ASTRO NA UTopia. deel 1 Ons zonnestelsel, een kleine stip in het heelal. Naam : Schooljaar : Groep :

Transcriptie

1 deel 1 Naam : Schooljaar : Groep :

2 ONS ZONNESTELSEL, EEN KLEINE STIP IN HET HEELAL HEELAL HET ONTSTAAN VAN HET HEELAL Het heelal is enorm groot. Het omvat alles: de aarde, de zon, de maan, de planeten, de sterren, alle andere hemellichamen en de ruimtes daartussen. Niemand weet precies hoe het heelal is ontstaan. Er zijn wel allerlei ideeën over. De bekendste theorie is die van de big bang, ook wel oerknal genoemd. Volgens deze theorie zat lang geleden het hele heelal dicht opeen gepakt. Er was één zeer kleine, heel hete bol. Alle stoffen in die bol waren héél hard op elkaar geperst. Die bol was zo warm en vol energie dat hij niet klein kon blijven. Ongeveer 18 miljard jaar geleden ontplofte deze bol met een enorme klap. Met een enorme snelheid werd de materie in alle richtingen weggeslingerd. In enkele minuten tijd ontstonden de bouwstenen van het heelal, zoals waterstof en helium. Na vele duizenden jaren koelde de enorme hete energie van het vroege heelal wat af. Na miljoenen jaren ontstonden geleidelijk gassen. Pas veel later ontstonden hieruit sterrenstelsels en afzonderlijke sterren. Toen die sterren uit elkaar spatten, ontstonden de zwaardere elementen, zoals koolstof (de bouwstenen van het leven). 2

3 Na de oerknal is het heelal steeds groter geworden en het groeit nog steeds. Door het voortdurend uitzetten, is de ruimte nu grotendeels leeg. Hier en daar zijn dichtere delen te vinden, zoals sterrenstelsels, sterren, planeten,... Opdracht om je te kunnen voorstellen hoe het heelal groeit en er steeds meer lege ruimte is Neem een lege ballon en een viltstift. Teken melkwegstelsels op de ballon. Blaas de ballon nu op. De melkwegstelsels groeien steeds verder uit elkaar. Zo gaat het ook in de ruimte, maar dan wel véél trager. HET HEELAL IS ONVOORSTELBAAR GROOT De afstanden in de ruimte zijn enorm groot. Astronomen of sterrenkundigen drukken die afstanden daarom vaak uit in de tijd die het licht nodig heeft om zo ver te reizen : - wij spreken bijvoorbeeld over een autoreis van 2 uur. - astronomen spreken over een ruimtereis van bijvoorbeeld 100 lichtjaar. Wat is een lichtjaar? Een lichtjaar is de afstand die het licht in 1 jaar aflegt. Maar hoe groot is die afstand dan wel? Enkele voorbeelden om er een beetje een idee van te krijgen... A) In 1 sec. legt het licht km af. met de auto moeten wij daarvoor ongeveer 4 maanden dag en nacht rijden. B) In 1 jaar legt het licht dan een afstand af van km. met de auto zou je daarvoor ongeveer jaar moeten aan één stuk door rijden. 3

4 ONS MELKWEGSTELSELS Een heleboel STERRENSTELSELS in de ruimte Sterrenstelsels zijn enorme verzamelingen van sterren die bij elkaar blijven door hun onderlinge zwaartekracht. Een sterrenstelsel kan wel miljarden sterren bevatten. Een sterrenstelsel wordt ook wel melkwegstelsel genoemd, maar..... het sterrenstelsel waarin wij leven, noemen we Ons melkwegstelsel. Door naar hun vorm te kijken, kunnen we 3 soorten sterrenstelsels herkennen : - ellipsvormig - spiraalvormig - onregelmatige sterrenstelsels 4

