Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

Transcriptie

1 Stimuleringsproject LOB in het mbo Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO

2 Werknemers doen er goed aan in een snel veranderende arbeidsmarkt waarin beroepen verdwijnen en de baan voor het leven niet meer bestaat bewust en actief om te gaan met hun ambities en de mogelijkheden die zich voordoen. Loopbaancompetenties en een arbeids- en beroepsidentiteit ondersteunen hen daarbij. Aan het onderwijs de schone taak om jongeren te begeleiden bij de ontwikkeling hiervan. Een knip tussen het vmbo en mbo in deze begeleiding is in feite kunstmatig: de ontwikkeling van loopbaancompetenties en de arbeidsidentiteit houdt immers niet op met het behalen van het vmbo-diploma of begint opnieuw bij de start op het mbo. Het is een doorlopend proces waarbij jongeren telkens in een nieuwe fase terechtkomen. Daarom is het zaak om ook voor loopbaanleren een gezamenlijke ontwikkelings- en begeleidingslijn in te richten. Jongeren maken op het vmbo en mbo een belangrijke fase in hun leven door. Niet alleen leren ze vakinhoudelijke kennis en vaardigheden, ook maken ze keuzes die richting geven aan hun toekomstige loopbaan. Zo kiezen ze voor een sector, een profiel, een vervolgopleiding of aan het eind van het mbo voor hun eerste baan. Goede keuzes Veel jongeren vinden het moeilijk om goede keuzes te maken. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat bijna een derde van de vmbo ers die aan het eind van leerjaar 2 bij de keuze van het profielvak al vrij zeker is van hun beroepsinteresse, in klas 3 of 4 van gedachten verandert. Bovendien is er ook aan het eind van het vmbo nog een behoorlijk grote groep jongeren die geen idee heeft van wat ze eigenlijk het liefste zouden willen worden (Neuvel en van Esch, 2010). Vaak wordt gedacht dat jongeren niet in staat zijn om weloverwogen langetermijnkeuzes bijvoorbeeld over opleiding en beroep te maken. Maar dat klopt niet. Onderzoek laat zien dat jongeren dit, met ondersteuning en begeleiding vanuit hun omgeving, wel degelijk kunnen (Crone en Dahl, 2012). Die ondersteuning en begeleiding is echter niet altijd voldoende. Zo bestaan er tussen scholen nog altijd grote verschillen op het gebied van de begeleiding van jongeren bij hun loopbaankeuzes. Vaak bestaat de oriëntatie op vervolgopleidingen slechts uit enkele gesprekken en verzamelen jongeren de benodigde informatie vooral via internet, open dagen en matchingsactiviteiten. Hierbij gaat het echter vooral om sfeer proeven en horen over. Dit is echter niet voldoende: jongeren moeten actief aan de slag gaan met informatie om een overtuigde studiekeuze te kunnen maken (Onderwijsraad, 2014). 2 De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

