Van bijvangst tot bijdrage Determinatie vondsten van modern oorlogserfgoed in de VIA15

Transcriptie

1 Van bijvangst tot bijdrage Determinatie vondsten van modern oorlogserfgoed in de VIA15 Military Legacy Rapport ML 82

2 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed VAN BIJVANGST TOT BIJDRAGE, Determinatie vondsten van modern oorlogserfgoed in de VIA15 i.o.v.: ADC Archeoprojecten / ARCHOL Military Legacy Rapport ML 82 Versie 1.0 Datum Contactpersoon dr. A.V.A.J. Bosman Actie Versie Actor Datum Schrijven 0.1 A.V.A.J. Bosman Redigeren Military Legacy Vrieseplein NK Dordrecht Actorenregister archeologie nr Telefoon + 31 (0) military.legacy@gmail.com 1

3 Inhoud 1 Administratieve gegevens 3 2 Inleiding 4 3 Het onderzoek Schuttersput 1 (spoor 6043) Schuttersput 2 (spoor 6042) Schuttersput 3 (spoor 6045) Overige sporen en vondsten 15 4 Conclusie Bronnen Literatuur Archieven Internet 3230 Bijlage Bijlage Afbeelding voorplaat: Detailopname van de Duitse M.31 eetketeldeksel, vnr. Lind17V (foto Military Legacy, Dordrecht). 2

4 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed 1 Administratieve gegevens Provincie Gelderland Gemeente Lingewaard Plaats Bemmel Toponiem ViA15 Kaartblad 40D Deelgebied 1236 Bevoegde overheid Provincie Gelderland ARCHIS-melding (CIS-code) ML projectnummer 187 Periode van uitvoering december 2018 Bewaarplaats documentatie Military Legacy, Dordrecht Bewaarplaats vondsten ADC / ARCHOL 3

5 2 Inleiding Archeologisch onderzoek naar resten uit de Tweede Wereldoorlog is de laatste jaren steeds meer in de belangstelling gekomen. Dat hier een wetenschappelijk belang bij gediend is, staat vast. Zelfs ogenschijnlijk kleine objecten en sporen leveren een belangrijke bijdrage aan een, veelal lokaal, beeld van deze jaren. Zowel bij grote als bij kleine bouwprojecten wordt tegenwoordig onderzoek gedaan naar de Tweede Wereldoorlog, zo ook bij het project VIA15. Het werk hiervoor wordt doorgaans in combinatie met of volgend op het opsporen van conventionele explosieven (OCE) uitgevoerd. Al het OCE werk is binnen het tracé van de ViA15 uitgevoerd door AVG. Ter hoogte van de te onderzoeken deellocaties zijn complete percelen gedetecteerd. 1 Vervolgens zijn deze detectieresultaten geconfronteerd met het beoogde puttenplan en is besloten of er putten verschoven diende te worden (bijv. in verband met grote verstoringen). Daarna zijn de objecten ter hoogte van de proefsleuflocaties benaderd en verwijderd. Hierbij is rekening gehouden met een zone van één meter rond de sleuf alsmede met een oppervlak zo groot als de sleuf aan één van beide lange zijden ten behoeve van de opstart van stort. Ten slotte is ook de ruimte tussen de sleuven (in de lengterichting) vrijgemaakt van OCE zodat gedurende de aanleg van de sleuf besloten kon worden tot uitbreiding indien een eventuele vindplaats begrensd diende te worden. De benaderingen zijn over het algemeen handmatig (tot max 50 cm) gedaan. Dieper gelegen objecten zijn machinaal en onder archeologische begeleiding uitgevoerd. 2 De begeleiding door een archeoloog was van secundaire aard. Veiligheid stond voorop en sporen zijn ingemeten nadat verdachte objecten waren verwijderd. Alle munitie gerelateerde vondsten zijn zoals gebruikelijk niet behandeld als archeologische vondsten en derhalve niet schoongemaakt of opgepoetst. Deze vondsten zijn door AVG zelf zo adequaat mogelijk beschreven alvorens ze zijn overgedragen aan de EODD ter vernietiging. Niet munitiegebonden vondsten en objecten zijn beschreven door de archeoloog en zijn daartoe schoongemaakt. 1 Zie voor een compleet overzicht van de detectiewerkzaamheden het procesverbaal van oplevering detectie NGE, opgesteld door AVG 2 Zie voor een overzicht van alle benaderwerkzaamheden alsmede een lijst van verdachte objecten en hun vondstlocatie het procesverbaal van oplevering benadering en ruiming NGE, opgesteld door AVG 4

