b a 3 Verwerking 4

Transcriptie

1 Introductie Een spannend vak? Intro In deze eerste paragraaf van het boek leer je werken met Memo en denk je na over de vraag: waarom krijg je op school het vak geschiedenis? Eerst lees je de intro in het handboek (HB) en bekijk je de afbeelding. Dan maak je de vragen over de intro in het werkboek (WB). 1 Bekijk de familiefoto van HB bron 1 (bron 1 in het handboek). Als de man zonder geheugen deze foto in zijn album zou zien, wat weet hij dan niet meer over de foto? Bijvoorbeeld: wie de mensen op de foto zijn of waar de foto genomen is. 2 Wat weet je allemaal niet meer als je geen geheugen hebt? Kruis aan (bij aankruishokjes zijn altijd meer antwoorden goed). Hoe je vader of moeder heet. Hoe je moet praten. Waar je woont en waar je school is. Of je huisdieren hebt die je moet voeren. Wie je vrienden zijn. Hoe je moet eten. 3 Als je geen geheugen hebt, ben je allerlei gebeurtenissen uit het verleden vergeten. Leg uit waarom je dan moeilijk een band met je familie kunt hebben. Omdat je niet meer weet hoe je familieleden eruitzien, hoe ze heten en wat je samen hebt meegemaakt. Verwerking De verwerkingsvragen helpen je de leertekst begrijpen. Lees eerst de leertekst. 4 Gebruik de leertekst en de begrippenlijst. a Niet alles wat vroeger gebeurd is, hoort bij het vak geschiedenis. Kruis de onderwerpen aan die volgens jou bij het vak geschiedenis horen. Welke planten en dieren er vroeger waren. Wat mensen vroeger aten en waar ze woonden. Hoe het heelal, de sterren en de planeten zijn ontstaan. Hoe mensen vroeger dachten over het ontstaan van de aarde. Bron 2 Een tijdbalk. Hoe het land Nederland is ontstaan. Waardoor er in het verleden verschillen zijn ontstaan tussen groepen mensen. b Vul het ontbrekende woord in. Het vak geschiedenis houdt zich bezig met wat mensen in het verleden deden. 5 Een historicus onderzoekt bronnen om meer te weten te komen over de geschiedenis, bijvoorbeeld familiefoto s. De familiefoto in HB bron 1 is uit Welke informatie kun je uit deze bron halen? Geef een voorbeeld. Bijvoorbeeld: informatie over de haardracht of kledingstijl in de jaren 50 of over hoe mensen woonden. 6 a Het vak geschiedenis heeft verschillende doelen. Welke historische onderzoeken horen bij welk doel? Maak de juiste combinaties. Historische onderzoeken: A In Suriname wonen veel verschillende mensen: indianen, Afrikanen, blanken en Aziaten. Je onderzoekt hoe dat komt. B Volgens veel Israëliërs hoort de stad Jeruzalem bij Israël, omdat de stad ooit van hen was. Veel Palestijnen vinden dat Jeruzalem van hen is, omdat de stad lang in hun handen was. Je onderzoekt wie gelijk heeft. C In de 16e eeuw begonnen Europeanen te handelen in mensen uit Afrika. Hoe moet je oordelen over deze slavenhandel? D Je doet onderzoek naar je familiestamboom. Het blijkt dat je familie in de 17e eeuw vanuit Frankrijk naar Nederland is verhuisd. E In de jaren 30 stemden veel mensen in Duitsland op de partij van Adolf Hitler. Je onderzoekt waarom ze dat deden. Doelen: 1 Geschiedenis geeft je een idee over wie je bent. 2 Je leert de wereld te begrijpen. 3 Je leert je af te vragen wat waar is. 4 Je leert je af te vragen waarom iemand een bepaalde mening heeft. 5 Je denkt veel na over wat goed of slecht is om te doen. Juiste combinaties: A2, B3, C5, D1, E v.c v.c v.c v.c. 4

2 b Door de geschiedenis te onderzoeken leer je veel over hoe mensen zich gedragen en denken. Kijk naar de onderzoeken in vraag a (1-5). Uit welk onderzoek zou je iets kunnen leren over mensen dat nuttig is voor deze tijd? Bijvoorbeeld: uit onderzoek 5 kun je leren waarom mensen op een discriminerende partij stemmen en hoe je dat nu zou kunnen voorkomen. Of: uit onderzoek 3 kun je leren waarom mensen andere mensen verkopen en hoe we in deze tijd mensenhandel kunnen tegengaan. 7 Bekijk HB bron 2 en lees WB bron 1. Waarom houden deelnemers van deze historische veldslag zich met geschiedenis bezig? Ze hebben er plezier in om een veldslag na te spelen. Het leert hun de wereld beter te begrijpen. Ze vinden het spannend om met oude wapens te spelen. Deelnemers uit Nederland voelen zich trots door de prestaties van de Nederlandse prins Willem. Het helpt hun beter te begrijpen hoe die veldslag precies verliep. Bron 1 Een krantenbericht. Slag bij Waterloo trekt bezoekers BRUSSEL - Een reconstructie van de slag bij Waterloo heeft dit weekend in totaal ruim bezoekers getrokken. Vooral zondag was het druk, met belangstellenden. Aan het naspelen van de historische veldslag namen zo n figuranten deel uit zeventien landen, voorzien van historische wapens en andere attributen. De echte slag bij Waterloo, een plaatsje ten zuiden van Brussel, vond plaats in De Franse troepen van keizer Napoleon Bonaparte werden daar verslagen door Britse, Duitse, Nederlandse en Belgische troepen. De latere Nederlandse koning Willem II speelde bij de gevechten een belangrijke rol. Vrij naar: De Telegraaf, 20 juni Bekijk HB bron 3. Een historicus onderzoekt bronnen om te achterhalen wat er in het verleden precies gebeurd is. Welke informatie geven deze bronnen over de slag bij Waterloo? Het skelet: bijvoorbeeld waar een soldaat is gesneuveld tijdens de slag of welke wapens tijdens de slag werden gebruikt. De steek: de Franse keizer heeft waarschijnlijk verloren, omdat de steek zich in een Duits museum bevindt. Toepassingsopdracht Bij de toepassingsopdracht oefen je historische vaardigheden en werken met bronnen. 9 Bekijk WB bron 2. Het is een tijdbalk waarop je gebeurtenissen uit het verleden plaatst. Op die manier krijg je een mooi overzicht van de tijd. a Meet met een liniaal hoe groot ieder vakje van de tijdbalk is. Ieder vakje is ongeveer 4 centimeter. b Hoeveel jaren stelt ieder vakje voor? jaar. c Welke gebeurtenis is het begin van onze jaartelling? De geboorte van Jezus Christus (het jaar 1). 10 In het volgende hoofdstuk leer je over de prehistorie, de oudste geschiedenis. Pas in de derde klas kom je aan in de 20e eeuw en leer je over gebeurtenissen als de Tweede Wereldoorlog. In klas 1 t/m 3 bestudeer je de hele geschiedenis. a Kleur op de tijdbalk de periodes/tijdvakken die je dit jaar bestudeert: de prehistorie: tijd van jagers en boeren (tot 3000 v.c.). Kleur deze periode groen. de oudheid: tijd van Grieken en Romeinen (3000 v.c.-500 n.c.). Kleur deze periode blauw. de middeleeuwen: tijd van ridders en monniken en tijd van steden en staten ( n.c.). Kleur deze periode rood. de 16e eeuw: tijd van ontdekkers en hervormers ( n.c.). Kleur deze periode geel. b Zet een dikke zwarte stip op de tijdbalk bij het jaar waarin we nu leven. Zet het jaartal erbij. 11 Teken op een apart blaadje een tijdbalk van je eigen leven. De tijdbalk begint met je geboortejaar. Zet de jaren bij de streepjes op de tijdbalk. Zet belangrijke gebeurtenissen uit je leven in de tijdbalk. Doe er ten minste drie bronnen bij die informatie geven v.c n.c n.c n. C. 5

