MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF

Transcriptie

1 UITNEEMBAAR LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF Opnieuw gender in de kijker? Ja, en dat is nodig. We hebben namelijk de neiging om de wereld op te delen in tegenpolen. En helaas geldt dat ook voor meisjes en jongens, vrouwen en mannen. Helaas? Ja, want anno 2022 leidt dat nog steeds tot uitsluiting en zelfs geweld. Er zijn genderverschillen. En zowel kinderen als volwassenen hebben recht op verschil. Maar verschil is niet hetzelfde als ongelijkheid. Hoe maak je dat concreet in jouw school? Arteveldehogeschool Gent ging met Genderpro(o)f! aan de slag en biedt schoolteams hulp en handvatten om leerlingen een minder binair denken mee te geven en meer genderbewust onderwijs te bieden. TEKST Eva Tiquet ILLUSTRATIES Rutger Van Parys Claire Van Trimpont coacht organisaties, bedrijven en verenigingen om inclusiever en genderbewuster te communiceren: Haal taal uit de taboesfeer, communiceer niet over verschillen, maar over wat ons verbindt! 28 MEI 2022 BASIS L-1

2 Genderpro(o)f! Samen op weg om jouw school genderproof te maken Die tafel moet nog snel verplaatst worden! Vraag je de hulp van twee sterke jongens? Of wik je bewust je woorden en vraag je of twee sterke kinderen kunnen helpen? Genderstereotiep denken en handelen worden in het onderzoeksproject Genderpro(o)f kritisch bekeken en waar nodig doorbroken. TEKST Els De Latter & Liselotte Vandenbussche BEWUST VAN GENDERSTEREOTYPEN Roze voor meisjes en blauw voor jongens? Het gaat niet om de kleur. Elk meisje dat van roze houdt, mag voluit voor roze kiezen. En elke jongen ook! Zelfs op de geboortekaartjes mogen de fluffy eenhoorns elkaar verdringen in een bad van pastelkleuren, of de rood-blauwe race-auto s elkaar stoer de loef afsteken Het gaat niet louter om de kleur van de kinderkamer, de lieflijke dan wel stoere kledij die kinderen van bij hun geboorte aangemeten krijgen Het gaat vooral om de boodschappen die erbij horen en meer nog om de hoeveelheid en de frequentie ervan. De niet-aflatende stroom aan boodschappen en interacties, van ouders of zorgfiguren, van mensen op straat, begeleiders in de kinderopvang, vrienden op school en leraren, zorgen er immers voor dat minieme aangeboren verschillen uitgroeien tot een grote kloof 1. Prenatale invloeden Kinderen krijgen al voor hun geboorte heel wat boodschappen en invloeden mee. Maar ook biologisch wordt er al een en ander vastgelegd, al zouden de verschillen tussen jongens en meisjes zonder een stereotiepe opvoeding veel, L-2 28 MEI 2022 BASIS

3 LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF veel, veel, veel kleiner zijn dan wat we nu zien 2. Als 23ste chromosomenpaar krijgen de meeste meisjes en jongens XX of XY mee. Maar er zijn ook combinaties als XXX, XXY, X0 Jongens krijgen genen mee zoals het SRY-gen die de aanmaak van een penis en testikels sturen, maar in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, heeft dat geen invloed op de hersenen. Wist je dat de verschillen tussen de hersenen van links- en rechtshandigen zelfs groter zijn dan die van jongens en meisjes? Foetussen krijgen in de baarmoeder ook hormonen mee zoals testosteron, in diverse hoeveelheden (en ook meisjes krijgen dat hormoon), maar ook die hebben geen rechtstreekse link met hersenen of gedrag 3. Interactie: epigenetica Het is vooral de interactie van nature (chromosomen, genen, hormonen, het skelet ) en nurture (de opvoeding, de interacties, beelden in de media), die verschillen in de verf zetten en doen groeien. Dat heet epigenetica. Kinderen worden geboren met heel flexibele hersenen en het is de invloed van de omgeving die ervoor zorgt dat genen aan of uit staan 4. Doordat heel wat volwassenen geloven dat de aangeboren verschillen tussen jongens en meisjes veel groter zijn dan in werkelijkheid, stemmen zij hun aanbod en interactie daar impliciet of expliciet op af. Jongens krijgen bijvoorbeeld vaker de boodschap hun tranen weg te stoppen, zich sterk te houden, worden doorgaans op een lagere toon aangesproken en meer aangemoedigd te experimenteren. Daardoor zijn de verschillen tussen de gemiddelde jongen en het gemiddelde meisje bij de start van de schooltijd al behoorlijk gevormd. Toch mogen ouders en leraren, en bij uitbreiding de kinderen zelf, niet vergeten dat de verschillen tussen jongens onderling, en de verschillen tussen meisjes onderling, veel groter zijn dan de gemiddelde verschillen tussen meisjes en jongens. Bovendien identificeert niet elk kind zich met het stereotiepe meisje of de stereotiepe jongen, zijn er ook intersekse kinderen en kinderen die bijvoorbeeld later op iemand van het eigen geslacht verliefd worden. Door jonge kinderen stereotiep en binair te behandelen op basis van hun vermeende biologische geslacht ontneemt de omgeving hun heel wat kansen en kan die hen subtiel in een richting sturen die ze misschien liever niet uitgaan. Gevolgen De druk op jongens om zich stoer te gedragen, risico s te nemen, weinig ruimte en taal te geven aan emoties, de berispingen die ze sneller krijgen om hetzelfde gedrag in de klas als meisjes 5, kunnen een negatieve impact hebben op hun welbevinden, interacties en verdere schoolloopbaan. Aandacht voor genderstereotypen op school is dus niet alleen belangrijk om leerlingen de kans te geven te zijn en te worden wie ze zelf willen, maar ook omdat het een belangrijke invloed heeft op hun schoolbeleving en prestaties 6. De boodschappen die meisjes vaker krijgen, bijvoorbeeld om lief en mooi te zijn, zich netjes te gedragen, hulp te vragen, niet boos te worden zorgen er enerzijds voor dat hun gedrag strookt met typische verwachtingen op school 7, maar leiden er ook toe dat ze zichzelf vaak onderschatten, niet geloven dat ze tot evenveel in staat zijn als andere kinderen en vaker over hun grenzen laten gaan. Kinderen hebben recht op verschil, maar verschil is niet hetzelfde als ongelijkheid. Meisjes denken al gauw dat ze minder sterk zijn, minder goed in wiskunde en wetenschappen, en jongens denken dat leraar worden niets voor hen is, maar kunstenaar, brandweerman, piloot of chirurg wel. Het is daarom van belang om met een open blik naar kinderen te kijken, variatie te erkennen, verschillen toe te laten en de mogelijkheden voor elk kind zo groot mogelijk te maken. 1 Fine, Prof. Dr. Paul Parizel in Pano, 2017, Ten Broeke, Ten Broeke, Bossaert, Vantieghem, Van Maele, & Van Houtte, Van Maele et al., MEI 2022 BASIS L-3

