Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 28 februari 2010 door Ad van Nieuwpoort

Transcriptie

1 Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 28 februari 2010 door Ad van Nieuwpoort Het meel raakt niet op Lezing uit het boek 1 Koningen 1 Koningen 16:29-34; 17:1-24 Achab, zoon van Omri, werd koning over Israël in het achtendertigste jaar dat Asa koning over Juda was. Achab, zoon van Omri, was tweeëntwintig jaren koning over Israël in Samaria. Achab, zoon van Omri, deed wat kwaad was in de ogen van JHWH, meer dan allen die voor hem waren. En het geschiedde - was het hem te licht te gaan in de zonde van Jerobeam, zoon van Nebat? - hij nam tot vrouw Izebel, dochter van Etbaäl, koning der Sidoniërs. Hij ging, hij diende de Baäl en wierp zich voor hem neer. Hij richtte een offerplaats op voor de Baäl in het Baälhuis dat hij gebouwd had in Samaria. Achab maakte de Asjera en deed meer om JHWH, Israëls God, te krenken dan alle koningen van Israël die voor hem waren. In zijn dagen heeft Chiël, de Beteliet, Jericho herbouwd. Hij stichtte haar ten koste van Abiram, zijn eerstgeborene, en richtte haar poorten op ten koste van Segub, zijn jongste, naar het woord van JHWH dat hij had gesproken door Jozua, zoon van Nun. Toen sprak Elia de Tisbiet, uit de randbewoners van Gilead, tot Achab: Bij het leven van JHWH, de God van Israël voor wiens aangezicht ik sta: er zal beslist geen dauw of regen zijn deze jaren tenzij op mijn woord! Het woord van JHWH geschiedde aan hem: Ga van hier, keer je naar het oosten en verberg je in de beekvallei Keriet die in de Jordaan uitkomt. Het zal geschieden: uit de beek kun je drinken en de raven gebied ik jou daar te onderhouden. Hij ging en deed naar het woord van JHWH: hij ging en zat in de beekvallei Keriet die uitkomt in de Jordaan. De raven kwamen naar hem met brood en vlees in de morgen, met brood en vlees in de avond en uit de beek dronk hij. Het geschiedde aan het einde van deze dagen: de beek droogde op want er was geen stortbui geweest op het land. Muzikaal intermezzo 1

2 Het woord van JHWH geschiedde aan hem: Sta op, ga naar Sarfat bij Sidon, ga daar zitten. Zie, ik gebied daar een vrouw, een weduwe, om jou te onderhouden. Hij stond op, ging naar Sarfat en kwam bij de stadspoort. En zie: daar was een vrouw, een weduwe, houtjes aan het sprokkelen. Hij riep naar haar, hij sprak: Haal toch een beetje water voor me met dat kommetje, dan kan ik drinken! Ze ging het halen Hij riep haar, hij sprak: En neem ook een stuk brood voor me mee! Maar zij sprak: Bij het leven van JHWH, jouw God, ik heb helemaal niets in voorraad - behalve een handvol meel in de pot en wat olie in de kruik. Kijk mij, ik sprokkel wat houtjes, dan kom ik thuis en maak het klaar voor mij en mijn zoon, we eten het en dan sterven we. Elia sprak tot haar: Vrees niet! Ga naar huis, doe naar jouw woord. Alleen: maak daar voor mij allereerst een klein baksel van en breng dat hier naar mij - voor jezelf en je zoon maak je het daarna. Want zo spreekt JHWH, de God van Israël: De pot met meel raakt niet op en de olie ontbreekt niet in de kruik, tot de dag dat JHWH een stortbui geeft op de akker. Zij ging en deed naar het woord van Elia. Ze at, hij en zij en haar huis, van dag tot dag. De pot met meel raakte niet op en de olie ontbrak niet in kruik naar het woord van JHWH dat hij gesproken had door Elia. Het geschiedde na deze dingen: de zoon van de vrouw, de vrouw des huizes, werd ziek. Zijn ziekte werd zeer ernstig tot er geen adem meer in hem over was. Zij sprak tot Elia: Wat is er tussen mij en jou, man Gods? Ben je naar mij gekomen om mijn schuld in gedachtenis te roepen en mijn zoon te laten sterven? Elia sprak: Geef mij je zoon! Hij nam hem uit haar schoot en bracht hem naar boven, naar de bovenkamer waar hij verbleef en hij legde hem neer op zijn bed. Hij riep tot JHWH, hij sprak: JHWH, mijn God, 2

