vita umana ivy raaijmakers vormgeving: lifestyle & design

Transcriptie

1 vita umana ivy raaijmakers vormgeving: lifestyle & design the balance between science and art, logic and imagination ~ L. Da Vinci

2 vita umana Concept, Design & Fotografie Ivy Raaijmakers

3 INHOUDSOPGAVE Voorwoord 07 Inleiding 09 Wat maakt ons mens: geschiedenis & ontwikkeling 11 Het onderscheid tussen mens en aap 11 Humanisme 12 Post- & Transhumanisme 15 Machina 16 De verbetering van de mens: hoe en waarom 19 Bio-technologie: Reproduceren 19 Neuro-technologie: Herprogrammeren 23 Geestelijke capaciteiten: design & kunst 25 Verbeelding 26 Bewustwording 31 Emotionele & zintuigelijke waarneming 35 Conclusie 39 Literatuur 41 Nawoord 43

4 VOORWOORD Deze scriptie is onderdeel van mijn afstudeer projecten van de bachelor studie Vormgeving: Lifestyle & Design die ik volg op de Willem de Kooning Academie te Rotterdam. Het onderzoeken en schrijven van deze scriptie vond plaats tussen september 2014 en februari Mijn profilering is gericht op concept design, waarbij ik trends signaleer en deze omzet in nieuwe concepten voor een specifieke doelgroep. Voorgaande aan dit onderzoek ben ik tot de conclusie gekomen dat ik verwantschap heb met de Romantici uit de 18e eeuw. De eenheid tussen mens en natuur, de aantrekkingskracht van het mysterieuze, de duisternis en de mystiek van het leven en de dood fascineren mij enorm. Het verlangen naar iets staat bij mij voorop, want wat is een mens zonder zijn verlangens? Met mijn eigen verlangen naar het natuurlijke en de intrige van het leven, vraag ik me op dit moment af waarom een mens zichzelf onsterfelijk zou willen maken. De transhumanisten zijn overtuigd dat d.m.v. nieuwe technologie de mens zijn eigen lichaam ooit zal ontstijgen. Volgens neurowetenschappers is dit scenario hoogst onwaarschijnlijk, omdat een brein nou eenmaal een lichaam nodig heeft om te kunnen functioneren. Maar wat gebeurt er als een natuurlijk lichaam niet meer voldoet? En hoe komt het dat wij mensen onszelf constant willen verbeteren? Zal moderne technologie onze grootste bondgenoot worden bij onze zoektocht naar perfectie en onsterfelijk? De zoektocht van het nut van ons leven, het menselijke leven; Vita Umana. De titel Vita Umana refereert naar de filosofische inslag waarmee ik deze scriptie heb geschreven. De reden hiervoor is, omdat ik als Lifestyler nieuwsgierig ben naar de gedachtegangen van diverse doelgroepen. De doelgroep voor deze scriptie is de techno-foob. Een persoon die vind dat alle ontwikkelingen op, mens verbeterende, technologisch gebied veel te snel gaan en die bang is dat techniek ons als mens ooit over zal gaan nemen. Moderne technologische ontwikkelingen op het gebied van mens verbetering worden op dit moment via diverse trending platformen aan de wereld bekend gemaakt, waaronder bijvoorbeeld Protein, The Creators Project, Mashable en Motherboard. Voor mijn gevoel mis ik nog iets tussen al deze platformen over technologie en wetenschap. Er worden af en toe kunstenaars lichtjes aangehaald, maar de artikelen richten zich voornamelijk nog op de techniek, hoe alles werkt en niet zozeer op de gedachtes of concepten die er achter zitten. Het doel van deze scriptie is dus om te onderzoeken wat er nog verbeterd of anders kan op het gebied van de informatie verstrekking over moderne technologieën bedoeld om de mens te verbeteren. Hoe zou de immense informatie stroom gebracht moeten worden, zodat de techno-foob gerustgesteld kan worden? En is dat überhaupt wel mogelijk? Deze scriptie is het startpunt voor het onderzoek dat nodig is voor mijn afstudeerproject stylingplan 1. Als laatste wil ik nog een dankwoord brengen aan een aantal personen. Namelijk; Anke Jongejan scriptie begeleidend docente, Niki van Strien - ondersteunend docente, Mona Dekker afstudeer begeleidend docente en Desiree de Baar studie loopbaan coach. Bedankt voor alle tips, inspiratie en begeleiding bij dit onderzoek en mijn projecten. Daarnaast wil ik nog alle andere mensen bedanken die mij geholpen hebben bij het ontwikkelen van deze scriptie, you know who you are :) ivy raaijmakers Rotterdam, februari

5 V U INLEIDING Theodore is pas gescheiden van zijn eerste vrouw Katherine en schijnt dit maar niet te kunnen verwerken. Met haar is hij opgegroeid, ze zijn samen gaan studeren en hebben samen een begin gemaakt met hun volwassen leven. Dan ontmoet hij een nieuw iemand, haar naam is Samantha en ze is echt geweldig, ontzettend grappig, slim, vriendelijk en aardig. Daarnaast sorteert ze met gemak zijn s en bestanden, houdt ze zijn agenda bij en maakt ze hem s ochtends wakker als hij uit bed moet komen. Theodore is heel erg verliefd op Samantha, alleen is Samantha geen mens maar een zeer intelligent besturingssysteem... De film Her van Spike Jonze geeft een vluchtige blik op hoe liefde er in de toekomst uit zou kunnen zien. Een toekomst waarbij de technologie om ons heen steeds geavanceerder en slimmer wordt, waar we 24 uur per dag zijn ingelogd op onze telefoons en computers en onze apparaten steeds intelligenter worden. Hierdoor zijn we misschien vergeten hoe we in real life met elkaar om moeten gaan en zit er inderdaad niets anders op dan een relatie aan te gaan met een besturingssysteem. Dit klinkt wellicht onwerkelijk, maar gezien de ontwikkelingen op technologisch gebied en hoe normaal we het beschouwen dat we altijd online kunnen zijn is zo n soort toekomst misschien wel dichterbij dan gedacht. Het gebruik van technologie om ons als mens te verbeteren, begint al bij het opzetten van een bril om beter te kunnen zien. Je voortbewegen op een fiets, het besturen van een auto, je telefoon of computer gebruiken om je contacten en agenda bij te houden. Allemaal dingen die we nu als compleet normaal beschouwen. Maar stel dat je zo n zelfde computer gebruikt om je DNA aan te passen of om huidcellen om te zetten in voortplantingscellen? Of dat er meerdere hersenen middels een computer op elkaar aangesloten worden om tot betere prestaties te komen? Technologische innovatie is aan de ene kant nodig om vooruit te kunnen, maar wat zullen dit soort verbeteringen uiteindelijk met onze menselijkheid doen? Technologie en wetenschap is ook een vorm van cultuur, het zit in ons om de wereld beter te leren begrijpen. Maar ik mis daarnaast iets wat rekening houdt met ons gevoel, onze menselijkheid. (Foto uit de film Her van Jonze, S. 2013) Hiermee kom ik tot mijn hoofdvraag: Hoe kunnen kunst en design ons helpen onze menselijkheid te behouden, als de mens verbeterd wordt middels technologie? Op basis van bovengenoemde vraag de formulering van mijn deelvragen: Wat maakt ons eigenlijk mens? Hoe en waarom wordt de mens verbeterd door technologie? En hoe wordt hierop gereageerd in kunst en design? Om deze vragen te kunnen beantwoorden heb ik eerst onderzoek gedaan naar wat het eigenlijk betekend om mens te zijn. Wat ons menselijk maakt, hoe dat ontwikkeld is in de geschiedenis en wat daar de kenmerken van zijn. Vervolgens heb ik op diverse platformen, gericht op nieuwe technologieën, de verschillende mens verbeteringen bekeken die nu veel worden onderzocht. Daarna heb ik de meest toepasselijke voor mijn onderzoek vergeleken met de kenmerken van het mens zijn en vervolgens onderzocht hoe designers en kunstenaars hierop reageren met hun projecten. 08