4 Correct informeren Stereotypen mogen er dus zijn, maar ze mogen niet alles sturen en overheersen. Er moeten bovendien ook nuances en tegenvoorbeelden aanwezig zijn en rolmodellen in de schijnwerpers staan. Bovenal moet de informatie kloppen die kinderen krijgen. Jongens zijn niet sterker dan meisjes tot de leeftijd van 12 jaar, meisjes zijn niet beter in taal, vrouwen schoten ook mee de lunch bij elkaar in de oertijd en gingen soms mee jagen op groot wild En er waren ook vrouwelijke ridders ( dames ), vrouwelijke piraten, en veel meer vrouwelijke uitvinders, wetenschappers en kunstenaars dan er in het collectieve geheugen zitten Ook zij verdienen een plaats in de klaspraktijk. EXPRESSIE IDENTITEIT AANTREKKING GESLACHT Roze was vroeger een typische kleur voor mannen, en mannen droegen ook pruiken, hakken, rokken of make-up. Denk maar aan Mozart, Prince of David Bowie bijvoorbeeld. Ook nu nog zijn er in heel wat culturen mannen te zien die zich om religieuze, persoonlijke of artistieke redenen anders kleden of gedragen dan wat anno 2022 in het Westen de norm is. Mannen zijn evengoed in staat tot empathie, kunnen zwemkampioen zijn en graag breien, of worden gediscrimineerd of gepest omdat ze te veel vrouwelijke eigenschappen laten zien. Genderstereotypen nuanceren, Els De Latter en Liselotte Vandenbussche Els De Latter is leraar lager onderwijs en onderwijskundige, stagebegeleider en onderzoeker aan de Arteveldehogeschool Gent in de Educatieve bacheloropleiding voor lager onderwijs. Liselotte Vandenbussche is docent Nederlands, opdrachthouder taalbeleid, stagebegeleider en onderzoeker aan de Arteveldehogeschool Gent in de Educatieve bacheloropleiding voor kleuteronderwijs. Ze doctoreerde in de Germaanse talen aan het Centrum voor Genderstudies van de Universiteit Gent. Ze is ook redacteur van DiGeSt. Journal of Diversity and Gender Studies. zorgt dus voor meer rolmodellen en mogelijkheden, een hoger welbevinden, minder stress en minder twijfels, minder discriminatie of pestgedrag, zowel in de kindertijd als bij volwassenen. Binair is dominant Het is daarnaast ook van belang om kinderen correcte informatie te geven over gender. Het genderkoekmodel 8 (hierboven) biedt daar een bevattelijke schematisering van. Elke persoon is geboren met een biologisch geslacht (man, vrouw, interseks), voelt een zekere seksuele en romantische aantrekkingskracht tot anderen (homoseksueel, heteroseksueel, biseksueel, panseksueel, aseksueel), heeft een bepaalde genderidentiteit of psychologisch geslacht (man, vrouw, non-binair, transgender) en een bepaalde genderexpressie (gedrag, kledij, manier van spreken, bewegen ). De heteronorm is dominant in onze binaire maatschappij (man wordt verliefd op vrouw, voelt zich man en gedraagt zich mannelijk en vice versa), maar er zijn daarnaast heel wat andere variaties mogelijk die even legitiem zijn. Kinderen moe- L-4 28 MEI 2022 BASIS