3 1 De tijd van jagers en boeren Het ontstaan van beschavingen 1 Oriëntatie Intro Wie zich met geschiedenis bezighoudt, gaat op ontdekkingsreis. Archeologen zoeken naar sporen die in of boven de grond bewaard zijn gebleven. Andere onderzoekers duiken in oude dagboeken. Alleen door geschreven en ongeschreven overblijfselen te onderzoeken, krijg je een beeld van het verleden. 1 In de inleiding en oriëntatie staan de periodes die in de brugklas behandeld worden. Het zijn er drie. Schrijf ze op. Prehistorie, oudheid en middeleeuwen. 2 a Naar welke tijd zou jij wel (eventjes) terug willen? En wat zou je daar willen doen? Je eigen antwoord. b Teruggaan naar het verleden zou je ook in gevaarlijke situaties kunnen brengen. Bedenk bij één periode die je bij vraag 1 hebt ingevuld een mogelijk gevaar. Je eigen antwoord. c Teruggaan naar het verleden betekent ook minder luxe en welvaart. En van deskundige hulp bij problemen moet je je niet te veel voorstellen. Welke voorwerpen zou je absoluut willen meenemen op je tijdreis? Noem er vier. Je eigen antwoord. 3 Bekijk HB bron 2. De kaart gaat over het begin van de landbouw in verschillende gebieden. a Vul bij elk gebied de juiste periode in. Midden-Amerika: v.c. Egypte: v.c. Mesopotamië: v.c. West-Europa: v.c. b Welk middel van bestaan hadden mensen vóór de ontdekking van de landbouw? Jagen en verzamelen. 4 Egypte en Mesopotamië liggen bij de Nijl, de Eufraat en de Tigris. Waarom waren die rivieren voor de landbouw in het Midden-Oosten veel belangrijker dan rivieren in West-Europa? Het regent in het Midden-Oosten weinig. Historisch denken Hoe leren we over het verleden? Een reisje maken in de tijd kan natuurlijk niet. Mensen kunnen wel veel ontdekken over het verleden. Daar heb je speciale speurneuzen voor, zoals archeologen en geschiedkundigen, die weten hoe ze het verleden moeten onderzoeken. Archeologen doen opgravingen en speuren naar ongeschreven overblijfselen, bijvoorbeeld uit de prehistorie. Dat moet voorzichtig gebeuren, want oude dingen gaan snel kapot. Een archeoloog gebruikt liever een kleine schep en een kwast dan een bulldozer. Geschiedkundigen onderzoeken geschreven overblijfselen. Een historicus (geschiedkundige) moet bijvoorbeeld kunnen bepalen of een oude brief of foto echt is en geen vervalsing. Een van de eerste geschiedkundigen was de Griek Herodotus. Ongeveer jaar geleden schreef hij al bijzondere geschiedenisverhalen, onder meer over Egypte. Voorwerpen en geschriften uit het verleden zijn een bron van informatie voor een onderzoeker. Daarom worden ze bronnen genoemd. Er zijn geschreven en ongeschreven bronnen. 5 Archeologen en geschiedkundigen proberen informatie te vinden over het verleden. Bijvoorbeeld over Egyptische mummies, Anne Frank of de ontdekking van Amerika in a Stel je voor dat jij een historicus bent. In een Egyptisch museum sta je bij de mummie van farao Toetanchamon, die al op 18-jarige leeftijd is overleden. Wat wil je ontdekken over deze koning? Bijvoorbeeld: hoe hij gestorven is. Bedenk welke informatie de mummie je zou kunnen geven om je vraag te beantwoorden. Misschien zijn er tekenen van ziekten of wonden op de mummie te zien. Je interviewt een mevrouw die in 1930 is geboren. Over welke gebeurtenis kan die mevrouw je iets vertellen? Bijvoorbeeld: over de Tweede Wereldoorlog. Je geeft een rondleiding in een museum en je vertelt over een heel oude wereldkaart. Hoe kun jij weten dat deze kaart is getekend voordat de ontdekkingsreiziger Columbus leefde? Amerika staat (nog) niet op de kaart. b Over de Tweede Wereldoorlog is gemakkelijker informatie te vinden dan over mammoetjagers in de prehistorie. 6

4 Geef daar drie verklaringen voor. De mammoetjagers leefden langer geleden. Voor de Tweede Wereldoorlog hoef je bijna geen opgravingen te doen. Er zijn dagboeken en foto s uit die periode. 6 a Welke bronnen ben je al tegengekomen in de oriëntatie van het handboek en werkboek tot nu toe? Zet ze in het schema. Bedenk zelf ook nog enkele bronnen voor elk rijtje. b Kijk nog eens naar je antwoord op vraag 1. Over welke periode heb je alleen maar ongeschreven bronnen? Over de prehistorie. Ongeschreven bronnen Mummies Foto s Tekeningen Aardewerk Speerpunten Geschreven bronnen Brieven Dagboeken Wereldkaart Kranten Wetboeken 7 Bekijk HB bron 1. Is dit een geschreven bron, een ongeschreven bron of beide? Leg je keuze uit. Beide, je ziet tekeningen en schrift. 8 Lees WB bron 1 en gebruik HB bron 1. Bij opgravingen vonden archeologen prachtige grafkamers. Archeoloog Carter verwachtte schitterende dingen te vinden. Waarom dacht hij dat? Hij ontdekte het graf van een Egyptische farao met alle schatten erin. Bron 2 Kat a In het schema zijn sommige uitspraken niet compleet. Zet de aanvullingen op de juiste plaats in het schema. want bewoners bleven op dezelfde plek op zoek naar voedsel en zuivelproducten om gewassen te verbouwen b Kijk nog eens naar de uitspraken in het schema. Zet een kruisje bij Jagers als de uitspraak klopt voor de jagers en een kruisje bij Boeren als hij klopt voor de boeren. Trokken rond op zoek naar voedsel Vaste woonplaats om gewassen te verbouwen Tijdelijke kampen Aten meer vlees Archeologen vinden meer overblijfselen want bewoners bleven op dezelfde plek Aten meestal graanproducten en zuivelproducten Jagers X X X Een muurschildering: een Egyptenaar op jacht. Hiërogliefen Werphout Boeren X X X Bron 1 Het graf van een Egyptische koning. Prachtige dingen In november 1922 opende archeoloog Howard Carter de grafkamer van farao Toetanchamon. Achter Carter stond lord Carnarvon, de sponsor van Carter, die zich bijna niet kon beheersen. Hij vroeg: Wat zie je, wat zie je? Het bleef even stil en toen zei Carter met een trillende stem: Ik zie prachtige dingen. 9 Je gaat HB bron 1 bekijken als een archeoloog. Wat kun je leren over het leven van de Egyptenaren met behulp van HB bron 1? In WB bron 2 zie je dezelfde tekening. Schrijf in de ballonnen wat je ontdekt. 10 Dit hoofdstuk gaat over de tijd van jagers en boeren. Je leert hoe de eerste mensen leefden van het jagen op dieren en het verzamelen van voedsel. Het hoofdstuk gaat ook over het ontstaan van de landbouw en wat daardoor in het leven van de mensen veranderde. Archeologen en geschiedkundigen hebben de leefwijze van jagers en boeren onderzocht. Papyrusriet De Nijl (vissen) Boot 7