6 V U WAT MAAKT ONS MENS: GESCHIEDENIS & ONTWIKKELING Om een goed beeld te krijgen wat ons mens maakt richten we eerst een vluchtige blik op de geschiedenis. Want hoe is het besef van onze uniekheid eigenlijk ontstaan? Welke kenmerken en eigenschappen horen bij het mens zijn en op wat voor manier is dat verder ontwikkeld naar onze huidige tijd door de ontwikkeling van technologie? het onderscheid tussen mens en aap In de geschiedenis zijn er diverse opvattingen geweest over wat ons als mens uniek maakt. De mens met de wetenschappelijke naam Homo sapiens, zijn een familie van de orde primaten die o.a. ook de gorilla s, chimpansees en orang-oetans omvat (Encyclo z.d.). Wat de mens ten eerste op fysiek gebied onderscheidt van deze familie uit het dierenrijk, is de mogelijkheid om rechtop te staan, de vorm van onze tenen en de grootte van onze hersenen. In de Victoriaanse tijd onderwees in 1854 anatomist Richard Owen dat onze hersenen speciale onderdelen bevatte zoals de hippocampus minor (a) die niet bij de primaten terug te vinden waren. De betere en jonge anatomist Thomas Henry Huxley vond daarentegen in 1858 de hippocampus minor terug bij de gorilla s en bewees daarmee dat mensen en primaten op dat gebied gelijk waren. In 1960 weerlegde Jane Goodall het idee dat het gebruik van gereedschap ons onderscheidt van onze dichtstbijzijnde familie (Brooks ). Denk bijvoorbeeld aan de chimpansee die met een takje mieren uit een mierenhoop vist. Maar wat maakt ons als mens dan wel uniek? (Foto van user Mike R. op ) Om werkelijk te begrijpen wat ons onderscheidt van andere dieren, heeft Professor Thomas Suddendorf (b) in zijn onderzoek voor het boek The Gap: The science of what seperates us from other animals gekeken naar mensen in hun biologische context. In eerste instantie door de mens als organisme te bekijken en hoe wij verschillen ten opzichte van andere organismen. Het verschil is ecologisch gezien dat de mens meer dan zeven keer de biomassa op aarde uitmaakt van alle wilde zoogdieren gecombineerd. Naast het feit dat we de ongelofelijke drang hebben om ons voort te planten, beschouwt The Gap onze geestelijke eigenschappen als het meest waarschijnlijk voor dit succes (Suddendorf 2013). Daarnaast heeft Suddendorf de mens en de aap vergeleken op het gebied van taal, mentale tijdreis, de theorie van de geest, intelligentie, cultuur en moraal en komt daarna tot de conclusie dat er twee belangrijke functies zijn die ons uit elkaar houden. Namelijk, ons vrijblijvende vermogen om te verbeelden en te reflecteren op verschillende situaties, net zoals filosoof Jos de Mul in zijn boek Kunstmatig van Nature spreekt over onze excentrische positionaliteit De mens leeft en beleeft niet alleen, maar beleeft zijn beleven. (De Mul p. 72) en onze diepgewortelde drang om ons geestelijk met elkaar te verbinden. Dit betekent dat we de drang hebben om contact met elkaar te zoeken, wat de documentaire Connected ook beaamt en daarnaast aanhaalt dat de mens de enige soort op aarde is die bewust is van z n eigen dood (Shlain 2011). Waarschijnlijk is dit de reden dat we er alles aan proberen om dit uit te stellen en zelfs te voorkomen. 10 (a) Hippocampus gedeelte van de hersenen waar herinneringen in opgeslagen zijn (b) Professor Thomas Suddendorf, University of Queensland School of psychology Faculty of health and behavioural sciences