5 LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF ten daarvan op de hoogte zijn voor een gezonde ontwikkeling en een goed begrip van de wereld. Ook in de ontwikkelingsdoelen en eindtermen zit trouwens heel wat van die kennis vervat. GENDERBEWUST OP SCHOOL Genderpro(o)f aan de slag Net daarom is het PWO Genderpro(o)f in het leven geroepen. Het is een Praktijkgericht Wetenschappelijk Onderzoek van de Arteveldehogeschool Gent dat liep tussen 2019 en 2021, en zich erop richtte om kindbegeleiders en pedagogisch coaches, maar ook leraren, zorgcoördinatoren, directieleden en ondersteuners, een zicht te bieden op stereotypen en hun impact, en op de variatie die er onder kinderen bestaat. Op basis van die inzichten gingen kinderdagverblijven 9 en drie scholen na hoe ze hun organisatie duurzaam konden veranderen. Heel wat leraren staan immers al kritisch tegenover stereotypen. Ze willen de kinderen in hun klas een minder binair denken meegeven en genderbewust onderwijs bieden, maar ze kunnen nog wel wat concrete hulp en handvatten gebruiken. Het project focuste zich op vier domeinen: (1) de inrichting van de klas, school en speelplaats en de beelden die er te zien zijn, (2) de activiteiten en het lesmateriaal, (3) de interactie met leerlingen en (4) de interactie met ouders. Door die vier domeinen te integreren in een schoolontwikkelingstraject, waarin een coach op school het voortouw neemt, wil het project een blijvende verandering nastreven met meer variatie, meer keuzevrijheid en meer gelijke kansen voor elk kind. Aan de hand van een werk- en reflectieboekje voor leraren, een handleiding voor de coach, een genderkalender en uitgewerkte lesfiches werd ook een vormingsreeks uitgewerkt. De vierdelige reeks biedt de nodige achtergrond en praktische informatie om samen met collega s te evolueren naar een basisschool waarin elk kind de eigen talenten kan ontwikkelen en met een brede, open blik aan de samenleving participeert. Het is dus geen zaak van individuele leraren al is hun rol cruciaal maar een traject dat met het hele team gelopen wordt. Eén trekker kan uiteraard het voortouw nemen in het veranderingsproces, maar die heeft daarbij de steun nodig van andere teamleden, gelijkgezinden, iemand uit het beleid enz., om ervoor te zorgen dat elke verandering doorgesproken en gedragen is. Alleen zo kunnen de veranderingen duurzaam blijken. Werken aan de toekomst Ook in de lerarenopleidingen spelen verschuivende gendernormen een rol. Terwijl leraren in de negentiende eeuw voornamelijk mannen waren, is hun aantal in de twintigste eeuw gestaag afgenomen en lijkt leraar nu vooral een beroep voor vrouwen. Sommige kinderen komen in hun lagereschooltijd haast geen meesters meer tegen de LO-leraar, ICT-leraar of de directeur uitgezonderd... Het is dan ook van belang dat alle kinderen de nodige rolmodellen tegenkomen op hun pad, ook al is de vervrouwelijking van het onderwijs geen directe oorzaak van de gemiddeld slechtere schoolprestaties van jongens 10. Een diverser team houdt voor elke organisatie kwaliteitswinst 8 Killermann, 2017 en Cavaria, Bulckaert, Onderwijzen in het bed van Procrustes, MEI 2022 BASIS L-5

6 in. Daarbij moet er trouwens ook de nodige kennis en ruimte zijn voor verschillen tussen de vele vrouwelijke leraren! Beginsituatie, ambitie en urgentie Een eerste stap in het traject om een genderbewuste school te worden, is de beginsituatie van de school in kaart brengen, een ambitie uitspreken en werken aan het urgentiebesef bij het team. Dat kan door samen eigen stereotypen onder de loep te nemen, de gevolgen van genderstereotypering te bekijken, na te denken over de wensen voor de school. Soms is er ook een concrete aanleiding om het traject te starten, zoals een kind dat zich niet goed voelt bij de rok als verplicht onderdeel van het uniform voor meisjes, vragen van ouders of de leraren zelf. migratieachtergrond ruim ondervertegenwoordigd waren in het aanbod. Het is natuurlijk niet de bedoeling om de hele bibliotheek te vervangen door roldoorbrekende kinderboeken, maar een gezonde mix is wel een nobel streven! Ook de afbeeldingen in de gangen of aan de deuren doorbraken vaker niet dan wel de gangbare norm: meisjes hadden blond haar met staartjes, brandweerlui waren steevast mannen, en personen met een migratieachtergrond werden in armoede afgebeeld. Ook daar kan het goed zijn om op zoek te gaan naar aanvullend beeldmateriaal dat kinderen een spiegel biedt waarin ze zich herkennen, of een venster op de wereld 11, die veel diverser is dan wat sommige kinderen in hun directe omgeving zien. Het is daarbij hoegenaamd niet de bedoeling om een genderneutrale school te worden, waarbij alle verschillen uitgevlakt worden en er enkel nog niet-stereotiep materiaal op de school aanwezig is. Het gaat erom genderbewuste keuzes te maken, goed te kijken naar een representatieve beeldvorming en correcte informatie in het lesmateriaal, open te leren communiceren en het beleid van de school daarop af te stemmen. Toen studenten in de lerarenopleiding het kijkkader gebruikten, kwamen ze tot de vaststelling dat ook op de speelplaats de ruimte niet altijd goed verdeeld was. Een voetbalveld nam meestal het grootste deel van de speelplaats in, en hoewel meisjes mochten deelnemen, waren er toch te weinig initiatieven om hen er actief bij te betrekken of alle plaatsen uitnodigend te maken voor alle kinderen. 11 Sims Bishop, 1990 Ruimte en materialen Een eerste domein dat samen met de drie scholen onder de loep genomen is, omvat de inrichting van de klassen, speelplaats en gemeenschappelijke ruimtes, de afbeeldingen aan de muur en de prenten- en jeugdboeken in de klas of schoolbibliotheek. Het ontwerpgerichte onderzoek werkte met kijkkaders die opgesteld, getest en bijgestuurd werden tot ze hun definitieve vorm kregen. Pas toen een leraar de boeken uit haar klas heel bewust vanuit dat perspectief onder de loep nam, zag ze dat vrijwel alle boeken een jongen als held of hoofdpersonage hadden, een typisch tweeoudergezin afbeeldden, en dat gezinnen met een Lesmaterialen en activiteiten Een volgend domein dat aan bod komt in de reeks, zijn de activiteiten, handboeken, leermethodes en werkblaadjes. Ook daar geldt de nood aan een evenwichtige en soms normdoorbrekende representatie. Methodes van uitgeverijen schenken in een specifieke les soms expliciet aandacht aan diversiteit, maar in andere thema s zijn afbeeldingen, teksten of voorbeelden nog vaak stereotiep. In de vraagstukken in de lessen wiskunde meten vaders bijvoorbeeld de oppervlakte van het plafond en berekenen ze hoeveel latten ze nodig hebben om het te vervangen, kopen moeders handtassen en berekenen ze de korting, en willen zussen afvallen en het gemiddelde per week kennen. L-6 28 MEI 2022 BASIS