6 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Tijdens benaderwerkzaamheden op deellocatie 1236 is vindplaats ontdekt, die bestaat uit enkele schuttersputten. Ter hoogte van werkput 527 liggen twee schuttersputten, en nabij werkput 564 een mogelijke derde. De putten bleken lastig te herkennen als gevolg van verbruining van de bodem of het kort na het graven al weer dichtstorten met schone grond (of een combinatie van beide). Pas op een dieper niveau, tijdens het benaderen van de mogelijke CE, werden de contouren zichtbaar. Hierdoor was het niet meer mogelijk om profielen te documenteren. De schuttersputten liggen mogelijk op één lijn en parallel aan een contemporaine sloot. In de drie putten zijn meerdere stukken niet gesprongen explosieven geborgen, waaronder niet verschoten geweermunitie en een aantal handgranaten van Engelse makelij. Uit één van de putten kwamen nog enkele stukken uitrusting tevoorschijn, waaronder wat glas en textiel. Ook waren twee van de putten voorzien van een provisorisch vloertje van ijzeren objecten, bedoeld voor het vervoer en de bescherming van granaten, met daarop plankjes van munitiekistjes. Al het CE-gerelateerd materiaal is genoteerd en afgevoerd door AVG. Overige objecten zijn verzameld door Archol/ADC. Op vindplaats zijn zo 49 vondsten verzameld, waaronder een veter met gesp, een munitiekistje, hout, een 2 francs stuk en de struikeldraad van een lichtsein. Deze vondsten zijn hier geanalyseerd, met uitzondering van de laatste. Hieronder volgt de beschrijving van die vondsten, afkomstig uit de schuttersputten, maar ook van een aantal andere vondsten uit dezelfde periode, mogelijk uit vergelijkbare sporen, in het plangebied VIA15. In deelgebied 1236, het deel waar de eerstgenoemde schuttersputten in zijn aangetroffen, betreft dit: Type CE Nationaliteit Aantal Brisantpantsergranaat van 8,8 cm Duits 2 Brisantpantsergranaat van 7,5 cm Duits 1 Brisantgranaat van 15 cm met rookmaker Duits 1 Staartstuk van 8 cm mortiergranaat Duits 8 Brisantgranaat van 3 mortier Brits 1 Staartstuk van 3 mortiergranaat Brits 2 Scherfhandgranaat Mills 36 Brits 1 Staartstuk van 81 mm mortiergranaat USA 1 De overige CE betreffen per deelgebied: 1233: Brisantgranaat van 2 mortier Brits 6 5

7 1234: Brisantgranaat van 10,5 cm Duits : Brisantgeweergranaat 30 Duits 1 Brisantgranaat van 10,5 cm Duits 1 Brisantgranaat van 25 ponder Brits : Brisantgranaat van 20 mm USA : Brisantgranaat van 25 ponder Brits 1 Brisantgranaat van 20 mm USA 1 Van deze vondsten zijn de coördinaten bekend. Ze zijn niet aangetroffen in een (archeologische) context maar bevonden zich verspreid in de bodem. Alle bovenstaande objecten zijn inmiddels vernietigd. Bij de bewaarde objecten zijn net als bij de CE zowel Duitse als Britse voorwerpen aangetroffen. De datering is daarmee in de bevrijdingsperiode te plaatsen. Tussen de vondsten bevindt zich een aantal mogelijk oudere objecten zoals gesmede ijzeren nagels. Het betreft opspit van in de bodem aanwezig en niet met de schuttersputten geassocieerd materiaal. Ook is er een aantal civiele objecten gevonden dat mogelijk door de militairen gebruikt is, maar waarvan militair gebruik niet vaststaat. In de als bijlage toegevoegde catalogus zijn wel alle vondsten opgenomen maar de focus ligt uiteraard op de vondsten die met zekerheid een militair gebruik kennen. Afb. 2.1 Britse M36 Mills scherfhandgranaat (naar NN 2018) en vergelijkbaar compleet voorbeeld (MGK). 6