3 Arbeidsidentiteit Om goede loopbaankeuzes te maken, hebben jongeren kennis over zichzelf nodig in relatie tot werken en beroep. Dit geeft hen de mogelijkheid om zelfsturend te zijn, niet alleen tijdens hun opleiding, maar ook later in hun werkende leven. We noemen dit ook wel een arbeids- en beroepsidentiteit. Arbeidsidentiteit gaat over de betekenis van werk voor een persoon, terwijl de term beroepsidentiteit wordt gebruikt voor de relatie met een specifiek beroep. Jongeren die hierover beschikken, weten binnen welke beroepen en arbeidsgebieden ze kunnen en willen werken en wat voor beroepsbeoefenaar ze willen zijn. Hierdoor kunnen ze beter richting geven aan de leerroute die ze volgen en, later, aan hun werkzame leven. Overigens komt de ontwikkeling van deze identiteit niet tot stilstand als een jongere eenmaal aan het werk gaat. Het is een continu proces dat het hele arbeidzame leven belangrijk blijft. Het beroepsonderwijs besteedt nog niet zo lang aandacht aan de ontwikkeling van arbeidsidentiteit. Tot voor kort was de heersende opvatting dat het onderwijs zich vooral moest richten op de ontwikkeling van beroepscompetenties. Uiteraard wordt er in het onderwijs ook tijd besteed aan studie- en beroepskeuzebegeleiding. Maar in de meeste gevallen wordt daarin geen expliciete aandacht besteed aan de ontwikkeling van een zelfbeeld in relatie tot werk en beroep. Deze andere manier van denken vraagt van scholen en onderwijsinstellingen een omslag in hun visie op én een aanwijzing van hun praktijk van loopbaanbegeleiding. Loopbaancompetenties Uit onderzoek van Kuijpers (2012) blijkt dat er een relatie is tussen loopbaancompetenties en de arbeids- en beroepsidentiteit. Zo ondersteunt het nadenken over de eigen kwaliteiten en motieven de ontwikkeling van een zelfbeeld, terwijl werkexploratie bijdraagt aan de ontwikkeling van werk- en opleidingsbeelden. De competenties loopbaansturing en netwerken zijn daarnaast belangrijk voor het opdoen van nieuwe (praktijk)ervaringen, die op hun beurt weer bijdragen aan de verdere ontwikkeling van de arbeids- en beroepsidentiteit: 3 De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

4 4 De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo Ontwikkeling van o.a. zelfbeeld en loopbaancompetenties volgens Kuijpers (2012)

5 De loopbaangerichte leeromgeving Jongeren moeten deze loopbaancompetenties echter nog ontwikkelen. Hoe kan het onderwijs hen hierbij begeleiden? Het antwoord op deze vraag ligt onder meer in het creëren van een loopbaangerichte leeromgeving (Meijers et al, 2006). Dit is een leeromgeving waarin jongeren ervaringen opdoen in werksituaties, reflecteren op de betekenis van deze ervaring en hier een gesprek over voeren met hun begeleider. Op basis daarvan maken ze keuzes voor vervolgstappen. Een loopbaangerichte leeromgeving is dus praktijkgericht, dialogisch en vraaggericht. Praktijkgericht In een loopbaangerichte leeromgeving krijgen jongeren de mogelijkheid om bij voorkeur zoveel mogelijk ervaringen op te doen die een relatie hebben met de beroepspraktijk. Omdat jongeren op het vmbo na twee jaar een beroepsgerichte examenrichting moeten kiezen, adviseren deskundigen om in een zo vroeg mogelijk stadium te beginnen met het opdoen van ervaringen in de echte beroepspraktijk. Dat wil zeggen: het liefst vanaf leerjaar 1 in het vmbo (Den Boer & Kuijpers, 2014). Voorbeelden van ervaringsactiviteiten in het vmbo en mbo: Het uitvoeren van levensechte opdrachten in de school Het uitvoeren van opdrachten in bedrijven Meelopen met een beroepsbeoefenaar Bedrijfsbezoeken Oriënterende stages (vmbo) en beroepspraktijkvorming (mbo) 5 De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