7 LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF Ook daar is er niets mis met een stereotiep voorbeeldje van tijd tot tijd, maar andere, evenzeer waarheidsgetrouwe voorbeelden komen vrijwel niet aan bod. Wanneer kinderen voornamelijk zulke voorbeelden zien, wordt steeds weer een stereotiep rolpatroon bevestigd en daardoor geïnternaliseerd. Als kinderen na negen schooljaren een studiekeuze moeten maken, voelen ze zich vaak een buitenbeentje en durven ze niet altijd voor hun gevoel te gaan zonder tegen vooroordelen te moeten opboksen 12. Het is hoegenaamd niet de bedoeling om een genderneutrale school te worden, waarbij alle verschillen uitgevlakt worden. Het gaat erom genderbewuste keuzes te maken, goed te kijken naar een representatieve beeldvorming en correcte informatie in het lesmateriaal, open te leren communiceren en het beleid van de school daarop af te stemmen. Het is daarom van belang om enerzijds bij vaak terugkerende thema s als Sinterklaas, kriebeldiertjes of ongewervelden, Moeder- en Vaderdag, kunst, uitvindingen, superhelden of beroepen oog te hebben voor de valkuilen en actief te kiezen voor enkele roldoorbrekende ideeën. Het kan anderzijds ook zinvol zijn om samen met de leerlingen occasioneel of in specifieke activiteiten of lessen na te denken over stereotiepe beeldvorming, tegenvoorbeelden en de eigen interesses. Interactie met kinderen Het derde domein dat leraren van naderbij bekijken, is hun interactie met de kinderen. Wie zegt niet zonder nadenken: ik heb twee sterke jongens nodig om deze bank te verplaatsen, terwijl die net zo goed twee of drie sterke kinderen kan vragen om de klus te klaren? Jongens en meisjes van dezelfde grootte zijn tot de leeftijd van twaalf jaar even sterk, wat heel wat volwassenen en kinderen niet weten! Tegen meisjes gebruiken gesprekspartners ook vaker een hogere toon dan tegen jongens en ze krijgen vaak ook complimenten en kritiek om andere redenen. Meisjes worden vaker geprezen om hun zijn (lief, mooi, slim) en jongens om hun gedrag (inventiviteit, doorzettingsvermogen) 13. Ook een focus op het gemiddeld onderpresteren van jongens, al is dat al bij al vrij gering 14, kan er dan weer toe leiden dat leraren lagere verwachtingen krijgen van jongens, en lagere verwachtingen leiden vaak tot mindere prestaties 15. Gedreven of experimenterende jongens, zeker uit gezinnen met een lagere sociaaleconomische status, worden door leraren vaker ervaren als lastig of onhandelbaar 16. Het is daarom van belang om na te denken over de verwachtingen die leraren hebben tegenover de kinderen in de klas, de reacties op mogelijk kwetsende uitspraken en de spreekruimte die ze de kinderen bieden. Meer specifiek spelen het aantal antwoordbeurten, de hoeveelheid denktijd en de vragen die de kinderen krijgen, een rol. Ook de voorbeelden die aan bod komen, zijn van belang: spreek je enkel over mama als het over de was gaat en papa als het over werk gaat, zeg je steeds mama en papa als het over thuis gaat, gebruik je altijd de mannelijke of generieke beroepsnaam, en nooit de vrouwelijke variant? Communicatie met ouders Een laatste domein waarvoor kijkkaders en oefenmateriaal werden ontworpen, getest en bijgestuurd, is de communicatie met ouders. Dat gaat over de aansprekingen in de communicatie (kookmama s en sterke papa s bijvoorbeeld, mama s en papa s of het generieke ouders en wat met meemama s, pluspapa s of pleegouders?), de diversiteit in de samenstelling van de ouderraad of schoolraad, maar ook de open luisterhouding in gesprekken over stereotypen. 12 Vantieghem, Van Maele & Van Houtte, Maerten, Hermans, Opdenakker & Van Damme, Vantieghem, Van Maele & Van Houtte, Onderwijzen in het bed van Procrustes, MEI 2022 BASIS L-7