5 Hoofdstuk 1 Basis Hoofdstuk De tijd van jagers en boeren Het ontstaan van beschavingen 2 Van oerknal naar oermens Intro Ongeveer 8,5 miljard jaar na de oerknal ontstond de aarde. Zonder de oerknal was er geen aarde geweest en natuurlijk ook geen mensen, planten en dieren. 1 Bekijk HB bron 1. Streep door wat niet juist is en vul de ontbrekende woorden in. Het leven op aarde is in zee in de lucht op land ontstaan. Onderzoekers speuren in aardlagen naar versteende overblijfselen. Hoe ouder jonger de aardlaag, hoe kleiner deze fossielen. Grotere landdieren kwamen op toen de temperatuur op aarde lager hoger werd en er zuurstof in de atmosfeer kwam. De meeste zoogdieren verschenen voor tijdens na de reuzereptielen. Deze dinosaurussen hadden meer minder te lijden van de inslag van een meteoriet dan andere dieren. De dino s vonden mogelijk niet genoeg voedsel om hun magen te vullen. De mensen verschenen vroeg laat in de geschiedenis van de aarde. Zij voorzagen in hun levensonderhoud door te jagen en te verzamelen. 2 Werk samen met een klasgenoot. Op WB bron 1 zie je een horloge. Zet op de stippellijntjes de gebeurtenissen die in de intro van je handboek worden genoemd. Begin om 12 uur en ga met de wijzers van de klok mee. Bron 1 dino s en eerste zoogdieren vissen, insecten en planten mensen ontstaan aarde eerste leven in zee Verwerking 3 Zet de gebeurtenissen in de juiste volgorde. Schrijf alleen de letters op en begin met de oudste gebeurtenis. Er staat één foute zin bij. Zet die niet in het rijtje en leg bij b uit wat er fout is aan deze zin. A Homo sapiens gebruikt taal. B Apen gaan rechtop lopen. 8 C Begin van het onderzoek naar de evolutie. D Mensen jagen op dinosaurussen. E De geschiedenis/historie begint. F Homo erectus gebruikt vuur. a De juiste volgorde is: B, F, A, E, C. b Onjuist is D, want dinosaurussen waren uitgestorven toen de mensen kwamen. 4 Bekijk HB bron 3. De tekenaar heeft de ideeën van Darwin in de tekening verwerkt. a Leg uit op welke manier de tekenaar dat heeft gedaan. Hij laat zien hoe onze voorouders veranderden tijdens de evolutie. b Zelf vuur maken zonder lucifers of aansteker is lastig. Daar moet over nagedacht worden. De homo erectus, neanderthaler en homo sapiens kwamen steeds een stapje verder met het gebruik van vuur. Vul in welke voorouder bij welke zin hoort. De neanderthaler maakte zelf vuur met een vuurboog. De homo sapiens hardde pijl- en speerpunten in het vuur. De homo erectus gebruikte vuur dat door bliksem of bosbrand was ontstaan. 5 a De meest linkse voorouder in HB bron 2 gebruikte geen vuur. Welke nadelen had dat voor deze mensensoort? Hij kon roofdieren niet op afstand houden en geen vlees koken of roosteren. Hij kon zich niet warmen. b Bij geroosterd of gekookt vlees heb je minder scherpe tanden en minder sterke kaken nodig dan bij rauw vlees. Bij welke voorouder is de kleinere kaak goed te zien? Bij de rechtse figuur, homo sapiens. 6 De zinnen hieronder zijn in tweeën geknipt. Maak de juiste combinaties. A Vanaf de prehistorie tot midden 19e eeuw B In de 20e eeuw ging de gemiddelde leeftijd omhoog C Er lagen heel wat gevaren op de loer, D Er werden door al dat rondtrekken minder kinderen geboren E Opgegraven botten en andere ongeschreven bronnen geven informatie 1 waardoor jagers en verzamelaars vroeg konden overlijden. 2 dan bij mensen die later aan landbouw gingen doen. 3 werden onze voorouders meestal niet ouder dan 40 jaar. 4 over de leeftijd en doodsoorzaak van jagers in de steentijd. 5 door betere medische kennis en beter voedsel. Juiste combinaties: A3, B5, C1, D2, E4.

6 Toepassingsopdracht Denken in de prehistorie Onze directe voorouder had zich ontwikkeld tot een superhandige jager en verzamelaar. Dat kwam door het geweldige denkvermogen van de homo sapiens. Ook op andere gebieden kwam dat denken goed van pas. In deze toepassingsopdracht onderzoek je wat bronnen daarover vertellen. 7 Gebruik de tekst en de bronnen in je handboek en WB bron 2. Vul de ontbrekende gegevens in. Bron 2 Voorouder Ontwikkeling techniek Ontwikkeling kunst en cultuur Ontwikkeling geloof Gereedschap. Weinig over bekend Weinig over bekend Homo erectus Gebruik vuur Vuistbijlen Neanderthaler Bewerking steen Kleding Misschien grottekeningen Begroeven doden Homo sapiens Verfijnde bewerking materialen Betere jachtmethoden Grottenkunst Mogelijk taal Grottenkunst, misschien om dieren te betoveren Neanderthalers werden beter in het bewerken van vuursteen voor werktuigen. Door er stukjes af te slaan kregen zij de stenen in vormen die zij nodig hadden. Soms als krabber, vuistbijl of mes. Maar bij gebrek aan werpsperen moesten zij hun prooi gevaarlijk dicht naderen. De moderne mens kwam met lichtere, meer gespecialiseerde wapens naar Europa. Kleine vuursteenmessen werden aan een houten werpspeer bevestigd, waardoor de jacht meer opleverde en minder gevaarlijk was. Er werden ook andere materialen gebruikt bij het maken van werktuigen en kleding: steen is lastig te bewerken tot een haakje of een naald. De homo sapiens werd steeds beter in deze technieken. 8 Gebruik HB bron 2 en WB bron 2. De jagers-verzamelaars gebruikten werktuigen. Die waren niet alleen van vuursteen, want de makers bewerkten verschillende materialen. Hieronder staan drie onderwerpen. Bij het eerste is al ingevuld: welke materialen handig waren; wat de jagers-verzamelaars ervan konden maken. Vul dit ook bij de andere twee in. Visvangst: hout voor de hengel, visgraat of botje voor de haak, darm of planten - delen voor visdraad. Kleding: je eigen antwoord. Jacht: je eigen antwoord. Kinderen in de prehistorie In deze opdracht kijk je naar het leven van kinderen in de tijd van jagers-verzamelaars. Het gaat over de gevaren waar kinderen aan blootgesteld waren en over de vaardigheden die zij nodig hadden om te overleven. 9 Ongeveer honderd jaar geleden is men begonnen met de vaccinatie van baby s en kleine kinderen. Misschien kun je je nog iets herinneren van je prikjes. De eerste waren tegen de zogenoemde DKTP-ziekten, zoals difterie en kinkhoest. a Bij welke kinderen was in de prehistorie de kans om aan een van deze ziekten te overlijden het grootst? Leg je keuze uit. Bij baby s: die waren nog erg kwetsbaar. b Bedenk nog twee gevaren voor kinderen in de steentijd. Bijvoorbeeld: roofdieren, kou, honger. 10 Net als tegenwoordig moesten kinderen in de prehistorie ook leren. Welke handigheden waren nodig bij het jagen, hoe maakte je een boog of een strik, welke paddenstoelen en vruchten waren eetbaar? Leef je in in een jongere van je eigen leeftijd in de prehistorie. Schrijf daarover een geschiedkundig verhaal van ongeveer 200 woorden. Je mag kiezen uit de volgende onderwerpen: een dag op jacht met de mammoetjagers; samen met de kunstenaar een grotschildering maken; samen met de medicijnman een gewonde jager verzorgen; werktuigen maken van bot, visgraat en gewei; een vlot maken om een wilde rivier over te steken. Denk ook aan de gevaren: wilde dieren, ziekten, vijanden, regen en kou. Geef een van deze gevaren een plaats in je verhaal. Spreek, voordat je begint, met je docent af hoe je je verhaal precies gaat schrijven. Geef je verhaal een titel en zoek op internet een bijpassende illustratie. 9