6 Jongeren doen hun meest waardevolle ervaringen op buiten de school, omdat ze dan direct kunnen proeven van de echte beroepspraktijk. Het is hierbij wel belangrijk dat ze zelf beroepstaken uitvoeren en in contact komen met echte beroepsbeoefenaars. Ook is het zaak dat ze de volle breedte van een bedrijf te zien krijgen (Den Boer en Kuijpers, 2014). Omdat dit niet altijd mogelijk is, zijn er ook in de school goede alternatieven te bedenken. Te denken valt aan de opzet van binnenschoolse leerbedrijven of het werken aan levensechte opdrachten. Jongeren geven zelf ook aan dat ze praktijkgerelateerde activiteiten belangrijk vinden, vooral in de vorm van stages en beroepspraktijkvorming (zie de publicatie Mbo ers aan het woord over LOB, MBO Diensten/ Motivaction, 2015). Het is dan ook belangrijk om bedrijven een rol te geven in de loopbaangerichte leeromgeving. Zij kunnen bijvoorbeeld oriënterende stages aanbieden, levensechte opdrachten aanreiken, gastlessen verzorgen of via bedrijfsbezoeken een inkijkje geven in de echte beroepspraktijk. Ervaringen van scholen en onderwijsinstellingen laten zien dat bedrijven zeker bereid zijn hier een bijdrage aan te leveren. Zo organiseren enkele vmbo-scholen als onderdeel van ROC West-Brabant samen met een ziekenhuis oriënterende stages voor vmbo-tl leerlingen. Het ziekenhuis werkt hier graag aan mee, omdat zij er als potentieel werkgever belang bij hebben dat zich bij de mbo-opleidingen later gemotiveerde studenten aanmelden die weten waarvoor ze kiezen. Veel scholen en onderwijsinstellingen zullen zich herkennen in de ervaringsactiviteiten die passen binnen de loopbaangerichte leeromgeving. In de praktijk ontbreekt echter vaak de samenhang tussen de verschillende activiteiten en wordt er na afloop vooral beoordelingsgericht gereflecteerd. Daarnaast leidt een praktijkgerichte leeromgeving op zichzelf niet tot leren en ontwikkeling. Daarvoor is het gesprek tussen de jongere en de begeleider nodig. Dialogisch Door betekenis te geven aan hun ervaringen leren jongeren zichzelf beter kennen in relatie tot de beroepspraktijk. Hierdoor zijn ze beter in staat om na te denken over wat ze op opleidingsgebied moeten doen, over wat ze zelf graag zouden willen leren en over welke vervolgstappen ze willen zetten. Het ontwikkelen van richting en identiteit gebeurt niet via kennisoverdracht, maar in gesprekken 6 De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

7 tussen de jongere en zijn begeleider. Dit is een ander type gesprek dan waar docenten over het algemeen aan zijn gewend. Een loopbaangesprek start standaard met terugkijken op een concrete ervaring die bij de jongere een positieve of negatieve emotie oproept. In het gesprek reflecteert de jongere hierop onder begeleiding van de begeleider, met als doel kwaliteiten en motieven te benoemen. De volgende stap is om vooruit te kijken naar mogelijke vervolgstappen. In de laatste fase van het gesprek wordt de jongere gestimuleerd om deze vervolgstappen daadwerkelijk te zetten (Den Boer c.s., 2014). Een goed loopbaangesprek (uit: Loopbaanreflectie in dialoog, 2014) Onderzoek van Mittendorff en Winters laat zien dat er in het Nederlandse beroepsonderwijs nog nauwelijks sprake is van een dialoog. Docenten spreken vooral over en tegen jongeren, maar nauwelijks mét hen (Den Boer c.s., 2014). De meeste gesprekken zijn gericht op het oplossen van problemen of hebben betrekking op de beoordeling van programmaonderdelen. Het gaat zelden over de betekenis van ervaringen voor de inrichting van de loopbaan van de jongere. In die zin vraagt de gespreksvoering in een loopbaangerichte leeromgeving van veel docenten een omslag in hun denken en doen. Positief is dat steeds meer docenten zich dit realiseren en bereid zijn om zich deze specifieke gesprekstechnieken eigen te maken. 7 De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