7 Het gaat in de traditie van het humanisme om het verlangen naar volledig mens-zijn, de veelzijdige ontplooiing van het individu en het ontwikkelen van bewonderenswaardige menselijke vermogens humanisme Onze geestelijke capaciteiten maakt ons onder andere mens en de filosofie op geestelijk gebied waarin de mens en de menselijke ontwikkeling centraal staan heet het Humanisme. In de geschiedenis werd de Griekse filosoof Socrates (a) de grondlegger van het westerse humanisme genoemd, maar nam pas tijdens de Verlichting (b) de betekenis van wetenschap en onderzoek sterk toe. Filosoof Kant (c) riep op om niet alleen mee te gaan met de massa, maar ook het eigen verstand te gebruiken. De Franse revolutie waarin werd gevochten voor gelijkheid, broederschap en vrijheid was daarbij ook cruciaal en het menselijk inzicht en logisch redeneren kreeg vorm in het liberalisme. Filosoof Feuerbach (d) noemde godsdienst een verzinsel van de menselijke geest en vond het daarom zaak om het in godsdienst gelegde ideaal van menselijkheid weer tot de mensen zelf terug te brengen. God kon worden afgeschaft en hij noemde dit humanisme. De evolutietheorie (e) van Darwin versterkte dit en heeft daarom ook een enorme invloed op de ontwikkeling van het humanisme gehad (Humanistisch Verbond z.d.). Maar wat houdt dat Humanisme nou precies in? Volgens Het Humanistisch Verbond (f) is een humanist nieuwsgierig naar nieuwe inzichten en een onderzoekende, vrijzinnige geest die de wereld graag wil leren begrijpen. De humanisten van vandaag zien mensen als natuurlijke wezens, voortgekomen en verbonden met de natuur moeten we het met dit leven en deze wereld doen. Het gaat in de traditie van het humanisme om het verlangen naar volledig mens-zijn, de veelzijdige ontplooiing van het individu en het ontwikkelen van bewonderenswaardige menselijke vermogens. (Zunderdorp z.d.) In principe bedoelen de humanisten daarmee dat je het gekregen natuurlijke lichaam moet waarderen, maar op geestelijk gebied je nog altijd de mogelijkheid hebt om jezelf te ontwikkelen. Deze gedachtegang over het mens zijn is voor sommige daarentegen niet voldoende. De post- & transhumanisten vinden bijvoorbeeld dat niet alleen de geest, maar ook het lichaam van de mens verder ontwikkeld zou moeten worden. (Foto van onbekende eigenaar op 12 (a) (b) (c) (d) (e) (f) Socrates (Athene, ca. 470 v.chr. - aldaar, 399 v.chr.) was een klassiek Grieks Atheense filosoof De Verlichting of Eeuw van de Rede was een cultureel-filosofische en intellectuele stroming in Europa rond de 18e eeuw Immanuel Kant ( ) was een Duitse filosoof ten tijde van de Verlichting, wiens ideeën een grote invloed hebben uitgeoefend op de westerse wijsbegeerte Ludwig Andreas Feuerbach ( ) was een Duitse filosoof De evolutietheorie is de natuurwetenschappelijke verklaring voor de evolutie van het leven en voor de verscheidenheid aan soorten op Aarde. Ze beschrijft het proces waarbij erfelijke eigenschappen binnen een populatie van organismen veranderen in de loop van de generaties als gevolg van genetische variatie, voortplanting en natuurlijke selectie Het Humanistisch verbond is een vereniging op humanistische grondslag en is opgericht in februari 1946

8 post- & transhumanisme Het Posthumanisme, de filosofie die na het humanisme betekent, is de studie, het geloof en de promotie van het idee dat de tegenwoordige menselijke vorm gelimiteerd is. Wat betekent dat wij als mens in onze huidige vorm tekort schieten. De moderne mens zou volgens de transhumanisten verbeterend of overstegen moeten worden met behulp van biotechnieken en cybernetica (a), om vervolgens over te gaan tot het Posthumanisme. In zekere zin zijn de posthumanisten wat de transhumanisten willen worden en daardoor zijn deze twee nauw verwant aan elkaar (Encyclo z.d.). Volgens Pieter Lemmens (b) hebben de transhumanisten de overtuiging dat nieuwe technologieën de belofte in zich dragen van een nieuwe mens, een opgewaardeerde mens die zich uiteindelijk zal kunnen verlossen van de beperkte oude natuurlijke mens. Lemmens beweert ook dat de transhumanisten alle vrijheid willen geven aan de technologische wetenschap ten behoeve van wat ze human enhancement noemt, de verbetering en opwaardering van de mens via technologie (Lemmens februari 2009). Max More (c) vind dat het tijd is dat de mens zichzelf bevrijdt uit de wieg van moeder natuur en zijn evolutie in eigen hand gaat nemen. Jos de Mul bevestigd dit door te stellen dat disciplines als o.a. synthetische biologie, neurotechnologie, moleculaire geneeskunde en robotica de mens tot de eerste soort in de evolutie in staat is zijn eigen evolutionaire opvolgers te scheppen (De Mul p.23). Maar waarom willen we onze eigen opvolgers of iets beters kunnen scheppen en hoe draagt dat bij aan ons mens zijn? (Foto uit de film Transcendence van Pfister, W., vanaf 14 (a) Cybernetica is de wetenschap die zich bezighoudt met besturing van biologische en mechanische systemen met behulp van terugkoppeling (feedback) (b) Dr. Pieter Lemmens is filosoof en bioloog. Hij promoveerde in 2008 op een proefschrift over de impact van nieuwe technologieën op de menselijke conditie. Momenteel is hij als post-doc researcher verbonden aan Wageningen Universiteit en als docent filosofie aan de Radboud Universiteit te Nijmegen (c) Max More (1964) is een bekende filosoof en transhumanist en een van de oprichters van het Amerikaanse Extropy Institute

9 machina Historisch gezien heeft bij de mens de focus vooral gelegen op het perfectioneren. Hoe we nog efficiënter zouden kunnen werken, productiever zijn en effectiever leven (Kop ). Met de komst van de uitvoerende machines, zoals apparaten en robots, is ons veel fysiek werk uit handen genomen. Deze machines voeren in principe steeds hetzelfde uit en zijn ontwikkeld om iets te maken wat al bestaat of kapot is. De informatie verwerkende machines, zoals computers, kunnen veel sneller informatie verwerken dan wij en nemen daardoor veel van ons denkwerk over. Machines lijken steeds meer van ons over te nemen en daardoor bestaat de angst dat techniek onze autonomie in gevaar zullen brengen, de zogenoemde techno-fobie. Ciano Aydin (a) daarentegen gelooft dat techniek ons juist menselijk maakt en heeft in een interview gesteld Ooit streefden mensen ernaar om goden te worden, nu benaderen wij onszelf vaak als een machine, een apparaat tussen de apparaten. Een gebrekkige machine die we tot ons ongenoegen niet geheel onder controle krijgen. We kunnen zeggen dat de mens, in vergelijking met de machine, zich schaamt voor zijn imperfectie. (Van Dijk ). Aydin vind daarnaast dat technologie ons juist onafhankelijk heeft gemaakt, denk maar aan de pen en het papier. Het geschreven woord heeft grote delen van de wereld bevolking geëmancipeerd en hetzelfde geldt nu ook voor de toegang tot het internet. De mens is eigenlijk nooit helemaal zelfstandig geweest, omdat we nu eenmaal afhankelijk zijn van externe factoren en techniek kan ons dus juist daarbij helpen. 16 (a) Ciano Aydin, Syrisch-orthodoxe filosoof op de TU Delf (Foto uit de film Ex machina van Garland, A.)