8 Het is belangrijk om het standpunt van de school en het genderbewuste beleid uit te leggen, maar ook om te luisteren naar de bezorgdheden en vragen die achter een vraag van een ouder zitten. Door het jij-ik-wij-model toe te passen 17, kunnen leraren op zoek gaan naar een compromis in het belang van het kind en samen uit een schijnbare patstelling proberen te raken. JIJ je richt je volle aandacht eerst op de ander IK jouw ideeën, gedachten, gevoelens Erkennen: ik zie dat het jou raakt, ik zie dat je het belangrijk vindt. Samenvatten: dus als ik je goed begrijp Vragen: kan je me wat meer vertellen over Ik begrijp je reactie én Informatie geven WIJ een compromis in het belang van het kind Gebruik wij en samen : hoe kunnen we hier nu samen uitraken? Focus op dialoog, niet per se op verandering : ik vind het belangrijk dat de situatie voor ons allebei goed voelt. Kunnen we een compromis vinden, nu of later? 17 Langedijk, 2010 L-8 28 MEI 2022 BASIS

9 LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF Verankering Belangrijk bij die vier domeinen is de terugkoppeling naar het hele team en de uiteindelijke verankering in het pestbeleid, de schoolvisie of het pedagogisch project. Daarom is het van belang om tijdens het proces geregeld stil te staan bij de evolutie. Is iedereen nog mee? Wat loopt goed, wat minder goed? Is het doel nog scherp? Is er bijsturing nodig? Wat heeft het team nog nodig? Het is ook goed om kleine stappen in de verf te zetten en successen te vieren. Het thema blijft daardoor ook in beeld en kleine acties kunnen andere teamleden inspireren. Door af te spreken wie het thema blijft volgen, wie verantwoordelijk is bij de aankoop van nieuw materiaal, de herwerking van het schoolwerkplan enzovoort, kan de school tot een gemeenschappelijke visie op genderbewust werken komen en tot een duurzame verandering die een impact kan hebben op heel wat kinderen. Enkele leerlingen schreven in hun schoolkrant hun bedenkingen bij Genderpro(o)f: Als je een meisje bent, hoef je niet altijd met poppen te spelen of roze mooi te vinden. Als je een jongen bent, moet je niet voetballen of stoer doen. Het mag best eens andersom zijn. Er zijn veel kinderen die zich niet goed voelen omdat ze niet mogen zijn hoe ze zichzelf voelen. We leerden dat juwelen en kleedjes in andere culturen ook door jongens gedragen worden. Meisjes dragen toch ook een broek? Kortom: Je mag en moet jezelf kunnen zijn zonder commentaar van anderen. (Jef, Nora, Kiara en Caitlin uit 5A) Ik kijk als leraar met een genderbril naar... activiteiten en speelleerkansen AANDACHTSPUNTEN Er is een diversiteit aan thema s die alle kinderen aanspreken. De activiteiten bevestigen niet uitsluitend stereotypen. De cadeaus voor Vader- en Moederdag zijn niet altijd stereotiep. Ik heb aandacht voor verschillende gezinsvormen. Ook eenoudergezinnen met moeder of vader, gezinnen met twee mama s of papa s, nieuw-samengestelde gezinnen, gezinnen met genderdiversiteit ACTIES (Vink aan wat je wil doen in de toekomst) Ik kies voor niet-stereotiepe namen van thema s, bv. dromen, theater, gevoelens in plaats van ridders en prinsessen, mama maakt zich zo mooi Er is vrije keuze bij activiteiten, maar ik daag kinderen uit om ook iets anders te proberen zodat ze hun interesses en talenten ontdekken en ontwikkelen. Ik lees een omgekeerd sprookje voor of ik laat de kinderen het zelf omkeren. Ik laat kinderen voor Vader- en Moederdag vrij kiezen tussen een breed aanbod van mogelijke cadeaus, wat het best aansluit bij hun ouder of zorgfiguur. Ik bereid activiteiten en vragen voor die stereotiepe gendernormen doorbreken MEI 2022 BASIS L-9

10 Bronnen Bossaert, Sarah (2009). Wie voert het hoogste woord? Interactie in het eerste leerjaar vanuit genderperspectief. Brussel: VUB Press. Bulckaert, Wouter (2021). Maak je opvang genderproof. Kindertijd, 2, Cavaria (2017). De genderkoek. Geraadpleegd op Fine, Cordelia (2011). Waarom we allemaal van Mars komen. Hoe neuroseksisme aan de basis ligt van de verschillen tussen man en vrouw. Tielt: Lannoo. Hermans, D.J., Opdenakker, M.-C., Van de gaer, E., & J. Van Damme (2003). Ongelijke kansen in het secundair onderwijs in Vlaanderen. Een longitudinale analyse van de interactie-effecten van geslacht, etniciteit en socio-economische status op de bereikte onderwijspositie. LOA-rapport nr. 7, Leuven. Killermann, Sam (2017). The Genderbread Person. Geraadpleegd op Langedijk, A. (2010). Communiceren met ouders? Maak er werk van! Amsterdam: Uitgeverij SWP. Onderwijzen in het bed van Procrustes (IWT-project ). Agentschap voor Innovatie in Wetenschap en Technologie. Pano: Lieve jongens & stoere meisjes (29 november 2017). Geraadpleegd op vrt.be/vrtnws/nl/2017/11/29/pano--lieve-jongens---stoere-meisjes/. Sims Bishop, R. (1990). Mirrors, Windows, and Sliding Glass Doors. Perspectives. Choosing and Using Books for the Classroom 6(3). Geraadpleegd op 28 juni 2021 via Mirrors-Windows-and-Sliding-Glass-Doors. pdf. Ten Broeke, Asha (2010). Het idee m/v. Ontmaskering van een hardnekkig denkbeeld. Amsterdam: Maven Publishing. Van Maele, Dimitri, Michalek, Nathalie, Engels, Nadine, Laevers, Ferre, Lombaerts, Koen & Mieke Van Houtte (2015). Gender op school. Meer dan een jongens-meisjeskwestie. LannooCampus. Vantieghem, Wendelien, Van Maele, Dimitri & Mieke Van Houtte (2016). Een brede kijk op gender en waarom het van tel is in onderwijs. Caleidoscoop, 28(5), p Maerten, M. (2012). Genderbewust opvoeden. Brussel: Expoo (Expertisecentrum opvoedingsondersteuning van de Vlaamse overheid). L MEI 2022 BASIS