3 doet gij dan kwaad zelfs aan de weduwe bij wie ik als vreemdeling te gast ben, dat gij haar zoon laat sterven? Hij strekte zichzelf uit op het kind, drie keer en hij riep tot JHWH, hij sprak: JHWH, mijn God, laat toch het leven van dit kind terugkeren in zijn binnenste! JHWH hoorde naar de stem van Elia en het leven van het kind keerde terug in zijn binnenste en hij leefde. Elia nam het kind en bracht het naar beneden uit de bovenkamer, het huis in en hij gaf hem aan zijn moeder. Elia sprak: Zie, hij leeft, je zoon. De vrouw sprak tot Elia: Nú weet ik dat jij een man Gods bent en het woord van JHWH in jouw mond betrouwbaar is. Toespraak Goede literatuur vertelt een verhaal dat andere verhalen ontmaskert, verdiept of onderuit haalt, schrijft de Franse filosoof Alain Finkelkraut. De menselijke verbeelding trekt voortdurend een sluier over de werkelijkheid en het is de literatuur die deze sluier afrukt. Dit geldt zeker niet voor alle literatuur, maar in elk geval wel voor het Bijbelverhaal. Het boek Koningen waaruit we vandaag lezen is er een mooi voorbeeld van. Op het eerste gezicht lijkt het een vaderlandse geschiedenis van Israël. Een geschiedenis zoals elk volk die schrijft. Over koningen die paleizen bouwen, gebieden veroveren, hun macht uitbreiden. Maar als je goed leest, merk je: hier hebben we met uiterst kritische literatuur te maken. De koning wordt op de voet gevolgd door de profeet. De koning kan geen woord spreken, geen ding doen, of er zit wel weer een profeet op zijn hielen. Zo vertelt Israel haar verhaal. Aan alles merk je dat de vertellers uit de onderdrukking vandaan komen. Ze hebben de keerzijde van de macht geproefd. Hebben wonden opgelopen. Zij weten als geen ander waar ongebreidelde macht toe kan leiden. En daarom schrijven ze geen neutrale analen van koningen, maar een kritisch verhaal waarin de profeet de cruciale rol speelt. En niets wordt weggemoffeld of keurig gecamoufleerd. Alles komt op tafel. Het gaat er soms behoorlijk ruw aan toe. Ja, de sluier wordt soms hardhandig van de werkelijkheid afgerukt, om met Finkelkraut te spreken. Deze verhalen moet je dan ook nooit in je eentje lezen. Dat moet je met elkaar doen, met een goede uitlegger erbij. Zonder profetie verwildert het volk, zouden we als motto boven het verhaal van vandaag kunnen zetten. Over koning Achab gaat het. Historici hebben vastgesteld dat onder zijn regime sprake was van grote welvaart. Een gouden eeuw zouden wij het noemen. Zijn vader breidde zijn handelsgebied uit tot in de verste verten. Met als klap op de vuurpijl dat zijn zoon Achab trouwt met de dochter van een volstrekt corrupt bewind: Izebel. Zij is degene die de Baäl-godsdienst koninklijke statuur geeft in Israël. Van Tora is niets meer over. De banden met Jeruzalem zijn voorgoed verbroken. En wat zien we daar 3