5 ONS MELKWEGSTELSEL Welke vorm heeft onze melkweg? Onze melkweg heeft een doorsnede van lichtjaar. Bij heldere hemel zien we duizenden sterren aan de hemel. Dat zijn maar enkele van de 200 miljard sterren in onze Melkweg. De aarde ligt diep in een van de armen van de spiraal, op lichtjaar van het centrum. In ons Melkwegstelsel is ons zonnestelsel (de zon en alle planeten) maar een heel klein stipje, zoals je op de schets hierboven kan zien. ons melkwegstelsel Opdracht om de vorm van onze melkweg na te bootsen Als jullie thuis een wat dikkere groentensoep eten... roer de soep zo dat deze flink ronddraait in de kom. Terwijl de soep ronddraait giet je er een straaltje room dwars over heen. De spiraal die je nu ziet lijkt op onze melkweg. 5

6 STERREN Sterren zijn de kleine lichtpuntjes die je s nachts aan de hemel ziet. Sommige zijn fel en sterk andere zijn zwak. Er zijn teveel sterren om op te noemen. Het grootste verschil tussen een ster en een planeet is dat sterren geven en planeten. EEN STER zo ziet ze eruit Sterren zijn niet zoals ze vaak worden getekend vijf- of zeshoekige dingen. Nee, sterren zijn van gloeiend heet gas. Omdat dat gas zo heet is de sterren. Veel mensen denken dat sterren alleen maar wit zijn, maar dat is niet zo. Sterren kunnen ook blauw, geel, rood, oranje of geel zijn. Aan de kleur van een ster kan je zien hoe warm deze is : - rode en oranje sterren zijn het koelst : ongeveer C. - gele sterren (zoals de zon) zijn heter : ongeveer C aan de buitenkant. - blauwwitte sterren zijn het heetst : aan de buitenkant maar liefst C. Een grappig weetje Bij sterren is het net andersom dan bij een waterkraan - waterkraan rood = heet water / blauw = koud water - sterren rood = een ster / blauw = een ster Je kan dus maar beter uit de buurt van een ster blijven als je weet dat : - 25 C al een warme dag is op aarde - water kookt bij 100 C - papier begint te branden bij 250 C 6

7 STERRENBEELDEN Heel lang geleden gaven mensen een naam aan groepjes heldere sterren die ze aan de hemel zagen. Zo n groepje heldere sterren noemen we een sterrenbeeld. Door de sterren met elkaar te verbinden, zagen de mensen er de vorm van dieren, mensen en goden in. Er zijn in totaal 88 sterrenbeelden. Eén van de bekendste daarvan is de grote beer Deze is het hele jaar door zichtbaar. 12 van die sterrenbeelden kennen we ook als de dierenriem : 7

8 weegschaal schorpioen maagd Meer sterrenbeelden vind je op (thema s / sterrenbeelden) En we leren er ook nog meer over tijdens ons bezoek aan de sterrenwacht Urania. 8

9 Opdracht : zoek de antwoorden in je bundel op p. 2 t.e.m. 7 HET HEELAL 1. Het moment waarop het heelal ontstond, noemt men de Toen was er 1 kleine, heel hete bol die en spatte alles uit die bol uiteen in de ruimte. Maar pas groeiden die stoffen uit tot. Het heelal werd steeds groter en ook nu nog steeds. STERRENSTELSELS 2. Wat is een lichtjaar? Hoeveel km legt het licht af in 1 seconde? 3. Noem de 3 soorten sterrenstelsels : Welke vorm heeft ONS melkwegstelsel? STERREN 4. Wat is het verschil tussen sterren en planeten? - sterren - planeten 5. Wat is een ster? 6. Welke sterren zijn het warmst en welke het koudst? - de warmste sterren zijn - de koudste sterren zijn 7. Er zijn sterrenbeelden. Het bekendste sterrenbeeld is 9