8 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed 3 Het onderzoek In dit hoofdstuk worden de vondsten per spoor geanalyseerd en gepresenteerd. 3.1 SCHUTTERSPUT 1 (SPOOR 6043) De eerste vondst uit deze schuttersput is op zich geen militair object, maar kan wel direct met de oorlogssituatie in verband worden gebracht (vnr. VIA ). Het betreft een wit metaal 2 Franc munt van Vichy Frankrijk, te herkennen aan de naam Etat Francais, in plaats van République Francaise. Dit (zuidelijke) deel van Frankrijk was aanvankelijk niet bezet door de Duitsers. Aan het bewind stond de Franse generaal b.d. Pétain. Pas aan het eind van de oorlog, toen de dreiging van een Geallieerde invasie vanuit het zuiden reëel werd, hebben de Duitsers ook dit deel van Frankrijk ingenomen. De munt dateert van kort voor die tijd: De munt kan zowel door een voorheen in Frankrijk gelegerde Duitser als door een via Frankrijk opgerukte Brit zijn verloren. Een dergelijk probleem van toewijzing is ook gevonden in één van de geschutsopstellingen van een Duitse 2 cm Flak nabij de John Frost brug te Arnhem. Daarin is een qua type identieke munt gevonden, daar alleen gedateerd in Afb Franse 2 Franc munt uit 1943 (vnr. VIA ). De overige vondsten uit de put zijn wel van een militaire signatuur. Er komen zowel Duitse als Britse objecten voor. In de eerste groep hoort het blad van een Duitse 7

9 veldschop (Schanzzeug), met een restant van de houten steel nog in de schacht. Het is mogelijk dat de schuttersput met deze schop is aangelegd. Dit model veldschop en foedraal is nauwelijks gewijzigd sinds de Eerste Wereldoorlog. 3 Afb Duitse veldschop (vnr. VIA ) en rechts een compleet voorbeeld met foedraal (collectie Military Legacy, Dordrecht). Verder zijn de Duitse objecten vooral munitiegerelateerd. Het gaat om verpakkingsmaterialen van Duitse artilleriegranaten, zoals twee stuks ijzer met leren riem, twee stuks band van ijzer en aluminium en een ijzeren granaatpunthouder. Alle zijn mogelijk van één of enkele munitiekorven. Door materiaaltekort en als poging om gewicht te minderen zijn dergelijke granaatkorven in deze periode vaker van gevlochten tenen, dan van metaal. 3 Angolia & Schlicht 1987, 114. Het oorspronkelijk ontwerp dateert uit 1870 en staat op naam van de Deense officier Linnemann. 8

10 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Afb Duitse munitiekorfdelen (vnr. VIA ). Ten slotte is een deel van een deksel met ijzeren scharnieren en twee wanden van een Duitse munitiekist gevonden. De wanden zijn voorzien van een zwaluwstaart verbinding. Aangezien er geen markeringen op staan, is een nadere determinatie niet mogelijk. Dergelijke kisten kunnen voor van alles zijn gebruikt, van het transport en opslag van handgranaten tot en met granaatkardozen. Afb Duitse munitiekist (vnr. VIA ). Van twee vondsten is het zeker dat ze van Geallieerde oorsprong zijn. Het betreft een lichtgrijs geëmailleerde mok, waarvan het oor ontbreekt. Iedere Britse soldaat had een dergelijke 1 pint mok in zijn uitrusting. Ze komen in diverse uitvoeringen voor. 4 De tweede is een noodrantsoenzakje van zilverfolie en cellofaan. De opdruk in 4 Bouchery 1998,

11 donkerblauwe letters is helaas grotendeels onleesbaar. Het enige leesbare is het Engelstalige woord PACKAGED, en daaronder [L}ABORAT[IES]. Het staat op de zijde met de aanduiding van de fabriek. Op de andere zijde staat de gebruiksaanwijzing. Het zal Brits gebruikt zijn, maar het betreft Amerikaanse aanmaak. Het is namelijk een nog vol pakje Nescafé instant koffie. Afb Britse mok (vnr. VIA ) en rij Britse soldaten met mess tins en mok in de linkerhand (Imperial War Museum, Londen). Afb Noodrantsoenzakje (vnr. VIA ). 10