10 V U DE VERBETERING VAN DE MENS: HOE EN WAAROM De verbetering van de mens door middel van technologie beslaat een hoop gebieden en is altijd in ontwikkeling. Desondanks zijn er een aantal moderne technologische verbeteringen die direct aansluiten op de eerder genoemde eigenschappen van ons mens zijn. Hoe verbeteren deze technieken ons en waarom is dat van toepassing op ons mens zijn? bio-technologie: reproduceren Het verbeteren van de mens is begonnen bij verschillende takken in de wetenschap. Biotechnologie, dus de technieken die zich bezig houden om biologie te gebruiken voor praktische doeleinden, is de meest klassieke vorm. Hoewel dit in eerste instantie begonnen is met het fokken van dieren, het veredelen van planten en het fermenteren van biologisch materiaal heeft zich inmiddels ook een moderne variant ontwikkelt; namelijk de recombinant-dna technologie. Hiermee kunnen DNA stukjes opnieuw gecombineerd worden en zelfs de eigenschappen van cellen beïnvloeden (Encyclo z.d.). Dit alles maakt het mogelijk om organismen, dus ook de mens, aan te passen om effectiever aan te sluiten op een bepaalde behoefte. (Foto van website Royal College of Arts; Bio-hacking Workshops) Op biologisch gebied hebben we de behoefte om ons voort te planten, om onszelf als het ware te reproduceren. Als we falen op dat gebied en blijken onvruchtbaar te zijn kan het nut van ons leven, het mens zijn vanuit biologisch oogpunt, aan de kaak gesteld worden. Op dit moment zijn wetenschappers van het AMC in Amsterdam hard bezig met het ontwikkelen van nieuwe behandelingen voor onvruchtbare koppels. Mannen die bijvoorbeeld onvoldoende sperma produceren kunnen sperma producerende stamcellen afdragen om vervolgens in het laboratorium te laten vermeerderen en weer terug te plaatsen (Hendriks ). Deze stamcellen zijn niet bij iedereen aanwezig en dus zijn er wetenschappers bezig met een ingewikkelde procedure in het lab waarbij ze huidcellen herprogrammeren, dus verbeteren, tot zogenoemde ipsc s (a). Deze ipsc s kunnen dan in het lab verder worden gedifferentieerd tot sperma- of eicellen. Met deze methode zouden bijvoorbeeld homo s of lesbiennes een biologisch kind van allebei de ouders kunnen krijgen. Onze wens om zelf iets nieuws te creëren wordt hiermee vervuld. 18 (a) Pluripotente stamcellen zijn in staat om uit te groeien tot een organisme, maar kunnen niet voor extra embryonaal weefsel zorgen. Pluripotente stamcellen kunnen worden verkregen uit embryo s, door middel van therapeutisch klonen of door reeds gespecialiseerde cellen terug te zetten in stamcellen (ipsc)

11 Als het DNA van een organisme direct wordt aangepast spreken we over genetische technologie of gen-technologie. Een organisme dat met deze technologie aangepast is, noemen we een genetische manipulatie (Encyclo z.d.). Op het gebied van reproductie is een team van wetenschappers van het Engelse Human Fertilisation and Embryology Authority bezig om genetische gemodificeerde drie-ouderbabies geboren te laten worden. Het mitochondriale (a) materiaal dat gebruikt wordt bevat geen DNA uit de celkern, dus het is niet zo dat er bijvoorbeeld oogkleur of intelligentie meegegeven wordt van de derde persoon (Turk ). Het doel van deze mitochondriale overplaatsing is het uitsluiten van mitochondriale ziektes, zoals bijvoorbeeld een stofwisselingsziekte waarbij een kind een zeer korte levensverwachting heeft. Een ethische vraag die bij het perfectioneren van de mens hierbij naar voren komt: is dit een stap richting de designerbaby s? Een zorg die voorkomt bij alle technologische ontwikkelingen op het gebied van reproductie. IVF (b) is een behandelingsmethode die in eerste instantie ook niet geaccepteerd werd. Maar gekeken naar onze drang naar perfectie, is dit eigenlijk alleen maar menselijk te noemen. In een artikel is naar voren gekomen dat er in de toekomst ons een fascinerende transhumanistische technologie te wachten staat. Namelijk ectogenese: het laten volgroeien van een foetus buiten een menselijk lichaam in een kunstmatige baarmoeder (Istvan ). De fundamentele menselijke daad, dus de manier waarop de mens kinderen krijgt, zal hierdoor compleet veranderen. Het is Dr. Helen Hung-Ching Liu gelukt om een muis embryo tot bijna zijn volledigheid te laten groeien in zo n buitenbaarmoederlijke opstelling. Liu heeft dit ook, maar vanwege een wetsbeperking slechts 10 dagen, met een menselijke embryo gedaan. Haar doel is duidelijk en volkomen menselijk, vrouwen helpen die niet in staat zijn om baby s te verwekken en te dragen. Maar hoewel het wetenschappelijk gezien beter zou zijn voor de vrouw om zich op deze manier voort te planten, vanwege de gevaren en aanslag op het lichaam die een zwangerschap meebrengt, kun je je afvragen wat dit op geestelijk gebied doet met een foetus. Deze voelt niet de warmte en aanwezigheid van zijn eigen moeder, voelt niet direct haar emoties en krijgt geen directe intimiteit. Wat voor effect dit op onze geestelijke capaciteiten zal hebben blijft nu nog een vraag, maar er zijn op dit moment al moderne technologieën die hier op in zouden kunnen spelen. (Foto van website 20 (a) Mitochondriaal DNA of mtdna is klein ringvormig DNA dat zich niet in de celkern bevindt, maar in de mitochondriën. Een mitochondriale overerving is kenmerkend voor bepaalde aandoeningen, omdat deze enkel langs de moeder kunnen worden doorgegeven: het kind krijgt al het cytoplasma van de moeder, en hierin bevinden zich de mitochondriën (b) In-vitrofertilisatie of kortweg ivf ook wel reageerbuisbevruchting of proefbuisbevruchting genoemd, is een voortplantingstechniek waarbij een of meer eicellen buiten het lichaam worden bevrucht met zaadcellen, waarna de ontstane embryo s in de baarmoeder teruggeplaatst worden