10 ZONNESTELSEL HET ZONNESTELSEL Ons zonnestelsel ontstond ongeveer 5 miljard jaar geleden uit één ronddraaiende gas- en stofwolk. Net zoals andere sterrenstelsels ontstonden... De zwaartekracht zorgde ervoor dat stofdeeltjes bij elkaar kwamen in kleine brokken. Sommige van die brokjes botsten en vielen weer uiteen. Anderen werden steeds groter en groeiden na miljoenen jaren uit tot de huidige planeten. Vele kleinere brokken werden asteroïden, kometen, manen en meteoroïden. Al deze ruimtebrokken die rond de zon blijven draaien, vormen samen met de zon ons. DE ZON De zon is een. Het is de ster die het dichtst bij ons staat en waar wij omheen draaien. Ze bestaat al zo n 5 miljard jaar en is nog maar in de helft van haar leven. Omdat ze het dichtst bij ons staat lijkt ze voor ons ook de grootste ster. Maar veel verder in het heelal zijn er nog véél grotere sterren. En toch is onze zon ook groot de middellijn van de zon is even lang als 39 aardbollen naast elkaar. de zon 39 x de aardbol 10

11 De zon geeft ons en. De zon is een grote vuurbol, niet zo mooi rond zoals wij het meestal tekenen. Door de enorme hitte worden grote de ruimte ingestuwd. Sommige plekken op de zon zijn iets minder warm, maar nog altijd duizenden graden. Die plekken zijn zwart en noemen we. ASTEROÏDEN Astereroïden zijn kleine stukken die aan elkaar zijn geklit tot grotere mini-planeten. De meeste asteroïden zweven in de enorme ruimte tussen Mars en Jupiter : dat gebied noemen we de. De grootste asteroïde, Ceres, heeft een doorsnee van 975 km. De meesten zijn veel kleiner, de kleinsten zijn nog geen km groot. Links Mars en rechts Jupiter (daartussen de asteroïdengordel). 11

12 KOMETEN Asteroïden en kometen lijken sterk op elkaar, alleen bevatten kometen veel. Kometen komen uit de verste hoeken van ons zonnestelsel. Ze bestaan uit brokken ijs en stof die miljarden jaren diepgevroren zijn. De meeste kometen blijven in een baan om de zon draaien. Af en toe wordt een komeet een stukje uit zijn baan geduwd. De komeet begint dan naar het centrum van het zonnestelsel te bewegen en gaat steeds sneller. Als de komeet de zon nadert, warmen de buitenste ijslagen op en veranderen in. Dit vormt een nevel om de kern van de komeet. De zonnewind blaast het gas in een lange staart. Doordat het zonlicht op die gassen weerkaatst, kunnen wij die komeet en zijn staart zien. De komeet draait om de zon en gaat dan weer terug naar de verre ruimte. Soms komt hij nog wel eens terug. De komeet Haley [heejli] keert elke 76 jaar terug. de komeet Haley Een komeet is dus niet hetzelfde als een 'vallende ster'... komeet vallende ster

13 METEOROÏDE? METEOOR? METEORIET? Nog meer verwarring daar in de ruimte Al deze meteo. s zijn al zeker en vast geen vallende sterren, want ze geven zelf. Wat zijn het dan wel? een meteoroïde [metejorowide] = stofdeeltjes tot grote rotsblokken in de ruimte die de baan van een komeet volgt een meteoor = een kleine meteoroïde die in de dampkring van de aarde komt en daar verbrandt door de wrijving met de lucht en dus verdwijnt een meteoriet = een grote meteoroïde die in de dampkring van de aarde komt en er helemaal doorheen gaat tot ze op de grond inslaat en daar een krater achterlaat Een meteoriet van meer dan ton vormde deze 1200 m brede krater ongeveer jaar geleden in Arizona. PLANETEN Over de planeten van ons zonnestelsel kom je alles te weten in het volgende deel. 13