12 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Afb Compleet vergelijkbaar noodrantsoenzakje (collectie Military Legacy, Dordrecht). Van de laatste groep vondsten is niet zeker of ze van Duitse dan wel Britse makelij zijn. Het gaat om een kluwen wit koord en vijf drukknoopdelen. Afb Koord en drukknopen (vnr. VIA ). 3.2 SCHUTTERSPUT 2 (SPOOR 6042) De tweede schuttersput heeft vrijwel uitsluitend Britse vondsten opgeleverd. Hierbij valt op dat een groot deel van de objecten samenhangt met een Britse pattern 1937 uitrusting. 5 Er zijn hierbij losse koperen delen van de koppel en een koppelpassant. De overige koperen gespen kunnen tot verschillende uitrustingsstukken hebben gehoord, zoals de small pack (pukkel), ransel of veldflesfoedraal. Twee riemtongen 5 Davis 1992, 228 e.v. 11

13 zijn van een model zoals gebruikt op de sluiting van een small pack of shell dressing tas. Aan de gesp van de koppelpassant is een stuk bruin koord geknoopt. Dergelijke koorden werden gebruikt als revolverkoord, alleen ontbreken hiervan de gevlochten knopen. Mogelijk is het koord secundair gebruikt. Afb Britse koperen pattern 37 uitustingdelen, deels nog met resten canvas (vnr. VIA ). Afb Britse pattern 37 koppelpassant haak met rest canvas en koord (vnr. VIA ). Afb Britse pattern 37 uitrusting (collectie Military Legacy, Dordrecht). 12

14 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Naast deze delen vallen een bruin geëmailleerde ijzeren Britse mok en een deel van een vertind ijzeren Britse mess tin op. De mok is van een vergelijkbaar model zoals in schuttersput 1 is gevonden. Ook hier gaat het om een 1 pint model. Net als bij de eerste ontbreken ook op dit exemplaar markeringen onder op de bodem. Wel is bij dit exemplaar het oor bewaard gebleven. Het is niet duidelijk of de mess tin het grote of het kleine exemplaar van de set betreft. De handgreep ontbreekt. Afb Britse mok en mess tin fragment (vnr. VIA ). Van de 17 fragmenten van een ijzeren munitiekist is de herkomst niet te achterhalen. Dit is ook het geval bij de glasvondsten zoals een doorzichtig glazen flesje, oorspronkelijk met een schroefdop. Onder op de bodem staat het stempel GB-6. Het is een aantrekkelijke gedachte hierin Great Britain en een modelnummer te lezen. Afb Glazen flesje (vnr. VIA ) en het bodemstempel.. 13

15 3.3 SCHUTTERSPUT 3 (SPOOR 6045) Uit de derde schuttersput is slechts één vondst geborgen. Het is zeker van militaire origine en betreft een lege, maar op de sluiting na complete Duitse ijzeren munitiekist voor een zware mitrailleur MG 34 of MG 42 (vnr. VIA ). 6 In dergelijke Patronenkasten 41 werd een in een band geschakelde serie patronen 7,92x57 Mauser meegevoerd, meestal zo n 250 stuks. Ook kwam het voor dat zes losse banden van elk 50 patronen werden meegenomen. Het type kist wijzigt gedurende de oorlogsjaren nauwelijks. Wel is op basis van het gebruikte metaal (ijzer in plaats van aluminium) en de opgebrachte kleur (zandgeel) aan te nemen dat de kist van na 1943 dateert of minstens in die periode is overgeschilderd. In augustus 1944 worden vrijwel al dit soort objecten standaard in de kleur zandgeel of donkergeel geleverd. Meestal werd daar een extra camouflage van roodbruin en groen aan toegevoegd. Die kleuren ontbreken op deze munitiekist. Als gevolg van de corrosie zijn geen stempelingen leesbaar gebleven, zoals het jaar van aanmaak. Er bestaan verschillende manieren van sluiting. Hier bevindt de sluiting zich geheel aan de zijkant van de kist in plaats van deels op de deksel. De neer geklapte handgreep heeft een extra nok in he midden voor het bevestigen van een draagsingel. De handgreep is excentrisch geplaatst zodat te velde met één hand twee munitiekisten gedragen konden worden. Afb Duitse Patronenkasten 41 (vnr. VIA ) en een vergelijkbaar exemplaar ( 6 Angolia & Schlicht 1987,