7 Hoofdstuk 1 Basis Hoofdstuk De tijd van jagers en boeren Het ontstaan van beschavingen 3 Leven van de landbouw Intro Bijna alle mensen op aarde leven van de producten die de landbouw voortbrengt. Ze kopen die producten of verbouwen ze zelf. Ongeveer jaar geleden begon de overgang van jagen en verzamelen naar het verbouwen van gewassen en het houden van vee. Dat is het onderwerp van deze paragraaf. 1 a De hond stamt af van de wolf. In welke periode zullen onze voorouders begonnen zijn met het temmen van wolven? A Twee miljoen jaar geleden. B jaar geleden. C 500 jaar v.c. D jaar geleden. b Bedenk een verklaring voor je keuze bij vraag a. Bijvoorbeeld: de ontwikkeling van de hersenen bij de homo sapiens maakte dat mogelijk. 2 Bekijk HB bron 1. Honden waren nuttig voor jagers, voor herders die vee hielden en voor boeren die gewassen verbouwden. a Leg uit voor welke groep de hond het meeste nut had. Voor herders: zij wilden hun kudden beschermen tegen roofdieren. b Leg uit voor welke groep de hond waarschijnlijk meer een gezelligheidsdier was. Voor boeren die gewassen verbouwden: zij hadden de honden minder hard nodig. 3 Bekijk HB bron 1. Welke twee aanwijzingen zie je dat deze Egyptenaar aan landbouw deed? Hij bevloeit zijn akkers. Jagersverzamelaars bouwden nog geen huizen of tempels. Verwerking 4 Bekijk HB bron 2. Bedenk welke redenen groepen jagersverzamelaars hadden om (nog) geen boeren te worden. Zij konden in korte tijd voldoende voedsel bemachtigen, terwijl boeren altijd moesten zorgen voor akkers en vee. 5 Gebruik HB bron 3. Maak de zinnen hieronder compleet. A Veehouders gebruikten aardewerk om vlees, melk en kaas in te bewaren. B Herders trokken rond en gebruikten hun geiten en schapen voor melk en de wollen vacht. C Jagers hielden alleen dieren zoals honden, omdat zij nuttig waren voor de jacht. D De eerste boeren in Noord-Afrika deden aan veeteelt en nog niet aan akkerbouw. 6 Lees WB bron 1. a Volgens archeoloog Kooijmans is de akkerbouw niet uitgevonden in vruchtbare gebieden. Hoe is de akkerbouw Bron 1 ontstaan? Akkerbouw is ontstaan in streken waar jagen en verzamelen te weinig voedsel opleverde. b Wat is de juiste volgorde volgens Kooijmans? A bevolkingsgroei vaste woonplaats akkerbouw B vaste woonplaats bevolkingsgroei akkerbouw C bevolkingsgroei akkerbouw vaste woonplaats D akkerbouw vaste woonplaats bevolkingsgroei Akkerbouw Als mensen in de prehistorie op een vaste plaats gaan wonen, gaat de bevolking groeien. In slechtere gebieden wordt het een probleem om voldoende voedsel te vinden. De mensen bedachten een oplossing. [ ] Ze gingen ooit een beetje aan akkerbouw doen en konden daardoor in leven blijven in streken die niet geschikt waren voor het jagen en verzamelen. Archeoloog Kooijmans over het ontstaan van akkerbouw. 7 De komst van de landbouw was een grote verandering. Er waren voordelen en nadelen. Vul het schema in. Voordelen Vaste woonplaats Eigen voedsel verbouwen Er kwam meer bezit Meer zekerheid Bezit land en vee gaf aanzien Nadelen Harder werken Oogst kon mis lukken Besmettelijke ziekten Minder vrije tijd Meer ongelijkheid 8 a Lees WB bron 2. Welke besmettelijke ziekten ken je? Noem er drie. Bijvoorbeeld: griep, tbc, pest, cholera. 10

8 Bron 2 b Bedenk zelf een vraag over de samenhang tussen landbouw en de komst van besmettelijke ziekten. Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: waarom raakten veeboeren vaker besmet door allerlei veeziekten? Besmettelijke ziekten en de landbouw. Dodelijke ziekten Vóór de uitvinding van de landbouw vormden besmettelijke ziekten geen probleem. Ze kwamen pas op toen mensen aan veeteelt gingen doen. Mazelen en tuberculose komen van veeziekten, het griepvirus van varkens en gevogelte. Besmettelijke ziekten maakten veel slachtoffers in samenlevingen waar veel mensen dicht op elkaar leefden. Jagers die in kleine groepen leefden en rondtrokken, liepen veel minder gevaar. Toepassingsopdracht Graven naar het verleden... Archeologen zijn belangrijk voor onze kennis van het verleden. Wat kunnen zij vertellen over de vroegste geschiedenis van de mens? In deze toepassingsopdracht graaf jij het verleden op. Je verdiept je in de werkzaamheden van een archeoloog. Je doet ook mee aan een opgraving waarbij je zelf als archeoloog besluiten moet nemen. 9 Archeologisch onderzoek is belangrijk als er geen schriftelijke bronnen zijn. Bedenk een gebeurtenis uit het verleden waarover wel schriftelijke bronnen bestaan, maar waar archeologie kan helpen om meer te weten te komen. Leg je keuze uit. Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: de grote pestepidemie rond 1350 of veldslagen uit de Tachtigjarige Oorlog. 10 Stel je voor: bij de aanleg van een nieuw stuk snelweg in de provincie waar jij woont, stuit de aannemer van het werk op een oude grafheuvel. Zijn werknemers vinden potscherven, werktuigen en speerpunten. En dat is nog maar het begin. Gelukkig vindt de aannemer het zelf erg interessant en legt hij het graafwerk met de bulldozer stil. Hij is verplicht de vondst te melden bij het provinciaal museum, dat een archeoloog aanwijst. Dat ben jij. a Beantwoord de volgende vragen. Wat heb je als archeoloog aan kennis nodig over de prehistorie? (Denk aan: welk type voorouder, welke tijd, welk soort werktuigen, welke middelen van bestaan?) Welke spullen neem je mee om de opgraving goed te laten verlopen? Dat is meer dan een schep en een kwastje, dus maak een lijstje! Welk museum bij jou in de provincie gaat de vondsten tentoonstellen die bij de opgraving naar boven komen? b Teken een plattegrond van de opgraving. Werk als volgt. Neem een vel ruitjespapier op A4-formaat met ruitjes van 1 1 cm. Elk ruitje staat voor 50 cm in werkelijkheid. Teken op dit vel alle voorwerpen en andere overblijfselen op de plek waar ze gevonden zijn. Geef op de plattegrond aan wat je gevonden hebt door elke vondst een nummer te geven en in enkele woorden te beschrijven. Dateer de opgegraven objecten. Dat betekent dat je met een jaartal aangeeft uit welke tijd in de prehistorie de vondsten komen. Bron 3 Een detective voor het verleden. Een archeoloog aan het werk Archeoloog word je niet zomaar, daarvoor moet je een universitaire studie volgen. Dat is nodig om bij opgravingen te herkennen waar aardewerken potten en werktuigen voor zijn gebruikt. Ook leer je welke technieken er zijn om de ouderdom van gevonden beenderen, voorwerpen en grondlagen vast te stellen. Dat gebeurt onder meer met de koolstof 14-methode. Wie zonder kennis van zaken opgravingen gaat doen, vernielt ook veel. Dat komt door de wens om bij de diepste, dus oudste laag te komen. Archeologen weten dat ook jongere grondlagen belangrijke vondsten kunnen bevatten. Zij weten welke middelen er zijn om kwetsbare vondsten te beschermen en te bewaren. Uiteindelijk proberen archeologen hun ontdekkingen op schrift of beelddrager vast te leggen of ze als het om heel mooie spullen gaat een plaats te geven in een museum. Vraag aan je docent of je deze opdracht met een of twee klasgenoten mag doen. Gebruik de leertekst en de bronnen in deze paragraaf en de vorige paragrafen. Ook het internet geeft veel informatie. 11