12 neurotechnologie: herprogrammeren Elke soort technologie die een fundamentele invloed heeft op de manier waarop mensen de hersenen en de verschillende aspecten van het bewustzijn, gedachtes en hogere activiteiten waarnemen is neurotechnologie. Hierbinnen vallen ook de technologieën die ontworpen zijn om de functies van het brein te verbeteren of te herstellen en onderzoekers in staat stelt om de hersens beter te visualiseren (Encyclo z.d). Het boek van Dick Swaab Wij zijn ons brein is gebaseerd op zo n soort wetenschappelijk onderzoek. Swaab stelt dat heel veel dingen al voorgeprogrammeerd zijn in ons brein, dat bijvoorbeeld de opvoeding van onze ouders eigenlijk weinig invloed heeft op hoe je jezelf kan ontwikkelen als persoon (Swaab 2012). Met deze aanname haalt Swaab dus eigenlijk de gedachtegang van het Humanisme compleet onderuit. De filosofische gedachte dat ieder mens zich op z n eigen manier kan ontwikkelen, dus ook verbeteren, heeft dan volgens hem geen nut. Maar kan neuro-technologie dan nog wel wat voor ons betekenen op dat gebied? In de VPRO tegenlicht documentaire Het gretige brein komt naar voren dat ons brein te herprogrammeren is. Ons brein is namelijk super gretig (VPRO 2014). Bij het herhalen van simpele handelingen voert ons brein deze na een tijdje vrijwel automatisch uit, zodat we hier uiteindelijk helemaal niet bij na hoeven te denken. Dat herprogrammeren kan vooral goed gebruikt worden bij het visualiseren van handelingen, dus bijvoorbeeld het bewegen van armen of benen. In de documentaire wordt getoond dat met een Oculus Rift (a) verlamde mensen hun brein kunnen aanleren om benen te voelen d.m.v. prikkels in hun armen. Doordat hun brein daardoor in kan beelden hoe benen zouden moeten voelen, kunnen ze middels een computer daadwerkelijk robotbenen besturen. Aan de ene kant kun je dit niet menselijk noemen, omdat het inspeelt op het automatisme van het brein, bijna een soort machine. Maar aan de andere kant heeft de computer wel de verbeelding van het brein nodig om de benen aan te kunnen sturen. Een specialisatie betreft neuro-technologie van de Braziliaanse wetenschapper Miguel Nicolelis zijn de zogenoemde Brain-Computer Interfaces. Dit zijn computers die direct in contact staan met de hersenen. In 2013 voerde Nicolelis een onderzoek uit waarbij hij twee muizenhersenen op elkaar aansloot en erachter kwam dat ze met hun hersenen leerden samenwerken. Nicolelis ziet dit scenario ook voor zich met mensen... een soort collectief bewustzijn wat misschien wel de ultieme menselijke ervaring is: ontdekken dat we niet alleen zijn, dat onze meest intieme gedachtes, ervaringen, angsten, passies en verlangens, alles wat ons definieert als mens, gedeeld kan worden. (Tauber ). Als we kijken naar het menselijke kenmerk dat we met elkaar in contact willen komen, is dit wel heel letterlijk. Als iedereen op elkaar aangesloten zou zijn weet je alles van elkaar, dus geen geheimen en geen privacy. Maar is dit wel echt nuttig? We geven nu al digitaal vorm aan ons leven, social media is ons digitale canvas waar we laten zien wie we zijn of willen zijn. Maar dat gebeurt zo wel op een manier waar ieder persoon zich prettig bij zou kunnen voelen, waar ieder persoon nog een eigen inbreng heeft. Als je 24/7 op elkaar aangesloten zou zijn ben je de capaciteit om jezelf als mens te ontwikkelen kwijt. Door middel van Bio-technologie kan de mens zichzelf o.a. verbeteren op het gebied van reproduceren. Al is het menselijk om de voortplantingsdrang te hebben wordt in de wetenschap vooral rekening gehouden met de functie van reproductie. Neuro-technologie is in de wetenschap bedoeld om beter inzicht te krijgen in hoe een brein werkt, hoe je het kunt herprogrammeren en hoe dit kan bijdragen aan een verbeterde brein functie. Met dit in gedachte kunnen we aannemen dat de wetenschap het brein als een machine ziet, een machine die te herprogrammeren is net zoals een computer. In beide gebieden draait het dus vooral om het hoe, om de functies van ons lichaam en ons brein. Maar onze unieke geestelijke capaciteiten die ons mens maken worden hierdoor nauwelijks aangeraakt. Liggen deze capaciteiten dan wel meer in de benadering van ontwerpers en kunstenaars? (Foto credit Bernd Knöll, Jürgen Berger and Heinz Schwarz) 22 (a) De Oculus Rift is een VR-bril met een breed stereoscopisch gezichtsveld ontwikkeld voor gamers. Het toestel meet de bewegingen van het hoofd van de speler zodat deze bewegingen gebruikt kunnen worden als besturing in het spel. Dit zorgt er voor dat de speler zich meer ondergedompeld voelt in de virtuele wereld.

13 V U GEESTELIJKE CAPACITEITEN: DESIGN & KUNST De moderne technologische ontwikkelingen bedoeld om de mens te verbeteren worden in de wetenschap met open armen ontvangen. Maar de wetenschap bekijkt dit dan ook vanuit de functie van ons mens zijn en niet zozeer naar onze geestelijke capaciteiten. Dit is voor veel designers en kunstenaar dus een uitgelezen mogelijk om met hun projecten hierop te reageren. Hoe doen ontwerpers en kunstenaars dit eigenlijk en wat heeft dat te maken met onze menselijkheid? Veel moderne technologie wordt nu ontwikkeld door wetenschappers en technici, die vooral goed zijn in het ontwerpen van iets wat functioneert. Dit komt omdat de mogelijkheid tot o.a. redeneren en analyseren in hun linker hersenhelft zeer actief is (Encyclo z.d.). Verbeeldingskracht en creativiteit is meer actief in de rechter hersenhelft bij o.a. designers en kunstenaars. Leonardo Da Vinci (a) was een van de eerste bekende personen waarbij deze twee hersenhelften allebei zeer actief waren, hij was in zijn tijd de ultieme Uomo Universalis (b). Tegenwoordig bestaan er maar weinig personen die in allebei de gebieden uitmuntend kunnen zijn, omdat de wetenschap nu duizenden malen groter is dan toen. En naast dat iets goed moet functioneren heeft goed design juist te maken met kwaliteiten als zintuigelijke waarneming, sociaal-cultureel besef en intuïtieve capaciteiten (Van Mensvoort 2013). Zijn deze basis kwaliteiten dus nodig om de technologische ontwikkelingen menselijk te houden? (afbeeldingen van het project Make your maker door McRae, L. 2014) 24 (a) Leonardo da Vinci ( ) was een architect, uitvinder, ingenieur, filosoof, natuurkundige, scheikundige, anatomist, beeldhouwer, schrijver, schilder en componist uit de Florentijnse Republiek, tijdens de renaissance (b) Uomo Universalis (universele mens) is een uitdrukking waarmee een persoon (mannelijk of vrouwelijk) wordt bedoeld die al zijn faculteiten en vaardigheden ontwikkelt, dus bijvoorbeeld een goed ontwikkeld atletisch lichaam, maar ook een scherp verstand en bekwaamheden op veel gebieden, met name in de kunsten