14 de 8 PLANETEN van het ZONNESTELSEL PLANETEN voor de wiskundige knobbels Er zijn planeten die in een baan rond de zon draaien. Tot 2006 waren dat er 9, maar sindsdien noemen de wetenschappers Pluto een dwergplaneet. Een hulpmiddeltje om de volgorde van de planeten te onthouden : Maak Van Acht Meter Japanse Stof Uw Naam De zon heeft een aantrekkingskracht of! Een sterke zwaartekracht zelfs, want ze trekt alles in het zonnestelsel naar zich toe. Maar de planeten vallen niet op de zon : de snelheid - waarmee ze rond de zon draaien - is gelukkig groot genoeg is om er niet naar toe getrokken te worden. 14

15 Alle planeten draaien in een vaste baan om de zon. Maar ze draaien niet allemaal even snel. Hoe verder de planeet van de zon is verwijderd, hoe langer de omwenteling om de zon duurt. Mercurius heeft bijvoorbeeld maar 88 dagen nodig om rond de zon te draaien. Een jaartje is daar dus sneller om je zou er dus sneller oud worden, want het duurt daar maar 88 dagen voor je opnieuw verjaart. De aarde heeft dagen nodig voor een omwenteling rond de zon. De verste planeet, Neptunus dus, doet er dan weer een pak langer over. Neptunus heeft 165 aardjaren nodig om rond de zon te draaien. Dat zijn dus 165 x 365 dagen = aarddagen. Dan moet je wel heel lang wachten voor je je volgende verjaardagscadeautje mag uitpakken hé. Opdracht : 1. noteer eerst je leeftijd in de 2 de kolom. 2. voor de berekeningen gebruik je een zakrekenmachine 3. let goed op voor de komma s als je het getal uit de 3 de kolom intikt in de uitkomst mag je de cijfers na de komma weglaten planeet mijn leeftijd op aarde jaar mijn leeftijd op een andere planeet Mercurius jaar X 4,15 = jaar Venus jaar X 1,62 = jaar Aarde jaar X 0,53 = jaar Mars jaar X 0,084 = jaar Jupiter jaar X 0,034 = jaar Saturnus jaar X 0,012 = jaar Uranus jaar X 0,006 = jaar Neptunus jaar X 0,004 = jaar 15

16 Ook planeten hebben een aantrekkingskracht. Wij worden door de aarde aangetrokken, zodat we er niet zouden afvallen. De kracht die de aarde daarvoor heeft, noemen we de. De aarde trekt ook een belangrijke rotsblok uit de ruimte aan, namelijk. Maar de maan heeft ook haar eigen willetje doordat ze voldoende snel rond de aarde draait, kan ze op een veilige afstand blijven. Over de band tussen de aarde en haar maan leren we in een volgend deel nog meer. En zo heeft elke planeet z n eigen zwaartekracht De zwaartekracht is echter niet op alle planeten even groot. Hoe harder de planeet aan je trekt (grote zwaartekracht), hoe meer je op die planeet zal wegen. En ook rond nog enkele andere planeten draait een maan of zelfs meerdere. Daarover verder meer Opdracht : 1. weeg eerst jezelf op een personenweegschaal en noteer je gewicht in de 2 de kolom. 2. voor de berekeningen gebruik je een zakrekenmachine 3. let goed op voor de komma s als je de zwaartekracht intikt in de uitkomst mag je de cijfers na de komma weglaten planeet mijn gewicht op aarde zwaartekracht mijn gewicht op een andere planeet Mercurius kg X 0,370 = kg Venus kg X 0,887 = kg Aarde kg X 0,371 = kg Mars kg X 2,312 = kg Jupiter kg X 0,896 = kg Saturnus kg X 0,869 = kg Uranus kg X 1,100 = kg Neptunus kg X 0,060 = kg 16