4 in de verte herrijzen? De stad Jericho! De grote ommuurde stad. In het boek Jozua het beeld van een totalitaire samenleving. Met muren die mensen van elkaar scheiden. In het verhaal van Jozua wordt die stad liturgisch neergehaald door een verdrukt slavenvolk. En heel nadrukkelijk wordt daar bij gezegd: die stad mag nooit meer herbouwd worden. Het zal ten koste gaan van de toekomst. Het zal ten koste gaan van de menselijkheid. Want het land van belofte mag nooit een land zijn waar mensen elkaar uitsluiten maar zal een land zijn waar mensen elkaar juist binnenlaten en in vrede met elkaar leven. Veelzeggend genoeg wordt onder Achab dit Jericho herbouwd. En als we goed kijken, ja als we met profetische ogen kijken dan zien we dat die stad is gebouwd op kinderlijkjes. Hij is gebouwd ten koste van de eersteling en op het graf van de jongste zoon. Dat is wat de Baalpriesters dicteren. Wil je zeker zijn van groei en vitaliteit dan moet je daarvoor wat over hebben. En het gekke is: men is het normaal gaan vinden. Die kinderoffers werden met grote regelmaat uitgevoerd. En niemand stelde er meer een vraag bij. Zo was dat nu eenmaal. En zo is dat nog steeds. We maken van een oorlog met meer dan honderdduizend doden een politieke kwestie waar we met elkaar over gaan discussiëren. En iedereen lijkt het normaal te vinden. Van een ramp op Haïti wordt een liefdadigheidsfeest gemaakt en we halen onze schouders op. Maar dan! Dan staat er een profeet op. Elia is zijn naam. JHWH is God. Dat is een andere. Dat is de God die partij kiest voor het kwetsbare leven. Elia staat op. Zonder te kloppen komt hij zomaar onze wereld binnen. En begint hij te spreken zonder dat iemand er om vroeg. En wat doet hij? Hij legt zijn vinger op de zere plek. Hij wijst in het verhaal van de bestaande orde aan waar het mis gaat. Die gouden eeuw van Achab komt aan het licht als een weduwe met een zieke zoon. Dat is wat hier gebeurt. Elia neemt ons mee naar de achterkant van het zogenaamd welvarende land. En wat zien we daar? Een weduwvrouw die houtjes sprokkelt. Een vrouw die het echte verhaal vertelt als Elia haar vraagt om wat water en wat brood. Ik heb helemaal niets in voorraad- behalve een handvol meel in de pot en wat olie in de kruik. Kijk mij, ik sprokkel wat houtjes, dan kom ik thuis en maak het klaar voor mij en mijn zoon, we eten het en dan sterven we Dat is het verhaal van deze weduwe. Het kleine verhaal in de marge tegenover die grote stoere Achab met zijn tempels, steden en paleizen. Deze vrouw vertelt wat er werkelijk gaande is. De weduwe in de bijbel herinnert aan de keerzijde van het grote gewin. Herinnert aan al die mannen die zijn omgekomen in de oorlogen. Hoeveel weduwen lopen er in Irak niet rond? Ze laten de open wonden zien van een wereld waarin menselijkheid ver te zoeken is. Elia de profeet moet naar deze vrouw toe. In die ontmoeting komt aan het licht waar het echt over gaat: over water en brood. Over de grondvoorwaarde van het menselijk leven. Wat je als mens tot mens maakt. Dat wordt vergeten in de grote schreeuwende krantenkoppen. Dat wordt overruled door het grote politieke spel, wat we ook deze dagen weer voorbij zien komen. Maar daar in die weduwe, daar komen ook wij ter sprake. Daar gaat het namelijk over de vraag wie wij zijn. Nee, niet over de vraag wat op onze CV staat of wat wij allemaal hebben gepresteerd, maar wie wij zijn. Wat ons doet opstaan als we s ochtends wakker worden. Wat ons op de been houdt. Ons water en ons brood is. Ja, in die ontmoeting tussen Elia en de weduwe gaat ineens een heel andere wereld open. Tegen de achtergrond van de succesverhalen van Achab gaat 4