16 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Afb Duitse Patronenkasten 41 in gebruik met een MG 34 ( 3.4 OVERIGE SPOREN EN VONDSTEN Uit een (gedempte) sloot op deellocatie 1236 komen de onderstaande vondsten. Mogelijk lagen dergelijke sloten destijds open en zijn ze als loopgraaf, schuilplaats of tijdens of kort na de strijd als afvaldump gebruikt. Zekerheid hieromtrent hebben we niet. Duits gasmasker Van één of meerdere Duitse gasmaskers zijn fragmenten gevonden. Vondstnummer VIA betreft een sluitingshaak van het hoofdbandenstel waarmee het gasmasker op het gelaat gefixeerd werd. De twee oogglazen (vnr. VIA ) zijn bij elkaar gevonden en zijn vrijwel zeker van hetzelfde masker. Ze bestaan uit koperen ringen met daarin celluloid glazen, zogenaamde Klarscheiben, in meerdere lagen. Het gebruikte koper duidt op een vroege aanmaak van het masker, daar gedurende de oorlog steeds meer koperbesparend composietmateriaal werd gebruikt. Op de binnenzijde van één van de celluloidglazen is een fabrieksstempel aangebracht. Dit stempel: bwz 1943 Innenseite, geeft niet alleen het jaar van aanmaak en de positie waarin het glas geplaatst diende te worden, maar ook de code van de fabriek die het gemaakt heeft. De code bwz staat voor Auer-Gesellschaft (A.- G.), Gasglühlicht, Berlin N 65, Friedrich-Krause-Ufer 24, Werk Oranienburg. 7 Naast de firma Draeger uit Lübeck was Auer één van de belangrijkste fabrikanten van gasmaskers en beademingsapparatuur in het Derde Rijk. 7 Pawlas, 1977,

17 Afb Duits gasmasker (vnr. VIA ), detail van de binnenzijde van het oogglas met fabrieksmerk. Het gasmasker is mogelijk een M.30 of een M.38. Het gelaatsdeel van de M.30 is uitgevoerd in gerubberd canvas, met een snuitdeel van aluminium. Bij het nakomende model M.38 (S-Maske) is het gelaatsmasker geheel van (synthetische) rubber. 8 Aangezien elk spoor van het gelaatsdeel ontbreekt is een definitieve determinatie niet goed mogelijk. Afb Oogglazen van een Duits gasmasker (vnr. VIA ). Tenzij de aluminium gesp met platte afgeronde haak en twee sleufjes (vnr. VIA ) tot hetzelfde masker heeft behoord; in dat geval is een determinatie wel mogelijk. Het gaat dan om een M.38, aangezien dit type twee van dergelijke gespen op het bandenstel van het achterhoofd heeft. 9 Op de M.30 is wel een haak direct aan het masker vastgezet aan de linkerkant, maar deze heeft slechts één sleuf 8 Sáiz 2008, Angolia & Schlicht 1987,

18 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed in plaats van twee naast de haak. De twee sleuven van de M.38 versie maken dat de maat van het bandenstel eventueel aangepast kan worden. Afb Haak van een Duits gasmasker M.38 (vnr. VIA ). Ook al was er gedurende de Tweede Wereldoorlog geen expliciete dreiging voor de inzet van gifgassen; vrijwel alle strijdende partijen hebben de hele oorlog met gasmaskers rondgelopen. Overigens werd het gasmasker vaak uit de container of tas verwijderd, om daarin andere zaken mee te nemen. De Duitsers hebben aan het eind van de oorlog het gasmasker wel als gezichtsbescherming ingezet. Dit gebeurde bijvoorbeeld bij het afvuren van een antitankwapen als de Panzerschreck, en zeker bij de versie zonder schild. Hierbij kon het voorkomen dat de filterbus niet was geplaatst maar alleen het masker gedragen werd. Dat filter was niet nodig aangezien het gelaat alleen beschermd hoefde te worden tegen de blast. Dit is de mondingsvlam in combinatie met opgeworpen stof en gruis direct na het afvuren van de raket. Afb Duits gasmasker M.38 in gebruik door een Panzerschreck schutter (Bundesarchiv). 17

19 Afb Draagwijze van een Duits M.30 en een M.38 gasmasker, de besproken haken zijn geel gemarkeerd (naar: Angolia & Schlicht 1987). 18