14 In the future we will absorb technology from the inside out and enhance our senses by eating ourselves verbeelding Een kunstenaar die technologie omarmt is Lucy McRae. Met haar verbeeldingskracht tast ze de grenzen af van het menselijk lichaam, biologie, wetenschap en technologie. In the future we will absorb technology from the inside out and enhance our senses by eating ourselves (McRae 2014). Deze quote uit haar project Make your maker geeft aan dat in de toekomst technologie net zo noodzakelijk voor ons zal zijn als voedsel voor ons lichaam. Dit verbeeldt ze in de korte film van Make your maker waar je terecht komt in een wereld waar klonen eetbaar zijn en we daardoor hun zintuiglijkheid absorberen in ons lichaam. McRae s projecten zijn op visueel gebied altijd organisch en daardoor niet vervreemdend voor de toeschouwer. Dit doet ze zodat het bekend is, want iets waar je jezelf in kunt herkennen voelt aannemelijker. Volgens haar is het gebaseerd op een stemming, zij voelt het zelf aan als een emotionele ervaring of verbinding. Dit zorgt ervoor dat haar werk iets met je doet, je neemt het sneller aan ook al zijn het fictieve verbeeldingen van een toekomstvisie. Koert van Mensvoort haalt dit ook aan in zijn essay Innovative Nostalgia, waar hij stelt dat wij als mensen ons veel comfortabeler met technologie voelen als het in een bekende vorm wordt gepresenteerd (Van Mensvoort 2013). Dit kan d.m.v. te refereren naar een bestaand en geaccepteerd object, waarde, gewoonte, traditie of intuïtie. Denk maar aan de ipad app voor ebooks, de boeken staan in een houten boekenkast waardoor het lezen van ebooks een veel groter publiek aanspreekt, omdat het refereert naar een oude vertrouwde boekenkast. McRae zorgt er met haar projecten dus voor dat we ons prettig voelen bij haar verbeeldingen m.b.t. moderne bio-technologie en dat is een van de geestelijke capaciteiten die ons mens maakt. (afbeeldingen van het project Make your maker door McRae, L. 2014) 26

15 Een designer die zich ook bezig houdt met de ontwikkelingen op het gebied van bio-technologie is Audrey Natsai met het ontwerpproject Design Fictions: Posthumanity in the Age of Synthetics. Dit kritische project bevat een verzameling van speculatieve objecten met in het achterhoofd dat de ontwerpers van de toekomst waarschijnlijk in een laboratorium zullen werken. Het object Parasitic Prosthesis suggereert bijvoorbeeld dat het menselijk lichaam van de toekomst genetisch gesynthetiseerd is met thuis gekweekte organismen, waardoor het zich snel kan aanpassen aan nieuwe milieuomstandigheden (Audrey 2014). Daarmee stelt Audrey niet alleen kritische vragen over ons huidige begrip van de mogelijke culturele en ecologische gevolgen van de synthetische biologie en stamceltechnologie, maar laat ons ook opnieuw nadenken over de rol van de ontwerper in de toekomst. Zoals eerder aangehaald reageert Audrey met haar verbeelding op de ontwikkelingen in de wetenschap en hoe de mens dit op een andere manier zou kunnen bekijken. Haar doel is dus niet zozeer dat we ons prettig gaan voelen, maar meer een soort bewustwording van de ontwikkelingen op dit gebied en op wat voor manier we daar zelf in de toekomst mee om zouden kunnen gaan. (afbeeldingen van Parasitic Prosthesis: Hairing & Bacterium Lobe Pendant door Natsai, A. 2014) (afbeeldingen van Parasitic Prosthesis: radiant resistant door Natsai, A. 2014) 28

16 bewustwording Om mensen meer bewust te maken van het gebruik van bio-technologie en de toenemende toegang tot ons eigen DNA heeft de kunstenaar Gabe Barcia-Colombo het project DNA vending machine ontwikkeld (Barcia-Colombo 2014). Barcia-Colombo heeft het concept van een simpele snoepautomaat gebruikt om een menselijk DNA automaat te ontwikkelen. Voor een redelijk bedrag kun je een staaltje menselijk DNA kopen. Hiermee geeft hij niet alleen een andere kijk op het menselijk lichaam, maar vervaagd bewust de grens tussen wetenschap en kunst. Want hoe banaal is de gedachte dat je in de toekomst gewoon zomaar iemands meest persoonlijke biologische stukje informatie kunt kopen alsof het de normaalste zaak van de wereld is. Barcia-Colombo maakt ons bewust van het feit dat de wetenschap ons DNA als een product uit een machine ziet en dat is alles behalve menselijk te noemen. (afbeeldingen van het project DNA vending machine door Barcia-Colombo, G. 2014) 30

17 Een kunstenaar die ons ook bewust wil maken van ons eigen DNA is Sonja Bäumel met haar project Expanded self. Bäumel heeft een unieke manier gevonden om het onzichtbare, de verschillende soorten bacteriën, van de huid zichtbaar te maken. Door middel van een substantie op de huid aan te brengen en daar vervolgens een afdruk van te maken op een enorme petri schaal gevuld met agar (a), veranderd deze afdruk na een aantal weken in een bijzonder landschap. De anders zo onzichtbare infrastructuur die hiermee zichtbaar wordt wil Bäumel gebruiken om te bewijzen dat wij zoveel meer zijn dan we in eerste instantie kunnen waarnemen (Bäumel 2012). De bacteriën op onze huid bevatten ook hun eigen DNA en als we nu eens al deze informatie laten samensmelten met ons eigen DNA, hoopt Bäumel dat we beginnen in te zien dat de verschillende levensvormen al eeuwen met ons samenwerken en bestaan. Tiffany Shlain beaamt dit feit in haar documentaire Connected door te zeggen dat we biologisch gezien met elkaar in verbinding staan, dus niet alleen de mensen maar alle dieren- en plantensoorten op de aarde (Schlain 2011). De natuur verbind ons met elkaar en met behulp van moderne technologie beginnen we dat ons ook steeds meer te beseffen. Bäumel bewijst hiermee dat onze drang om contact met elkaar te leggen niet alleen bij onszelf ligt, maar bij alles om ons heen. Het gevoel wat we hierbij krijgen gaat om een waarneming die eigenlijk alleen een mens op deze manier zou kunnen begrijpen. (afbeeldingen van het project Expanded self door Baumel, S. 2012) 32 (a) Agar is een voedende substantie voor bacteriën