9 Hoofdstuk 1 Basis Hoofdstuk De tijd van jagers en boeren Het ontstaan van beschavingen 4 De Nijl en Egypte Intro Egypte werd in de oudheid een geschenk van de Nijl genoemd. De Nijl zorgde voor vruchtbaar land en goede oogsten. 1 De ster Sirius werd vereerd in de vorm van de godin Sothis. Wat bracht deze godin in de ogen van de Egyptenaren? Water en vruchtbaarheid. 2 a De Egyptenaren kenden geen zomer of winter, zoals wij. Hun drie seizoenen hadden te maken met de landbouw. Leg dat uit. De drie seizoenen hadden te maken met de overstroming, de zaaitijd en de oogsttijd. b Behalve de Nijl waren er nog meer opvallende dingen in Egypte. Noem drie voorbeelden die je op HB bron 1 ziet. De piramides, de sfinx, steden. Verwerking 3 De Egyptenaren begonnen later met de landbouw dan andere volken in het Midden-Oosten. Leg dat uit. Bij de Nijl was genoeg te vinden voor jagers-verzamelaars. Het was nog niet nodig om op landbouw over te gaan. 4 In Nederland met zijn natte klimaat zorgen sloten en kanalen ervoor dat overtollig regenwater wordt afgevoerd. a Waar dienden de kanalen en sloten in Egypte voor? Om water dicht bij de akkers te brengen. b De Egyptenaren werden steeds beter in de irrigatielandbouw. Leg uit wat er beter werd. De aanleg van kanalen maakte het mogelijk om jaarlijks tweemaal te oogsten. 5 De grote opbrengst maakte het mogelijk dat boeren een ander beroep namen en dat ze zich in dat beroep specialiseerden, omdat zij daar goed in waren. Vul de uitvinding in en het beroep. Aardewerken potten maken: pottenbakkersschijf, gebruikt door pottenbakker. Aarde loswoelen om te kunnen zaaien: ploeg, gemaakt door timmerman. Fijnmalen van graankorrels: maalstenen, gemaakt door steenbewerkers. 6 In de volgende rijtjes staat steeds één begrip dat er niet bij hoort. Streep dat door en leg je keuze uit. Memphis Ur Mesopotamië Thebe Mesopotamië was een land, geen stad. nijverheid ambtenaren specialisatie bronsgieters Een ambtenaar is in dienst van de overheid en werkt niet aan de productie van goederen. prehistorie hiërogliefen historie beeldschrift De andere begrippen horen bij de uitvinding van het schrift. koper tin ijzer brons Brons is een samensmelting van twee metalen (koper en tin). 7 Bekijk HB bron 2. a Hoe wordt de oogst gemeten op de bovenste afbeelding? Dienaren gebruiken een touw als meetlint. b Wat doen de personen rechts op de onderste afbeelding? Zij schrijven de grootte van de oogst op. 8 Zet de volgende ontwikkelingen in de juiste volgorde. Schrijf alleen de letters op. Begin met wat het eerst plaatsvond. A Rijke en machtige Egyptenaren vestigden zich in steden. B De irrigatielandbouw zorgde voor overschotten. C In de steden kwam werk voor de handwerkslieden. D Bewoners van de Nijldelta gingen aan landbouw doen. E Er kwamen nieuwe beroepen. Juiste volgorde: D, B, E, A, C. Toepassingsopdracht Het gebruik van schrift Archeologen denken dat ze ongeveer tegelijkertijd het schrift uitvonden: de Egyptenaren de hiërogliefen en de mensen in Mesopotamië het spijkerschrift. Deze toepassingsopdracht gaat over de uitvinding van het schrijven en de ontcijfering van het Oudegyptische schrift. 9 Uitvindingen worden meestal niet per ongeluk gedaan. Ze helpen bij de oplossing van een probleem. a De jagers-verzamelaars kenden het schrift nog niet. Wat is daarvoor een verklaring? Voor hen was het noteren van gegevens nog niet belangrijk. b De uitvinding van het schrift was geen toeval. Geef twee verklaringen voor de opkomst van het schrijven. Het tellen van vee en oogst gebeurde in opdracht van de vorst en rijke grondbezitters. Een deel van de oogst werd geteld en opgeslagen. Met een kalender werd bepaald wanneer aan irrigatiewerken gewerkt moest worden. 12

10 10 Gebruik HB bron 3. Lang geleden gingen er al toeristen en veroveraars als Napoleon naar Egypte. Welk voordeel hebben hedendaagse toeristen die Egypte bezoeken, vergeleken met bezoekers uit de tijd van Napoleon? De hiërogliefen zijn ontcijferd, waardoor er veel meer bekend is over het oude Egypte. 11 Dankzij Champollion werden geschreven bronnen belangrijker voor het begrijpen van de Egyptische geschiedenis. Geef drie voorbeelden van geschreven bronnen die voor onderzoekers veel informatie bevatten. Brieven van de koning. De Egyptische papyruskalenders. Overzichten van belastingheffing en voorraden graan. 12 Het schrijven van Franse of Engelse woordjes is voor kinderen op Nederlandse scholen goed te leren. Bron 1 a Waarom is het moeilijker om Chinees of Arabisch te leren? In het Chinees en Arabisch heb je andere tekens. Je ziet geen letters van het alfabet. b Bekijk WB bron 1. Wat je hier ziet, is geen echt hiërogliefenschrift. De Egyptische schrijvers noteerden bijvoorbeeld geen klinkers en er waren verschillende tekens in gebruik die hetzelfde betekenden. Schrijf met behulp van deze bron je eigen voor- en achternaam. Je eigen antwoord. Een aantal tekens uit het hiërogliefenschrift. 13 Gebruik HB bron 4. Hieronder staat een schema over de verschillen tussen het Nederlandse en Oudegyptische schrift en schrijfonderwijs. Vul de juiste begrippen en uitleg in. Nederlands Oudegyptisch Soort schrift Alfabet Beeldschrift Aantal tekens 26 letters 700 hiëro - gliefen Voor wie? Voor alle kinderen verplicht Voor een kleine groep leerlingen Schrijfrichting Van links naar rechts Van links naar rechts, van boven naar beneden of van rechts naar links 14 Vul het schema in. Zoek de gevraagde gegevens in de bronnen en de leertekst. Bron 2 Bron of leertekst Gaat over Uitleg HB bron 4 Voordelen Schrijvers van schrijversberoep waren vrij - WB bron 2 gesteld van belasting en dienstplicht; ze hadden aanzien HB bron 4 Harde leraren Je kreeg slaag bij een foutje HB bron 4 HB bron 5 WB bron 1 Leertekst HB bron 3 WB bron 1 De juiste houding Schrijf- en oefenmateriaal en schrifttekens De eerste tekens In kleermakerszit Papyrus, stift en verfstoffen Hiërogliefen Een Egyptische man die zijn zoon naar de schrijversschool bracht, wilde de jongen waarschuwen voor andere beroepen. Hij schreef het volgende. De timmerman die de dissel hanteert Hij is vermoeider dan een landarbeider Er komt geen einde aan zijn zwoegen Hij heeft meer te doen dan zijn armen aankunnen De pottenbakker zit onder de aarde Al verkeert hij nog bij de levenden Hij wroet in de modder, meer dan een varken Om zijn aarden potten te bakken Vrij naar: Ons verleden in documenten. 13