17 En er wordt nog meer gedraaid in de ruimte Planeten draaien niet alleen in een baan om de zon elke planeet draait ook nog eens om z n eigen as. De aarde draait in om haar eigen as. 1 aarddag duurt dus 24 uur. Niet alle planeten draaien even snel om hun as. Hoe lang een dag duurt op de andere planeten, kom je te weten bij de volgende opdracht. Opdracht : verzamelen van cijferinformatie over de planeten 1. Van de juf of de meester krijg je een fiche voor elke planeet. - zoek op volgende websites de gevraagde gegevens zoek op de gegevens met een * zoek je op - vul de gegevens in op de fiches 2. Als je alle gegevens hebt ingevuld, kan je deze fiches gebruiken om er een spel mee te spelen. - knip de 8 fiches uit - lees de spelregels hiernaast - en spelen maar 17

18 PLANETEN : verschillende soorten De planeten van ons zonnestelsel worden onderverdeeld in 3 groepen : 4 binnenplaneten 4 buitenplaneten een reeks dwergplaneten Mercurius Venus Aarde Mars Jupiter Saturnus Uranus Neptunus Pluto vele mini-planeetjes staan het bij de zon staan het van de zon weg bestaan in hoofdzaak uit : en bestaan in hoofdzaak uit : bestaan in hoofdzaak uit : hebben op hun oppervlak ze hebben oppervlak door de gassen van vulkaanuitbarstingen ontstond de op Venus, Aarde en Mars. rond deze planeten draaien kleine brokken die samen de rond deze planeten vormen Deze planeten vormen samen de aan de rand van ons zonnestelsel. 18

19 TAALBESCHOUWING zinsleer Zet bij elke zin volgende stappen : 1. Zoek de persoonsvorm (pv.) in elke zin. - schrijf de vraagzin onder elke zin - omkring het eerste woord in de vraagzin - omkring datzelfde woord nu ook in de gedrukte zin 2. Zoek het onderwerp (ond.) in elke zin. - stel bij elke zin de vraag : wie doet het? - onderstreep (dubbel) alle woorden van het antwoord in de gedrukte zin 3. Zoek het gezegde (gez.) in elke zin. - het gezegde = de hele zin, behalve het onderwerp - onderstreep (enkel) het gezegde 1. Het heelal ontstond bij de oerknal. 2. Ons melkwegstelsel heeft de vorm van een spiraal. 3. De asteroïdengordel zie je tussen Mars en Jupiter. 4. In ons zonnestelsel is Jupiter de grootste planeet. 5. De planeet Mercurius ligt het dichtst bij de aarde. 19

20 TAALBESCHOUWING woordleer Opdracht 1 : Verbind elke afkorting met de juiste volledige naam. lidw. bn. lidwoord zn. zelfstandig naamwoord bijvoeglijk naamwoord Vul in : Voor een zelfstandig naamwoord kan je een plaatsen, behalve als dat zn. een is. Een vertelt ons hoe een zn. is. Opdracht 2 : Lees eerst de hele tekst. Schrijf dan onder elk onderstreept woord de juiste afkorting : lidw., zn. of bn. MERCURIUS is rijk aan kraters en lijkt sterk op onze maan. VENUS is voor de aardbewoners de helderste planeet. Aan de nachthemel lijkt MARS bijna zo rood als gloeiende kolen. JUPITER is de reus onder de planeten. Jupiter is groter en zwaarder dan alle planeten bij elkaar. SATURNUS is na Jupiter de grootste planeet in het zonnestelsel. Saturnus is lichter dan water : hij zou drijven op een grote oceaan! Op Saturnus zijn nog sterkere winden dan op Jupiter. URANUS is de derde grootste planeet. Uranus heeft dikke wolkenbanden die zich snel rond de planeet bewegen. NEPTUNUS is een diepblauwe planeet. Giftige wolken wervelen er omheen. Op de planeet is een grote donkere vlek zichtbaar. 20

