schrap zetten als leider. Dan ben je misschien bang voor je eigen positie, ( kom ik wel goed over? ) of kamp je met overwegingen die je eigenlijk alleen maar dwars zitten. Terwijl als je open staat en vanuit vertrouwen het empathische contact met iemand legt, dan sta je in zekere zin, ook al ben je niet gelijk in een organisatie, toch op een bepaalde manier als gelijken tegenover elkaar. Dan moet je natuurlijk wel de leider blijven, die rol heb je natuurlijk eenmaal, je moet ook vooral niet doen alsof dat niet zo is, maar dan kun je veel veerkrachtiger reageren. Weten wat een ander voelt is soms wel maar niet altijd het meteen zeker weten, soms is het ook aftasten, gevoelsmatig aftasten Wat is er met die ander? Wat is er aan de hand? Waarom gedraagt hij zich boos maar het voelt alsof hij bang is? En hoe reageer ik dan? Dat is veerkrachtig. Veerkracht heeft te maken met hoe antwoord je? Hoe reageer je? Het is een responsieve kwaliteit: er wordt druk uitgeoefend en dan gaat het erom terug te veren. Dat is een betere manier dan je schrap zetten of afweren etc. Empathie hoeft niet wederkerig te zijn Wederkerigheid is niet noodzakelijk aan de orde. De relatie van leider en werknemer is niet omkeerbaar. Het kan wel dat de werknemer op een bepaalde manier ook empatisch met jou is maar dat hoeft niet perse. Voor het maken van een opening gaat het vooral over hoe jij als leider reageert. Dat is eigenlijk de basis op grond waarvan je communiceert of het conflict bespreekt of datgene wat er verder aan de hand is. Vrouwen en mannen kunnen empathisch zijn Hoewel de cultuur empathie misschien in de vrouwelijke hoek zet, is dat niet perse waar. Het is wellicht niet helemaal gender neutraal maar empathie zit in principe in zowel mannen als vrouwen.