11 Hoofdstuk 1 Basis Hoofdstuk De tijd van jagers en boeren Het ontstaan van beschavingen 5 De samenleving verandert Intro Egypte was in de tijd dat Meketre leefde een andere samenleving geworden dan in 4000 v.c. Een deel van de Egyptenaren werkte niet meer op de akkers, maar had een ander beroep gevonden. Een machtige koning bestuurde Egypte, samen met hoge ambtenaren zoals Meketre. 1 Onderzoek HB bron 1 als een historicus en vul de ontbrekende woorden in. Net als andere hoge ambtenaren was Meketre belast met het toezicht op werkzaamheden in de irrigatielandbouw. Waarschijnlijk moesten zijn boeren belasting betalen. Dat deden de Egyptenaren niet in geld, maar in natura. Naast Meketre zitten dienaren en schrijvers, die het vee tellen. Meketre lijkt alles scherp in de gaten te houden. Een van de boeren of knechten krijgt een (lijf)straf. Misschien hield hij vee achter of heeft hij zijn slootjes verwaarloosd. 2 a Hoe weet je dat Meketre tijdens zijn leven een rijke en machtige Egyptenaar is geweest? Schrijf twee aanwijzingen op. Meketre bezat vee, land en huizen. In zijn graf lagen prachtige voorwerpen. b Hoe kun je aan de naam Meketre zien dat de zon belangrijk was voor de Egyptenaren? Meketre betekent: de zon is mijn beschermer. Verwerking 3 Gebruik HB bron 2 en de leertekst. a Vul achter de jaartallen de naam van de periode in. Schrijf achter Tussenperiode wat er toen met Egypte gebeurde v.c.: Oude Rijk, piramides. Tussenperiode: uiteenvallen van Egypte v.c.: Middenrijk, bouwkunst. Tussenperiode: overheersing door Hyksos v.c.: Nieuwe Rijk, veroveringen v.c.: Late Rijk, inname door Alexander de Grote. b Schrijf achter elke bloeiperiode een kenmerkende naam, een begrip of een korte uitleg. Een kenmerk is ingevuld. 4 Na een uitbreiding van het Egyptische Rijk brak vaak een periode van bloei aan. Geef daar twee verklaringen voor. Overwonnen volken moesten slaven en oorlogsbuit geven. 5 a De farao was erg machtig en had veel taken. Welke taak van de farao past bij de volgende omschrijvingen? Maatregelen tegen misdadigers, zoals grafschenners: de farao maakte wetten. Vereren van goden: de farao was de hoogste priester en baas over de tempels. Rijkdommen en opbrengst van de landbouw: alles kwam toe aan de farao. Op oorlogspad gaan: de farao was legeraanvoerder. b Nederlandse bestuurders zijn gekozen. Kruis aan welke punten de basis vormden van de macht van de farao. Het koningschap was erfelijk. De farao was gekozen door het volk. De goddelijke afkomst van de farao. De bevolking rekende erop dat de farao voor goede oogsten en voldoende voedsel zorgde. Toepassingsopdracht Oorlog voeren! Op afbeeldingen in grafkamers, tempels en paleizen kom je farao s tegen. Je ziet ze met goden en als overwinnaar in een oorlog. In deze toepassingsopdracht onderzoek je of dat beeld van een onoverwinnelijke farao klopt met de werkelijkheid. Je geeft ook een verklaring voor je bevindingen. 6 Gebruik HB bron 3 en 4. Er zijn geschreven en ongeschreven bronnen over het leger en de oorlogen van de farao s. Geef van elk een voorbeeld en leg daarbij uit waar archeologen en geschiedkundigen die bronnen kunnen vinden. Verslagen van de strijd in grafkamers van farao s. Modellen van soldaten en wapens in grafkamers van hoge Egyptenaren. 7 Lees WB bron 1. Leg uit hoe de twee teksten in deze bron elkaar tegenspreken. Bedenk hoe het komt dat je niet zeker Bron 1 weet wie gelijk heeft. Volgens tekst B is de strijdwagen overgenomen van de Hyksos. Tekst A zegt dat deze al bestond in Egypte. Je zou nog andere bronnen moeten hebben om het te controleren, maar die zijn er niet. Twee opvattingen over het Egyptische leger. Een nieuw wapen A Er wordt vaak beweerd dat de door paarden getrokken strijdwagen en de samengestelde (pijl en) boog in Egypte bekend werden door de Hyksos. Er zijn 14