8 Acht handelingsregels voor docenten In acht regels samengevat doet een docent het volgende in een reflectief loopbaangesprek: 1. Spreek met en niet tegen een student. 2. Let s put emotion into motion : waardeer emoties, behandel ze met respect en geef ze geconcentreerde aandacht. 3. Voorkom rationalisatie door kleine verhalen te maken: wat gebeurde er precies en welke emoties riep dat op? 4. Verdiep en verbreed de kleine verhalen tot meerdere kleine verhalen. 5. Stimuleer vergelijkend leren, zodat het grote verhaal kan ontstaan. 6. Stel nooit waarom -vragen: een waarom -vraag veronderstelt meestal, ten onrechte, dat de student al weet door welke leefregels hij zich in zijn gedrag laat leiden. Het gaat er juist om dat de student in staat wordt gesteld gaandeweg de eigen leefregels te ontdekken. 7. NIVEA: Niet Invullen Voor Een Ander: ga samen op zoek naar het juiste woord dat de kern weergeeft van de ervaring die er voor de student toe doet. 8. Kijk naar de toekomst en gebruik daarbij dit juiste woord. Uit: Loopbaanreflectie in dialoog (Den Boer c.s., 2015) 8 De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

9 Vraaggericht De verwerking van betekenisvolle ervaringen zorgt ervoor dat jongeren nieuwe kennis opdoen over zichzelf. Dit zal vervolgens weer nieuwe leervragen oproepen. Een loopbaangericht leeromgeving moet dan ook vraaggericht zijn: de jongere moet medezeggenschap hebben over zijn eigen leerproces. Naarmate het gevoel voor richting en identiteit zich ontwikkelt, moet de jongere meer ruimte krijgen voor zijn eigen keuzes. Een loopbaangerichte leeromgeving speelt in op deze individuele leerbehoeftes, bijvoorbeeld door het bieden van keuzemogelijkheden of flexibiliteit in tempo, inhoud of werkvorm. Belangrijk is bovenal dat de jongere zélf keuzes maakt (Den Boer en Kuijpers, 2014). Meer lezen? Wilt u meer informatie over de loopbaangerichte leeromgeving? Ga dan naar de website Daar vindt u bijvoorbeeld het Handboek Beroepsgericht Leren en de brochure Loopbaanreflectie in dialoog - schets van een training voor docenten. Doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB Loopbaanbegeleiding gaat dan ook over de begeleiding van jongeren bij het ontdekken van een toekomstperspectief dat bij hen past. In dit proces ontwikkelt de jongere geleidelijk inzicht in zichzelf in relatie tot werk en een beroep. Dit verloopt cumulatief: ervaringen leiden tot nieuwe inzichten die op hun beurt richting geven aan vervolgkeuzes. Hoewel het Nederlandse onderwijssysteem een aantal vaste keuzemomenten kent, bestaat er geen blauwdruk voor dit proces. Jongeren ontwikkelen zich in hun eigen tempo en op hun eigen manier. Onderwijsinstellingen kunnen daarom niet vroeg genoeg beginnen met het aanbieden van betekenisvolle ervaringen. 9 De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

10 Grenservaring Arbeidsindentiteit Zelfsturing Verwerking Het proces van arbeidsidentiteitsontwikkeling (Den Boer e.a., 2003) Vanuit dit ontwikkelingsproces bezien, ligt het niet voor de hand om bij de overgang van vmbo naar mbo een knip aan te brengen in de begeleiding. Jongeren hebben er baat bij dat er op elk moment aangesloten wordt bij hun ervaringen en leervragen, ook in de overgangsfase tussen vmbo en mbo. Het aanbieden van loopbaanactiviteiten op het vmbo garandeert immers niet dat alle leerlingen aan het eind van deze opleiding een definitieve beroepskeuze hebben gemaakt. Bij de overgang naar het mbo zal de ene groep jongeren nog volop bezig zijn met het verkennen van hun beroepsmogelijkheden, terwijl de andere groep behoefte heeft aan ervaringen die bevestigen dat ze een goede keuze hebben gemaakt. Door de inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn op het gebied van loopbaanleren ervaren jongeren in dit proces geen overlap, gaten of breuken. 10De inrichting van een doorlopende ontwikkelings- en begeleidingslijn LOB VMBO-MBO Versterking van LOB in de doorlopende leerlijn vmbo-mbo

11 Stimuleringsproject LOB in het mbo