11 LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF Claire Van Trimpont Zoek naar wat we gemeenschappelijk hebben en niet naar de verschillen Claire Van Trimpont coacht organisaties, bedrijven en verenigingen om inclusiever te communiceren. Ze vertelt over het belang en de voordelen van genderbewuste communicatie op school, zowel voor personeel, leerlingen als ouders. Wie genderbewust communiceert, sluit niemand uit! TAAL OM JE THUIS TE VOELEN Via taal kan je je uitdrukken. Je zegt hoe je je voelt. Je vertelt wie je bent. Je gebruikt taal om je thuis te voelen. stelt Claire Van Trimpont. Maar via de communicatie van anderen, kun je ook het gevoel krijgen dat je niet meetelt, dat jouw ideeën niet meegenomen worden, dat er geen ruimte is voor hoe jij je voelt. Dat is slecht voor het zelfvertrouwen, zelfbeeld en de ontwikkeling van deze personen. Daarnaast kunnen via taal ook vooroordelen in stand gehouden worden. Kinderen die volop taal ontwikkelen, zijn daar erg gevoelig voor. Zij nemen veel op. Dat is erg boeiend, vertelt Claire Van Trimpont. Als je steeds via allerlei stereotypen hoort en ziet hoe meisjes zich horen te gedragen en hoe dat voor jongens is, dan ga je ook geloven dat het zo hoort in onze samenleving. Tekst Eva Tiquet 28 MEI 2022 BASIS L-11

12 Kinderen, en later ook volwassenen, zullen zich dan ook gedragen naar deze normen. Dergelijke stereotypen zullen sturend zijn in het maken van keuzes in de schoolloopbaan en het leven. Kurt De Bock Claire Van Trimpont: Ik geef de voorkeur aan genderbewuste communicatie. Hier geef je aan dat er inderdaad verschillen in gender zijn, en dat dat oké is. Maar als er genderbewust gecommuniceerd wordt, wordt communicatie losgetrokken van de geldende stereotypen. Kinderen horen andere verhalen. Ze lezen andere berichten. Ze zien andere films en illustraties. Ze spelen met ander speelgoed. Wie aandacht heeft voor genderbewuste communicatie helpt in het wegwerken van vooroordelen. Omdat zowel kinderen als volwassenen zich daardoor meer welkom voelen op school (als leer- en werkomgeving), draagt dat zeker bij tot meer welbevinden. Claire Van Trimpont: Genderbewuste communicatie beïnvloedt ook de organisatiecultuur van een school. Scholen die expliciet werk maken van genderbewuste communicatie tonen de wereld dat ze openstaan voor diversiteit. Leraren die zich identificeren met het ruime genderspectrum voelen zich welkom op dergelijke scholen. Dat is een belangrijk middel om meer divers samengestelde lerarenteams te krijgen zodat scholen een afspiegeling kunnen zijn van de samenleving. Claire Van Trimpont Claire Van Trimpont ondersteunt met Het Connectief organisaties om meer inclusie en diversiteit te laten weerspiegelen in hun communicatie. Ze combineert haar ervaring in marketing en communicatie met een brede kennis over diversiteit en gender. Meer info: EEN COMMUNICATIE DIE VERBINDT Wie genderneutraal communiceert, maakt geen onderscheid tussen het gender van de personen die je aanspreekt. Gender wordt dus niet meegenomen in het taalgebruik. Je gaat dan heel voorzichtig om met het gebruik van voornaamwoorden, begrippen, emoties en karaktereigenschappen die in onze taal stereotiep aan mannen of vrouwen verbonden zijn. Maar dat is erg moeilijk omdat er wel degelijk verschillen zijn, zegt Claire Van Trimpont. In L MEI 2022 BASIS