12 echter aanwijzingen dat strijdwagens al voor de Hyksos werden gebruikt in Egypte. B Strijdwagens zijn door de Hyksos in Egypte geïntroduceerd. Daardoor waren de Aziatische invallers sterker. De farao s van de 18e dynastie namen dit wapen direct over en behaalden daardoor veel meer militaire successen. Vrij naar: The seventy great mysteries of ancient Egypt (tekst A) en Egypte, het land van de farao s (tekst B). 8 Bekijk HB bron 4. Veel farao s uit de periode van het Nieuwe Rijk lieten zich op deze manier afbeelden. a Welke uitspraken zijn juist? De farao leek op een strijdwagen meer onoverwinnelijk. De strijdwagen werd alleen in Egypte gebruikt. Het is zeker dat alle farao s zo n strijdwagen gebruikten. Het paste bij de verheerlijking van de farao. De strijdwagen was een belangrijke militaire vernieuwing. b Leg uit waarom deze afbeelding van farao Toetanchamon niet kan kloppen met de werkelijkheid. Toetanchamon overleed jong en heeft nooit aan een veldslag meegedaan. 9 Farao Ramses II leefde van 1290 tot 1224 v.c. Hij regeerde tientallen jaren en liet van alle farao s de meeste beelden en monumenten bouwen. Lees WB bron 2. Geef twee argumenten waarom deze tekst Bron 2 niet erg geloofwaardig is. Het lijkt alsof de farao in zijn eentje de vijand versloeg. De vijand wordt beschreven als slap en laf. Verslag van een strijd tussen het Egyptische leger en het leger van de Hittieten. De slag bij Kadesj De farao schoot zijn pijlen naar rechts en verdedigde zich links. Alle vijandelijke strijdwagens werden in de pan gehakt. De vijanden hadden geen handen meer om zich te verdedigen. Ze waren niet eens meer in staat hun zwaarden te trekken en vast te houden. De laffe koning van Hatti, die tussen zijn manschappen en strijdwagens stond in het gevecht tegen Zijne Majesteit, sloeg bevend van schrik op de vlucht. Deze tekst is te vinden in het Ramses-museum in Thebe. 10 Er zijn ook geschreven bronnen van de Hittieten over de slag bij Kadesj. Die vertellen een ander verhaal. Farao Ramses leed grote verliezen, sloeg op de vlucht en kon zichzelf maar net in veiligheid brengen. Bron 3 Lees WB bron 3. a Wie was volgens jou de winnaar van de slag bij Kadesj? A De Egyptenaren. B De Hittieten. C Er was geen echte winnaar. b Leg je keuze uit. De koningen beloven elkaars land niet binnen te dringen. Verdrag tussen Ramses en Hattoesjilisj. Toen heeft Ramses, de grote koning van Egypte, de dappere, een verdrag gesloten met Hattoesjilisj, de grote koning van Hatti, om een weldadige vrede en broederschap tussen hen te verzekeren tot in eeuwigheid. Ramses zal nooit het land van Hatti binnendringen om iets te roven. Hattoesjilisj zal nooit in Egypte binnendringen om er iets te roven. Dit verdrag werd in steen gebeiteld. 11 a Waren de farao s echt onoverwinnelijke heersers? Gebruik farao Toetanchamon en farao Ramses II in je uitleg. Je eigen antwoord, bijvoorbeeld: uit de bronnen blijkt dat de farao s voorgesteld zijn als dapper en onoverwinnelijk. In werkelijkheid was dat niet zo. Toetanchamon heeft nooit aan een oorlog meegedaan. Ramses II wordt afgeschilderd als winnaar van een veldslag die hij waarschijnlijk niet gewonnen heeft. b Dat de farao s zich als onoverwinnelijke heersers lieten afbeelden, heeft waarschijnlijk niet met opschepperij te maken. Hoe zagen de Egyptenaren de farao en wat werd er van hem verwacht? Laat blijken dat je de rol van de farao begrijpt. De farao werd gezien als een god, die voor Egypte moest zorgen. Een nederlaag lijden of fouten maken paste niet bij het ideale beeld van de farao. 12 a Stel je voor dat een farao in de 21e eeuw had geleefd. Hoe zou hij dan zijn onderdanen duidelijk kunnen maken dat hij onoverwinnelijk was? Bedenk twee manieren. Bijvoorbeeld: via internet, toespraken op televisie, bij een grote parade of bij een belangrijke sportwedstrijd. b Mensen willen (tegenwoordig) niet dat hun land bestuurd wordt door onoverwinnelijke alleenheersers. Leg dat uit. Mensen willen inspraak en vrijheid. 15

13 Hoofdstuk 1 Basis Hoofdstuk De tijd van jagers en boeren Het ontstaan van beschavingen 6 Goden en mummies Intro Alle Egyptenaren, van hoog tot laag, deden mee aan de verering van goden. Overal in Egypte stonden tempels en beelden waar offers gebracht werden. De Egyptenaren geloofden in een leven na de dood. Mensen moesten zich goed voorbereiden op de reis naar het hiernamaals. 1 Bekijk HB bron 1. a Waar gaat deze afbeelding over? Het mummificeren van een dode. b Waar moet je beginnen als je naar de verschillende stappen op deze afbeelding kijkt? Je begint onderaan. 2 Welke handelingen uit de intro zie je op de afbeelding? Ze wassen het lichaam en omwikkelen het van top tot teen met weefsel. Verwerking 3 a Egypte stond vol met tempels en heiligdommen. Geef voor al die verschillende plaatsen van verering twee verklaringen. De Egyptenaren hadden een polytheïstische godsdienst en waren erg gelovig. b De Egyptenaren geloofden in magie of toverij. Daarbij speelden priesters een belangrijke rol. Bedenk drie momenten waarop mensen de hulp van priesters inriepen. Bij ziekten, bij het offeren aan de goden, bij huwelijken, bij geboorten en overlijden. 4 a Amon-Re wordt in de loop van de Egyptische geschiedenis de belangrijkste van de goden. Leg dat uit. Hij was de zonnegod en beschermde de farao. b Vul bij de volgende goden de ontbrekende naam in en leg uit wat het verband is tussen de drie. Osiris, Isis en Horus. Deze goden horen tot één familie. 5 Bekijk HB bron 3. Archeoloog Carter ontdekte het graf van Toetanchamon. De farao kreeg zelfs voedsel en spelletjes mee. De inrichting van de grafkamer van farao s en hoge ambtenaren zegt veel over het geloof in het hiernamaals. Leg dat uit. Het hiernamaals was een voortzetting van het aardse leven. 6 Bekijk HB bron 2. a Bijna altijd ging er een dodenboek met de mummies mee. Bedenk zelf twee toverspreuken uit het dodenboek. Bijvoorbeeld: bescherm mij tegen monsters. Laat mij niet verdwalen. b Welke Egyptische goden werden in zo n dodenboek vaak genoemd? Noem er twee en leg je keuze uit. Osiris: hij was de god van het dodenrijk. Anubis: hij was de beschermer van de doden en de god van het balsemen. 7 Veel mummies kregen amuletten mee, bijvoorbeeld een scarabee. In de natuur is dat een mestkevertje, dat een flinke mestbal voor zich uit rolt. De Egyptenaren wisten nog niet dat de scarabee eitjes in de mestbal legt, die later uitkomen. Zij zagen het als een goddelijk wonder. a Bedenk waarom de Egyptenaren de scarabee in verband brachten met een van hun belangrijkste goden. Bijvoorbeeld: de scarabee duwde Amon-Re (de zon) langs de hemel voort. b De amuletten van de scarabee hadden te maken met het geloof in een leven na de dood. Leg dat uit. Het leek alsof scarabeeën zomaar uit het niets tot leven kwamen. 8 De farao s hadden verschillende soorten graven in bepaalde periodes van de Egyptische geschiedenis. Bedenk een reden waarom de graven op verschillende plaatsen in Egypte liggen. De koningsgraven werden geplunderd; de farao s zochten een veiliger plek. 9 De manier van begraven heeft archeologen en geschiedkundigen een schat aan bronnen opgeleverd. Geef van deze bronnen geschreven en ongeschreven voorbeelden. Ongeschreven: graf van Toetanchamon, piramides. Geschreven: dodenboeken, boeken van Herodotus en Diodorus. Toepassingsopdracht Beroemde farao s Er zijn honderden farao s geweest. Sommigen heersten kort over Egypte, anderen tientallen jaren lang. Deze opdracht gaat over een farao die brak met het verleden. Hij wilde veranderingen doorvoeren en koos zelfs een andere naam. Wat maakte deze farao zo apart? Dat ga je onderzoeken. 10 Lees WB bron 1. Nieuwe farao s eerden de oude goden door offers te brengen en nieuwe tempels te laten bouwen. De farao die in 1353 v.c. op de troon kwam, was in het begin nog trouw aan de oude godsdienst. Waar maak je dat uit op? Amenhotep betekent: Amon is tevreden. 16