20 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Duitse broodzak In hetzelfde vondstnummer als de gasmaskerhaak (VIA ) is nog een haak gevonden. Het is de gebroken aluminium haak van een draagriem voor een Duitse broodzak M.31 (Brotbeutel). Dit uitrustingsstuk werd aan de koppel op de rug gedragen en bevatte o.a. rantsoenen en schoonmaakmiddelen. Aan de voorzijde konden door de metalen ringen met behulp van riempjes de eetketel en/of veldfles gehangen worden. De broodzakriem werd vooral gebruikt als de broodzak niet door middel van lussen aan de koppel hing. Maar de broodzakriem is ook gebruikt als band die om de helm werd gewikkeld om daar camouflagemateriaal mee vast te houden. Wat precies het gebruik is geweest kort voordat de haak in de grond belandde, zullen we nooit te weten komen. Wel is opvallend dat de haak verbogen en gebroken is aan de zijde van de aanhechting aan de riem en dat ook de spanveer, die met twee klinknagels vastzit, is afgebroken. Alleen de beide klinknagels resteren nog. Op de foto hieronder links zijn ze zichtbaar aan de voorzijde. Afb Haak van een Duitse broodzak draagriem (vnr. VIA ) en rechts twee complete aluminium exemplaren (collectie Military Legacy, Dordrecht). 19

21 Afb Duitse soldaten bij een veldkeuken, de broodzak met aangehechte veldfles aan de koppel op de rug (collectie Military Legacy, Dordrecht). Afb Duitse M42 helm met hieromheen gewikkelde broodzakriem met ijzeren haken (collectie Military Legacy, Dordrecht). Duitse eetketel In vnr. Lind17V is een aantal militaire objecten gegroepeerd, met als meest opvallende de deksel van een Duitse eetketel M.31 (Kochgeschirr). 10 De vondsten zijn afkomstig uit één van de twee geschutsopstellingen (werkput 295) in deelgebied 10 Sáiz 2008,

22 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Helaas is aan de voorzijde de beugel afgebroken; hiervan resteren alleen nog de twee ronde klinknagelgaten. Het is jammer dat juist dit deel ontbreekt, want op de voorzijde van de beugel, ter hoogte van de aanhechting, staat immers meestal de code van de fabrikant en het jaar van aanmaak. Het oppervlak van de buitenkant van de deksel is zo sterk door gebruik gesleten, dat alleen op de rand nog wat donkergroene verf is overgebleven. Verder zijn op het oppervlak van zowel de buitenals de binnenzijde enige krassen te zien. Er zijn geen namen of initialen in te herkennen, dus zijn deze ook alle als gebruikssporen geïnterpreteerd. Afb Deksel van een Duits eetketel M.31 (vnr. Lind17V ). In het zelfde vondstnummer komt een aluminium greep van vork of lepel voor. Ook al zijn er geen stempelingen leesbaar of bewaard gebleven, het object oogt als Duits militair kantine bestek. 12 Afb Greep van een Duitse lepel of vork (vnr. Lind17V ). 11 Van der Leije et al. In voorbereiding. 12 Angolia & Schlicht 1987,

23 Afb Complete vork van kantinebestek van de Luftwaffe uit 1940 (collectie Military Legacy, Dordrecht). 22

24 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Afb Duitse soldaat keert terug in loopgraaf met in de linkerhand enkele eetketels M.31 (collectie Military Legacy, Dordrecht). Munitie 23

25 In dezelfde geschutsopstelling als de hierboven beschreven eetketeldeksel en het bestekheft komen ook enkele munitie-items voor. 13 Het betreft ten eerste een afgeschoten Duitse KKM patroonhuls 7,92x57 Mauser 14, met het bodemstempel: P186 S* De code P186 is de fabriekscode voor: Metallwerk Wolfenbüttel GmbH, Halchterstraße, 21, Wolfenbüttel. De aanduiding S* betreft de huls zelf, waarin minstens 72% koper is verwerkt. Het cijfer 19 is een lotnummer en het laatste getal staat voor het jaar van aanmaak: Afb Duitse patroonhuls 7,92x57 Mauser (vnr. Lind17V ). Opvallend is dat in dezelfde put ook elf afgeschoten hulzen en één niet afgeschoten kogelpunt van Britse makelij voorkomen. Mogelijk is deze put tijdens de strijd veroverd door de Britten en vervolgens ook door hen gebruikt. Alle afgeschoten hulzen en de punt zijn van het Britse kaliber.303 (7,7x56R Enfield). 15 Ook is het mogelijk om het wapen te identificeren waarmee de patronen zijn afgeschoten. Gezien de ovale indruk in het slaghoedje zijn ze afgeschoten met een Brengun, een lichte mitrailleur. De meeste van deze hulzen zijn net als de Duitse huls op basis van de bodemstempels te dateren en te herleiden op de fabrikant. Afb Bodems van enkele van de Britse patroonhulzen 7,7x56R Enfield (vnr. Lind17V ), met ovaal ingeslagen slaghoedjes; rechts een Brengun op een propagandafoto in een Britse wapenfabriek (Imperial War Museum, Londen). 13 Daar het hier zonder uitzondering reeds verschoten munitie betrof (hulzen) konden ze uitgebreid bestudeerd worden door een deskundig archeoloog. 14 Brandt, Hamann & Windisch De Hek & Lenselink 1995, D