18 emotionele & zintuigelijke waarneming In de wetenschap is neuro-technologie vooral bedoeld om de functie van het brein te verbeteren, maar deze techniek kan ook voor andere doeleinden gebruikt worden. Een Emotiv EEG (a) headset registreert diverse soorten hersengolven. Kunstenaar Lisa Park draagt tijdens haar performance project Eunoia II deze headset om de data door te vertalen naar een geluidsgolf. Deze data, dus haar emoties, wordt middels 48 vibrerende waterplassen zichtbaar. Park gelooft dat als ze bepaalde emoties voelt, die emoties in haar lichaam dat voor 60% uit water bestaat, ook vibraties en energie creëren. Ze wil deze onzichtbare energie en emoties visueel maken, om een innerlijk deel van haarzelf te kunnen laten zien (Park 2013). Door neurotechnologie te gebruiken om emoties beter te kunnen waarnemen, i.p.v. de hersens te programmeren, laat Park zien dat zij dit heel menselijk benaderd. Want zonder emoties ben je een machine, geen mens. En laat dit ons zien dat neuro-technologie ook heel menselijk toegepast kan worden. (afbeeldingen van het project Eunoia II door Park, L. 2013) 34 (a) Elektro-encefalografie (EEG) is een methode om elektrische potentiaal verschillen die in de hersenen zijn ontstaan, via de hoofdhuid te registreren

19 Een design collectief genaamd Sensoree, heeft een geknoopt 3D geprint EEG hoofddeksel ontworpen genaamd NeurotiQ. Sensoree is dit mode project gestart om draagbare technologie te creëren voor personen met zintuigelijke verwerkings problemen, zoals ADHD en autisme. Het hoofddeksel brengt de dragers gedachtes en emoties in kaart door te corresponderen met verschillende kleuren. Sensoree gebruikt Sensory Computer Interface tools om intimiteit, telepathie, intuïtie en humor tussen mens en machine te verbeteren. Ze onderzoeken hoe computers therapeutisch zouden kunnen bijdragen aan het verbeteren van ons emotionele en zintuigelijke bewustzijn (Sensoree 2014). Met dit project wordt neuro-technologie ingezet om mensen te kunnen helpen bij het tonen van hun emoties en gaan ze daarmee voorbij wetenschap en richting onze geestelijke capaciteiten. Designers en kunstenaars richten zich meer op het waarom, onze geestelijke kant met verlangens. Hierdoor komt naar voren dat de wetenschap eigenlijk niet zonder de geesteswetenschappen kan, zoals bioloog Edward O. Wilson ook schrijft in zijn boek The Meaning of Human Existance (Heijne ). Kunstenaars en designers benaderen de ontwikkelingen op het gebied van bio- & neuro-technologie anders dan wetenschappers en technici. Ze willen ten eerste de toeschouwer bewust maken en daarnaast de mogelijkheden op dit gebied verbeelden op een manier dat we het kunnen accepteren. Ze richten zich op de emotionele kanten van het mens zijn, het waarom en hiermee is het duidelijk dat de wetenschap eigenlijk niet zonder de geesteswetenschappen kan. Het is nodig om de rol van de ontwerper en kunstenaar te betrekken bij nieuwe technologieën, omdat zij rekening houden met ons mens zijn. Alleen zij kunnen de snel groeiende technologische ontwikkelingen voor iedereen acceptabel en begrijpbaar maken, zodat we hopelijk technologie niet meer als iets gaan zien wat ons overweldigt, maar er juist is om ons te dienen. 36 (afbeelding van NeurotiQ door Sensoree 2014)

20 V U CONCLUSIE De hoofdvraag: Hoe kunnen kunst en design ons helpen onze menselijkheid te behouden, als de mens verbeterd wordt middels technologie? Door de opkomst en ontwikkeling van het Humanisme zijn we als mens in gaan zien wat ons uniek maakt. Onze geestelijke eigenschappen, waardoor we de mogelijkheid hebben om te reflecteren op wat ons overkomt en we onszelf kunnen plaatsen in een tijdsgeest. We beleven ons leven en weten als enige soort dat we dood zullen gaan. Door deze kennis hebben we niet alleen de drang om ons voort te planten, maar ook het verlangen om betere en nieuwe dingen te creëren. Wat ons ook uniek maakt is onze verbeeldingskracht, onze innerlijke drift om met elkaar in contact te komen en onze geesten te laten samenwerken. Deze laatste kenmerken zie ik als onze echte menselijkheid, de capaciteiten en verlangens die we zouden moeten koesteren. Met de snelle opkomst van moderne technologie zijn sommige mensen, de zogenoemde techno-foben waar ik er zelf een van was, bang om onze autonomie te verliezen. Maar de post- en transhumanisten beelden juist in dat we in de toekomst onszelf zo kunnen perfectioneren dat we ons lichaam niet meer nodig zullen hebben. Dat we niet meer dan bytes aan informatie stromend door kabels en software zijn. Helaas voor hun is deze gedachte niet reëel, want een lichaam heeft nog altijd hersens nodig om te functioneren en vice versa. En zonder dit verliezen we onze geestelijke capaciteiten en dus verliezen we naar mijn idee onze menselijkheid. Door middel van bio-technologie kan de mens zichzelf verbeteren in het reproduceren. Hierbij wordt in de wetenschap vooral rekening gehouden met de functie van reproductie. Neurotechnologie is in de wetenschap bedoeld om beter inzicht te krijgen in hoe een brein werkt, hoe je een brein kunt herprogrammeren en hoe dit brein verbeterd kan worden. De wetenschap ziet het brein als een machine, een machine die te programmeren is. In beide gebieden draait het dus vooral om het hoe, om de functie van ons lichaam en brein. En niet om het waarom, want de reden dat we het doen zou ook menselijk moeten zijn. Gelukkig zijn er ook nog de designers en kunstenaars die de ontwikkelingen anders benaderen dan wetenschappers en technici. Ze richten zich op verbeelding, bewustwording en emotionele- & zintuigelijke waarneming, m.a.w. op de ontwikkelde geestelijke capaciteiten van het mens zijn. Waardoor het voor mij duidelijk is geworden dat zij onmisbaar zijn bij de snel groeiende technologische ontwikkelingen. Ze moeten betrokken worden om de huidige techno-foben in te kunnen laten zien, dat technologie niet langer iets is om bang voor te zijn maar dat het er is om ons te dienen. Ik zie nu in dat het ons juist kan helpen om onszelf als mens te ontwikkelen en daar draait het hele mens zijn om. Want het nut van ons menselijke leven is niet om een machine te zijn, maar een mens met ontwikkelde bewonderenswaardige geestelijke capaciteiten. De mens die de perfecte balans tussen technologie en kunst, logica en verbeelding weet te vinden. De menselijke harmonie die nodig is, de harmonie waar ik als romanticus zo naar verlang. 38