14 Bron 1 Een nieuwe farao en een nieuwe god. Amenhotep IV, de dienaar van Aton De eerste jaren van zijn bewind heette de nieuwe farao Amenhotep, net als zijn vader. Amenhotep betekent: Amon is tevreden. Na een paar jaar veranderde Amenhotep IV zijn naam. Zijn nieuwe naam betekende: dienaar van Aton. Hij schreef zelfs een gedicht over Aton: Schitterend verschijnt u aan de hemelse horizon, O levende Aton, schepper van het leven, O enige God, Ik draag u in mijn hart. 11 Bekijk HB bron 5. a Laat met drie voorbeelden zien dat de Egyptenaren een natuurgodsdienst hadden. De zon werd aanbeden. Anubis zag eruit als een jakhals. Sterren werden gezien als goden. De Nijl werd vereerd. b Hoe kun je dat zien op de afbeelding van de nieuwe farao? De zonnestralen raken de farao. 12 De farao begon een revolutie tegen de goden die al meer dan jaar aanbeden werden. Hij maakte een einde aan het polytheïsme in Egypte en koos voor het monotheïsme. a Gebruik HB bron 5 en WB bron 2. Op welke manieren maakte de farao duidelijk dat de godsdienst was veranderd? Mogelijk liet hij zich als god met mannelijke en vrouwelijke trekken afbeelden. Hij liet een nieuwe stad met nieuwe tempels bouwen. b Een machtige groep verzette zich tegen dit nieuwe geloof. Welke groep was dat? De priesters van de verschillende goden. c Bron 2 Bedenk twee redenen waarom deze groep zich verzette. Deze priesters werden overbodig door het geloof in Aton alleen. Ze verloren hun aanzien en hun inkomen. hoofdstad bouwen. Amarna De farao en zijn vrouw Nefertiti lieten een nieuwe Tot woede van de priesters legde de farao de Amontempels een extra belasting op. Binnen twee jaar verscheen een nieuwe hoofdstad, met inwoners. Amarna strekte zich uit over een afstand van 12 kilometer langs de Nijl en 5 kilometer landinwaarts. De bouwmeesters ontwikkelden een andere techniek. Omdat de Atontempels geen daken hadden, hoefden de muren minder sterk te zijn. Een brede weg leidde de koninklijke familie in strijdwagens naar de tempels en het paleis. De grootste tempel was 750 meter lang en 300 meter breed. Binnen de zuilen stonden offertafels en beelden van de koning. Vrij naar: National Geographic (april 2001). 13 Na zeventien jaar overleed de farao. De nieuwe farao s gingen terug naar de hoofdstad Memphis. De Atontempels werden gesloopt en de naam van de farao werd overal weggehakt. a Welke conclusie kun je daaruit trekken? De oude goden kwamen terug. b De opvolger was Toetanchamon. Wat maak je uit deze naam op? Toetanchamon aanbad Amon-Re. c Geef je mening. Toetanchamon was zo n 12 jaar, toen hij de troon besteeg. De invloed die hij kon uitoefenen op besluiten over de godsdienst was groot klein want hij was erg jong. 14 Met behulp van de bronnen en vragen ga je nu de puzzel invullen. Als je alles goed hebt ingevuld, komt in de grijze kolom de naam van de farao waar deze toepassingsopdracht over gaat. Dit zijn de woorden die je moet invullen. 1 Opvolger van de farao die in 1336 v.c. overleed en die zelf op jonge leeftijd gestorven is. 2 Onderzoekers die nog steeds met opgravingen proberen om meer bronnen over de opstandige farao te vinden. 3 Geloof in meerdere goden. 4 De enige god die de farao nog wilde aanbidden. 5 De huidige naam van de koningsstad die de farao en zijn vrouw lieten bouwen. 6 De naam van de vrouw van de farao. 7 Geloof in één god. 8 De belangrijkste god uit de tijd dat de Egyptenaren meerdere goden mochten aanbidden. 1 T O E T A N C H A M O N 2 A R C H E O L O G E N 3 P O L Y T H E Ï S M E 4 A T O N 5 A M A R N A 6 N E F E R T I T I 7 M O N O T H E Ï S M E 8 A M O N 15 Gebruik nogmaals WB bron 2. Stel de opdracht op voor de bouwmeesters die de nieuwe hoofdstad moeten bouwen. Gebruik ongeveer 100 woorden. 17

15 Hoofdstuk De tijd van jagers en boeren Het ontstaan van beschavingen Hoofdstuk 1 Verdieping 7 Bouwen voor de eeuwigheid a Wat betekent dat voor de bronnen over de hunebedden? Intro Er zijn nog veel raadsels over de bouw van piramides en Er zijn alleen ongeschreven bronnen. hunebedden. Nog niet zo lang geleden dachten mensen dat b De Egyptenaren begonnen rond 2650 v.c. met de bouw er reuzen, buitenaardse wezens en tovenarij aan te pas waren van piramides. Daardoor bestaan er twee soorten bronnen gekomen. In deze paragraaf ga je zelf op onderzoek uit om over Egypte. Leg dat uit. achter de waarheid te komen. Geschreven en ongeschreven bronnen. 1 5 a Het klimaat heeft ervoor gezorgd dat er niets meer te vinden is van de mensen die in de hunebedden werden bronnen nagelaten. Hun cultuur is genoemd naar andere begraven. Wat heeft ertoe bijgedragen dat er in Egypte veel overblijfselen die getuigen van hun bestaan. meer van overleden mensen bewaard is gebleven? Geef a Welke gebruiksgoederen worden hier bedoeld? De droogte en de zorgvuldige behandeling. Hun aardewerken potten in de vorm van trechterbekers. b In een piramidetekst lees je de volgende toverspreuk: b Toch weten de onderzoekers voor welk doel de hune- O God Atoem, bescherm deze koning en zijn piramide, zorg bedden gebouwd werden. Hoe weten ze dat? twee verklaringen. Archeologen vonden grafgiften, die de overleden mensen meekregen. ervoor dat er niks kwaads gebeurt. Door welke oorzaak zijn de meeste koningsmummies toch verdwenen? Grafrovers en plunderaars. 2 6 Gebruik WB bron 2. Deze tekenaar heeft bedacht hoe Gebruik HB bron 2. Hunebedden zien eruit als skeletten, hunebedden gebouwd werden. vergeleken met de vorm die ze vroeger hadden. Leg dat uit. a Schrijf onder elke fase van de bouw wat er op de Vroeger waren ze bedekt, nu zie je alleen de grootste stenen. 3 De bouwers van de hunebedden hebben geen schriftelijke tekening gebeurt. Houd de uitleg kort. b Waarom is dit niet zeker? Er zijn geen schriftelijke bewijzen of afbeeldingen van, zoals HB bron 3. Lees WB bron 1. a Leg uit welke misverstanden er lange tijd over de naam hunebedden hebben bestaan. Bron 2 De naam wijst op huynen, een oud woord voor reuzen. Later werd gedacht dat de Hunnen de graven hadden gebouwd. De bouw van een hunebed. b Wat kun je hieruit concluderen over het onderzoek dat in de vorige eeuwen werd gedaan naar hunebedden? Dat was nog niet zo ver ontwikkeld. Bron 1 Je eigen antwoord. Misverstanden over hunebedden. Steenhopen In de 17e eeuw dachten veel mensen er net zo over als dominee J. Picardt. Hij schreef in 1660 in een boek Je eigen antwoord. over steenhopen, die gebouwd waren door gruwelijke, barbaarse en wrede reuzen, huynen genaamd. Vanaf dat moment kwam de naam hunebedden (van huynen ) in gebruik. In de 19e eeuw dachten mensen dat de bouw rond het jaar 500 door de Hunnen was gedaan. 4 Je eigen antwoord. Een belangrijke vraag is: wat vertellen de bronnen over de bouw van piramides en over de bouw van hunebedden? De bouw van de hunebedden vond plaats in de prehistorie MEMO_1vwo_AB_01_BOOK.indb :13:40