13 LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF ons leven, maar ook in onze taal, denken we heel binair. We gebruiken vaak tegenstelling als goed-slecht, zwart-wit, warm-koud. Maar man-vrouw of meisje-jongen is geen tegenstelling. Er zijn veel gradaties in genderidentiteit. Maar de wereld is niet binair. Er zijn veel gradaties van verschillen. Daarom geef ik de voorkeur aan genderbewuste communicatie. Hier geef je aan dat er inderdaad verschillen in gender zijn, en dat dat oké is. En je geeft ook ruimte aan elk individu om het op een eigen manier in te vullen. Het is wel belangrijk om je bewust te zijn van deze verschillen. Elke leerling, elke collega, elke ouder kan een eigen genderidentiteit hebben. Wie daar alert voor is, beseft dat we vaak onbedoeld stereotiepe woorden gebruiken in ons taalgebruik. Zo zeggen we snel lief meisje, maar minder vaak lieve jongen. Dat doen we omdat we, vanuit stereotypen, lief met meisjes associëren en minder automatisch aan jongens linken. Zo spreken we ook over werkende moeders, maar zelden over werkende vaders. Omgekeerd vertellen we over zorgende vaders, maar niet over zorgende moeders. Genderstereotiep taalgebruik komt ook tot uiting in wat je net wel of niet vernoemt. Uiteraard vind je stereotypen niet enkel in gesproken of geschreven taal, maar ook in non-verbale communicatie. Onbewust gedragen we ons anders bij jongens dan bij meisjes. Wie genderbewust communiceert sluit niemand uit en houdt rekening met wat ons allemaal met elkaar verbindt. Iedereen wordt in je verhaal betrokken. Dat doe je zowel in je beeldvorming, geschreven als in gesproken communicatie, concludeert Claire Van Trimpont. Het werkt niet om mensen te verplichten of te verbieden bepaalde woorden te gebruiken. Dat leidt enkel tot defensieve reacties. NIET VERBIEDEN OF VERPLICHTEN Omdat we allemaal opgegroeid zijn met stereotypen en leven in een samenleving die deze stereotypen bevestigt en voedt, is het niet eenvoudig om je ervan bewust te zijn en het anders aan te pakken. Het is een proces waarmee je vaak worstelt en dat tijd vraagt. Claire Van Trimpont waarschuwt: Onze samenleving evolueert zo snel dat onze taal wat achterophinkt. Het werkt niet om mensen te verplichten of te verbieden bepaalde woorden te gebruiken. Dat leidt enkel tot defensieve reacties als wat mogen we nu nog wel zeggen?! en doe eens normaal!. Dat zijn ook logische reacties. Taal is namelijk heel persoonlijk en weerspiegelt onze werkelijkheid. Door hieraan te sleutelen, geef je mensen het gevoel dat je aan tradities en gewoontes raakt. Maar door mensen tegen de schenen te schoppen, ga je er niet komen. Wel door de angst en onwetendheid weg te nemen. Genderbewuste communicatie betekent dat je niemand uitsluit. In plaats van te focussen op de verschillen, moet er gezocht worden naar wat er gemeenschappelijk is. Geef aan dat door bewuster om te springen met taal, je de taal niet verarmt. Het is net een verrijking. Meer mensen zullen zich aangesproken voelen door jouw communicatie, benadrukt Claire Van Trimpont. 28 MEI 2022 BASIS L-13

14 Voornaamwoorden We zijn gewoon om te schrijven: De leerling zet zijn boekentas in de gang. Soms lees je: De leerling zet haar boekentas in de gang. Sinds een tijdje duiken ook inclusieve voornaamwoorden op: hen/die/hun : De leerling zet hun boekentas in de gang. Met deze zin worstelen we. Het klinkt ons vreemd in de oren. Zetten we dan alle mogelijke voornaamwoorden in de zin?: De leerling zet zijn/haar/hun boekentas in de gang. Dat kan, maar het ziet er omslachtig uit. Bovendien worden zo de verschillen tussen leerlingen benadrukt. Hoe kunnen we dan genderbewust communiceren op een manier waarbij iedereen zich comfortabel voelt? Dat kan door het meervoud te gebruiken: De leerlingen zetten hun boekentas in de gang. Of door de tweede persoon te gebruiken: Als leerling zet je je boekentas in de gang. Je communiceert genderbewust én mensen hebben niet het gevoel dat er aan hun taal en traditie geraakt wordt. Zo kan je defensieve reacties voorkomen. Slimme labels Je wil ouders informeren via een brief. Je schrijft Beste vaders en moeders. Maar dan besef je dat niet alle leerlingen een mama of papa hebben. Daarom schrijf je: Beste ouders. Dat is een slim label om een grotere groep aan te spreken. Maar is dat voldoende? Je bedenkt dat er ook pleegouders zijn en sommige kinderen leven in nog een ander gezinsverband. Daarom schrijf je nu: Beste lezers. Dit slimme label behelst een grotere mate van gemeenschappelijkheid. Het valt niemand op dat je genderbewust communiceert. Maar je doet het wel, met respect voor iedereen. GEWOON DOEN! Genderbewust communiceren is iets wat we ons eigen moeten maken. Eerst moeten we ons bewust worden van de dominante genderstereotypen die er zijn en die we gebruiken. Daarna moeten we op zoek gaan naar wat ons verbindt zodat we deze stereotypen kunnen overstijgen en een communicatie opzetten waarin iedereen zich herkent. Dat is belangrijk: je communiceert niet over de verschillen, maar wel over wat verbindt. Dat blijkt niet voor iedereen eenvoudig te zijn. Als volwassenen willen we alles onmiddellijk goed doen. Claire Van Trimpont: We zijn soms zo bang om fouten te maken waardoor we niets doen. Dat is jammer. Als je wil kunnen fietsen, dan moet je die fiets ook vastnemen en oefenen. Uiteraard val je. Maar je staat op en leert uit je fouten. Zo zal je uiteindelijk kunnen fietsen! L MEI 2022 BASIS