21 LITERATUUR boeken De Mul, J. Kunstmatig van nature: onderweg naar Homo Sapiens 3.0. Lemniscaat, Rotterdam 2014 Suddendorf, T. The Gap: The Science of What Separates Us from Other Animals. The Perseus Books Group, New York 2013 Swaab, D. Wij zijn ons brein - van baarmoeder tot alzheimer. Atlas Contact, Amsterdam 2012 Van Mensvoort, K. Innovative Nostalgia Designing the Future by Referring to the Past. Essay uit het Dutch Design Yearbook. nai010 uitgevers 2013 film Garland, A. Ex machina (USA, 2015) De menselijke capaciteiten worden getest bij een vrouwelijk artificial intelligence Jonze S. Her (USA, 2013) Een man wordt verliefd op een besturingssysteem die bedoelt is als therapie Shlain, T. Connected: An Autoblogography About Love, Death & Technology (USA, 2011) Documentaire over hoe iedereen op aarde met elkaar in verbinding staat VPRO tegenlicht: Het gretige brein (Nederland, 2014) Toegankelijk via: internet Algemeen Encyclo website Toegankelijk via: (geraadpleegd okt-jan 2014) Nederland, 2014 Artikelen Brooks, R. What makes us human? The Conversation website - 3 juni 2014 Toegankelijk via: (geraadpleegd 12/12/2014) London: The Conversation, 2014 Dijk, van M. Techniek maakt ons menselijk Trouw website 11 oktober 2010 Toegankelijk via: (geraadpleegd 10/12/2014) Amsterdam: Trouw, 2010 Heijne, B. Meer filosofie NRC website 14 december 2014 Toegankelijk via: 15/12/2014) Amsterdam: NRC, 2014 Hendriks, S. Zaad- en eicellen kunnen waarschijnlijk binnenkort gemaakt worden uit huidcellen Motherboard website 2 september 2014 Toegankelijk via: (geraadpleegd 26/09/2014) New York, 2014 Istvan, Z. Kunstmatige baarmoeders zijn nog in ontwikkeling, maar er is nu al controverse Motherboard website 5 augustus 2014 Toegankelijk via: (geraadpleegd 26/09/2014) New York, 2014 Kop, S. Dit onderscheidt ons van machines, dieren en bureaucratie Creatieve koppen website 22 november 2010 Toegankelijk via: (geraadpleegd 12/12/2014) Rotterdam: Creatieve koppen, 2010 Lemmens, P. Transhumanisme en posthumanisme. Voorbij de mens door techniek. Een reflectie op onze technologische toekomst Academia website februari 2009 Toegankelijk via: (geraadpleegd 21/12/2014) San Francisco, 2009 Prakash, N. A picture about tech addiction won National Geographic s 2014 photo contest Mashable website 19 december 2014 Toegankelijk via: (geraadpleegd 19/12/2014) New York, 2014 Tabart S. Kunstenaar Lucy McRae wil een baby in de ruimte kweken met hulp van NASA The Creators Project website 26 mei 2014 Toegankelijk via: (geraadpleegd 28/10/2014) New York, 2014 Tauber, A. Internet is niet de eindhalte: maak kennis met BrainNet Motherboard website 4 april 2014 Toegankelijk via: (geraadpleegd 26/09/2014) New York, 2014 Turk, V. The UK could allow three parent babies in two years Motherboard website 5 juni 2014 Toegankelijk via: (geraadpleegd 26/09/2014) New York, 2014 Zunderdorp, R. Humanisme Nu Humanistische Canon website zonder datum Toegankelijk via: (geraadpleegd op ) Amsterdam, 2014 Websites Audrey N. DESIGN FICTIONS: Posthumanity in the Age of Synthetics London, 2014 Toegankelijk via: Barcia-Colombo G. DNA vending machine - New York, 2014 Toegankelijk via: Bäumel S. Expanded self Vienna, 2012 Toegankelijk via: McRae L. Make your maker Amsterdam, 2014 Toegankelijk via: Park L. Eunoia New York, 2013 Toegankelijk via: Sensoree Neurotiq California, 2014 Toegankelijk via: 40

22 vita umananr. 01 het menselijke leven NAWOORD Het doel van deze scriptie was onder andere om te onderzoeken wat er nog verbeterd of anders kon op het gebied van de informatie verstrekking over moderne technologieën. Want de platformen die er nu zijn richten zich naar mijn idee nog veel te veel op het hoe, dus de functies die bij een mens verbeterd kunnen worden. Volgens mij is het probleem daarbij, dat de informatiestroom zo groot en fascinerend is dat we ons kunnen verliezen in de materie, dus het belangrijke wat ons mens maakt, het geestelijke wordt vaak op een zijspoor gezet. Door de wetenschappelijke ontwikkelingen, design- en kunstprojecten op het gebied van mensverbetering naast elkaar te zetten en te vergelijken is het mij duidelijk geworden dat deze twee eigenlijk niet zonder elkaar kunnen. Er is een samenwerking nodig, een balans om de menselijkheid te bewaren. Daarmee gezegd vind ik de noodzaak om een platform te gaan bieden die mensen geruststelt. Een platform wat laat zien dat de eventueel aankomende samensmelting van de mens en technologie helemaal niet zo onmenselijk hoeft te zijn. Een platform over het menselijke leven genaamd vita umana ivy raaijmakers Rotterdam, februari 2015 the balance between science and art, logic and imagination ~ L. Da Vinci 42

23 VITA UMANA 2015