21 LEEROPDRACHT ons zonnestelsel, een kleine stip in het heelal Hoe leer ik mijn les? Wat moet ik kennen en kunnen? Ik leer elk deel tot ik het goed kan... - ik vul de datum in - ik kleur het passende gezichtje 1ste keer! 2de keer? 3de keer? 1. p. 2 7 ik leer alles wat met fluo is aangeduid 2. p. 9 ik kan de vragen op p. 9 beantwoorden als ik iets niet goed begrijp, dan lees ik de tekst op p. 2 7 nog eens 3. p van alles wat met fluo is aangeduid, kan ik zeggen waar het bij hoort = bij ons zonnestelsel / de zon / asteroïden / kometen / meteoor en meteoriet hulpmiddel = de kaartjes op het bijgevoegde blad knippen en juist sorteren 4. p ik leer de volgorde van de planeten vanaf de zon : hulpmiddel = ezelsbruggetje en planeten-domino ik leer alles wat met fluo is aangeduid 5. p. 17 ik kan alles wat onderstreept is bij de juiste planetensoort plaatsen = bij binnenplaneten / buitenplenten / dwergplaneten kwartetspel 6. ik kan het antwoord op vragen over de planeten opzoeken. Bij de peilproef mag ik hiervoor mijn kwartetspel gebruiken. 21

22 MERCURIUS VENUS afstand tot de zon : miljoen km afstand tot de zon : miljoen km diameter : km diameter : km omwenteling om de zon in aardedagen omwenteling om de zon in aardedagen draait in aardedagen om haar as draait in aardedagen om haar as temperatuur : - tot + C temperatuur : + C aantal bekende manen : aantal bekende manen : AARDE MARS afstand tot de zon : 150 miljoen km afstand tot de zon : miljoen km * diameter : km diameter : km omwenteling om de zon in aardedagen omwenteling om de zon in 687 aardedagen draait in u. min. sec. om haar as draait in u. min. sec. om haar as temperatuur : - tot + C temperatuur : - tot + C aantal bekende manen : aantal bekende manen : 22

23 JUPITER SATURNUS afstand tot de zon : miljoen km afstand tot de zon : miljoen km diameter : km diameter : km omwenteling om de zon in 12 aardedagen omwenteling om de zon in aardedagen draait in u. min. sec. om haar as draait in u. min. sec. om haar as temperatuur : - C temperatuur : - C aantal bekende manen : * aantal bekende manen : URANUS NEPTUNUS afstand tot zon : MILJARD km * afstand tot zon : MILJARD km * diameter : km diameter : km omwenteling om de zon in aardejaren omwenteling om zon in aardejaren * draait in uren om haar as draait in u. min. sec. om haar as temperatuur : - C temperatuur : - C aantal bekende manen : * aantal bekende manen : * 23

24 ZONNESTELSEL (1) ZON (2) ASTEROÎDE (3) KOMEET (4) METEOOR METEORIET (5) ZONNESTELSEL (1) ZON (2) ASTEROÎDE (3) KOMEET (4) METEOOR METEORIET (5)

25 spiraalvormig melkwegstelsel een grote verzameling sterren geeft licht en warmte zonnewinden zonnevlekken klein stuk rots tussen Mars en Jupiter asteroïdengordel In de buurt van de zon verandert het ijs in gas. komt in de dampkring van de aarde spiraalvormig een ijsbol met een staart verbrandt en verdwijnt melkwegstelsel De staart wijst altijd van de zon weg. maakt een krater een grote verzameling sterren geeft licht en warmte zonnewinden zonnevlekken klein stuk rots tussen Mars en Jupiter asteroïdengordel In de buurt van de zon verandert het ijs in gas. komt in de dampkring van de aarde spiraalvormig een ijsbol met een staart verbrandt en verdwijnt melkwegstelsel De staart wijst altijd van de zon weg. maakt een krater een grote verzameling sterren geeft licht en warmte zonnewinden zonnevlekken klein stuk rots tussen Mars en Jupiter asteroïdengordel In de buurt van de zon verandert het ijs in gas. komt in de dampkring van de aarde een ijsbol met een staart verbrandt en verdwijnt De staart wijst altijd van de zon weg. maakt een krater

26