15 LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF Dat leren we aan onze kinderen: van je fouten moet je leren. Maar als volwassenen durven we het niet meer. We denken dat we alles meteen moeten weten en kunnen. Dat is niet realistisch. Ook volwassenen mogen fouten maken en hieruit leren. Haal taal uit de taboesfeer, benadrukt Claire Van Trimpont. Mensen merken het echt wel als je niet weet hoe je je moet verhouden. Praat er heel open over. Het is minder vervelend om de vraag te krijgen: hoe wil je dat ik je aanspreek?, dan dat mensen je vermijden omdat ze niet weten hoe ze je moeten aanspreken. De vraag stellen, is tonen dat je iemand respecteert. Dat is ook een belangrijk signaal dat je je leerlingen kan geven. Kinderen kloppen bij hun leraren aan met prangende vragen waar je als leraar niet steeds onmiddellijk een antwoord op kunt formuleren. Negeer die vraag dan niet. Dan zullen leerlingen ermee blijven worstelen. Maar geef ook toe dat je het zelf niet goed weet en het zult uitzoeken. OP WEG NAAR GENDERBEWUSTE COMMUNICATIE Met enkele voorbeelden illustreert Claire Van Trimpont hoe schoolteams werk kunnen maken van genderbewuste communicatie. Systemische opstellingen Via systemische opstellingen kunnen schoolteams ontdekken wat het effect is van stereotypen. Ze ervaren hoe het voelt als je je niet aangesproken voelt. Je vertrekt vanuit het standpunt dat iedereen hondenliefhebber is. Er moet een feest georganiseerd worden en je stelt voor om dat helemaal in het teken van De leraarskamer kan een veilige omgeving zijn, waar er geoefend wordt op het omgaan met genderstereotypen. honden te zetten met activiteiten, versiering, catering volgens het hondenthema. Samen met de rest van het team is het nu de opdracht om dat feest te organiseren. Je zal snel merken dat enkele mensen zich hier niet goed bij voelen omdat ze absoluut geen hondenliefhebbers zijn. Dat kun je aangrijpen om het gesprek terug open te trekken en te duiden wat er gebeurt als je je niet herkent in wat de groep onderneemt of als dat indruist tegen wat jij belangrijk vindt. Genderbewust in de leraarskamer De leraarskamer kan een veilige omgeving zijn, waar er geoefend wordt op het omgaan met genderstereotypen. Een leuke oefening is om tijdens een dag per maand of per twee weken genderbewust te praten en elkaar te wijzen op fouten. De focus op het genderbewuste is beperkt tot één dag, maar je leert er wel veel van en vooral ook van elkaar. Illustraties onder de loep Je kan ook bewuster kijken naar wat leerplatformen, oefen- en handboeken als voorbeelden en beeldmateriaal gebruiken. Zie je iets waarvan je denkt dat het niet genderbewust is, dan is het belangrijk om dat ook luidop in de klas te zeggen. Pols ook naar de mening van je leerlingen zodat zij hierover kunnen reflecteren. Ook dat zijn leuke oefeningen op gendersensitief werken. Je bent welkom Het is belangrijk om zicht te krijgen op de thuissituatie van je leerlingen. Je mag er niet van uitgaan dat elke leerling een mama en een papa heeft. Er zijn zeer veel vormen van gezinssamenstelling mogelijk. Is er een moment (bijv. inschrijvingen of oudercontact) waarop 28 MEI 2022 BASIS L-15

16 je de ouders kan vragen hoe ze aangesproken willen worden? Mama, plusmama, pleegmama,? Dit is een belangrijk signaal. Je toont ouders dat ze welkom zijn. Inspiratie nodig? RoSa vzw ontwikkelde toolkits voor kleuter- en lager onderwijs. Aan de hand van concrete tips, activiteiten en voorbeelden kan je genderbewust aan de slag gaan!: Tools RoSa vzw Zoek je taaltips om genderbewust te communiceren? Neem een kijkje op de site van UGent: Hoe communiceer je inclusief? Universiteit Gent (ugent.be) Moederdag? Onlangs werd Moederdag gevierd. Moet dat een ouderdag worden? Claire Van Trimpont: Dergelijke dagen moet je als school niet omzeilen. We leven namelijk in een samenleving waar er ook aandacht is voor Moederdag. Zeker vanuit commerciële hoek wordt er ingezet op zo n dag. Kinderen worden er dus mee geconfronteerd. Net daarom is het belangrijk om er heel bewust mee om te gaan. Vorm je als leraar een beeld van jouw leerlingen. Hebben alle kinderen een mama? Nee? Zijn er andere personen die deze rol opnemen? Een papa, een pleegmama, een plusmama, een grootouder? Ga hierover met je leerlingen in gesprek: Binnenkort is het Moederdag, maar enkele kinderen in onze klas hebben geen mama. Hoe kunnen we hen in de bloemetjes zetten? Wat kunnen we knutselen, schrijven of zingen? Tijdens dergelijk open gesprek kunnen ideeën uitgewisseld worden. Maar de kinderen worden zo ook heel bewust van het thema. Genderbewustzijn creëer je niet door louter de naam van zo n dag te veranderen. Zie je iets waarvan je denkt dat het niet genderbewust is, dan is het belangrijk om dat ook luidop in de klas te zeggen. Daarnaast is het belangrijk om bij Moederdag, ouderdag of jij-dag ook de cadeautjes onder de loep te nemen. Blijf niet bij zelfgemaakte zeepjes op Moederdag en voetbalitems op Vaderdag, maar kijk ook daar verder dan het stereotiepe idee. L MEI 2022 BASIS