5 het hier over het grote tekort. Het grote ontbreken. Nog een keer zal ze een koek bakken en daarna is het afgelopen. Dan sterven we Dat is tegelijk het lot van alle menselijkheid in een land waarin de profetie is uitgedoofd. Maar de profeet laat het hier niet bij. De profeet zegt niet: dat moeten we dan maar leren aanvaarden. Zoals het zovaak ook in christelijke kerken klinkt. Het zal wel een bedoeling hebben. Dat zegt hij niet. Die profeet leeft van een ander woord: hij zegt: vrees niet! Dat zegt hij. Leg je er niet bij neer, want: de pot meel zal niet opraken en de olie ontbreekt niet in de kruik!. Hij nodigt de vrouw uit, het onmogelijke te doen. Vanuit haar tekort eerst een koek te bakken voor hem, voor zichzelf en voor haar zoon. Deze profeet rekent met de onmogelijke mogelijkheid. Hij rekent ermee dat we meer kunnen doen dan wat ons dagelijks aan mogelijkheden wordt voorgehouden. Dat is de rol die hij spelen moet. Neem geen genoegen met wat zich aandient. Kijk verder. Denk in dromen. Want dan zal er een weg aan het licht komen die je voorheen nooit eerder zag. Dat is zijn verhaal. Denk verder dan de gegeven werkelijkheid. Die Baälpriesters zijn alleen maar bezig om het bestaande te vereren en te verabsoluteren ten koste van alles. En dat is ook wat vandaag bij ons bon ton is. De profeet van JHWH echter leeft met het visioen van een andere wereld. Een wereld waarin mensen in vrede met elkaar willen leven. Met elkaar het brood delen en de beker laten rondgaan. Niemand buiten de boot. De profeet wil de werkelijkheid zien in het licht van de humaniteit. Van ware menselijkheid. En daarom moet het nog gaan over die zoon. Want die zoon staat in de bijbel voor de toekomst, voor wat komen gaat. De zoon staat daarvoor garant. Daarom gaat het ook steeds over de verwachting van een zoon bij de aartsmoeders van Israel en in het evangelie over Jezus. Die zoon is in de bijbel nooit vanzelfsprekend. Hij staat buiten ons bereik. Buiten de kaders waarin wij leven. En veelzeggend genoeg begon ons verhaal met die kinderoffers. Met de eersteling en de jongste die worden geofferd voor de welvaart. Een toekomst die wordt geofferd voor wat wij allemaal willen. Hoe herkenbaar. Maar die weduwe heeft ook een zoon. En die zoon wordt veelzeggend genoeg doodziek. De toekomst is in het geding. Het gaat niet goed. De profetie is uitgedoofd en het boek van de bevrijding is vergeten. Maar dan komt die zoon in de handen van de profeet. Als een vroedvrouw neemt hij hem uit de schoot van de weduwe en brengt hij hem naar boven. Hij moet van bovenaf weer geboren worden, zo lijkt het. Binnen de wereld van Achab wordt hij of onderdrukker of zelf onderdrukt. Staat hij of aan de kant van de tiran of aan de kant van de verschoppeling. Maar de profeet rekent met een derde mogelijkheid. En daarom moet hij naar boven. Moet hij als het ware opnieuw geboren worden vanuit het woord van de profeet. En we horen hoe de profeet zichzelf op het kind uitstrekt, tot driemaal toe. Heel zijn profetische existentie legt hij op het kind. En zo komt de kracht weer terug in het binnenste van die zoon. Profetische kracht. Opnieuw geboren uit het profetische visioen. En misschien is dat ook wel waar dit verhaal ons vandaag wil hebben. Dat wij worden als die zoon: opnieuw geboren uit het woord van de profeet. Met kracht bekleed om telkens weer verder te kijken dan de gegeven dingen. Het te doen met een andere mogelijkheid dan de mogelijkheden die wij doorgaans in kaart brengen. Het te doen met het woord van bevrijding tegen het lot in: Vrees niet! We komen dat woord wel 365 keer in de bijbel tegen: voor elke 5

6 dag een keer. Vrees niet voor de Achabs in ons leven. Maar zoek de profeet die voor die weduwe en voor ons dat liedje zingt van een herder die het ons aan niets doet ontbreken: Was jij mijn herder, niets zou mij ontbreken. Zo zal het zijn. 6