26 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Het merendeel (8 stuks) heeft een identiek stempel: CP 43 VII. De afkorting CP staat voor het Britse bedrijf Crompton Parkinson Ltd, Guiseley, Yorkshire. Zij maakte alleen de hulzen, het vullen met rookzwak buskruit gebeurde in Doncaster. De fabriek van Crompton Parkinson is een typisch voorbeeld van een via de noodwet ( War Emergency Expansion Plan) opgezet bedrijf ten bate van de oorlogsindustrie. Het produceerde.303 hulzen tussen 1940 en Deze hulzen zijn alle in 1943 gemaakt. De afkorting VII staat als aanduiding voor het in 1910 geïntroduceerde type patroon met een 11,3 gram scherpe kogelpunt met een platte bodem. De voorganger Mk. VI had een ronde punt, terwijl de opvolger Mk. VIII een langere gepunte kogel had met een zogenaamde boat tale om een betere vlucht en reikwijdte te bereiken met zware mitrailleurs, zoals de Vickers. Afb Instructieplaat van de Britse.303 Mk. VII patroon (collectie Military Legacy, Dordrecht). 25

27 Eén huls is gestempeld: B31 VII. De afkorting B staat voor het Britse bedrijf Birmingham Metal and Munitions Co Ltd. Birmingham, opgericht in 1897, een onderdeel van de Nobels springstoffen industrie. In 1918 wordt het overgenomen door de Explosives Trades Ltd, dat later als Nobel Industries doorgaat. Tenslotte wordt het een onderdeel van het megabedrijf Imperial Chemical Industries Ltd in Deze patroonhuls is gemaakt in /I\ [.]II VII is een deels leesbaar stempel. De broad arrow (/I\) is meestal de aanduiding voor UK Government Property. Maar gedurende de periode is het ook gebruikt door Radway Green, Small Arms Ammunition Factory (Royal Ordnance Factory No. 13). Na 1941 werd door deze fabriek het gebruik van de broad arrow verlaten en maakte men gebruik van de afkorting RG. Een onleesbaar stempel op de laatste huls maakt dat deze helaas niet is te dateren of toe te schrijven aan een specifieke fabricageplaats. Afb Duitse ontstekerbeschermkap (vnr. Lind17V ) en een Duitse Zt.Z S/30 ontsteker (collectie Military Legacy, Dordrecht). In vnr. Lind17V bevindt zich een conische ijzeren ontstekerbeschermkap. Deze is afkomstig uit een kuil in werkput 275 (deelgebied 1243). Gezien de vorm en het gebruikte metaal kan het de kap zijn voor een Duitse mechanische tijdbuis (Zeitzünder) Zt.Z S/30 of S/ Beide hebben aan de basis een diameter van 6 cm, net als de beschermkap. Afhankelijk van de uitvoering van de ontsteker kan deze zijn ingezet op kalibers tussen de 7,5 en 15,0 cm. 16 MGK 0760 en

28 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed In hetzelfde vondstnummer komt ook een beschadigd ijzeren spadeblad voor. Wellicht is dit een schep die gebruikt is om een schuttersput te graven? De hier eveneens gevonden ijzeren waterpomptang kan militair gebruikt zijn, maar dat is niet zeker. Afb Waterpomptang en spade (vnr. Lind17V ). Eveneens van een zwaarder kaliber zijn de koperen geleideband en het ontstekerfragment (vnr. Lind17V19.001) uit een sloot in deelgebied 1233 (werkput 29). De breedte van de geleideband doet denken aan een Britse 25 ponder. Op dit type granaat kan de No 119 schokbuis (fuze, percussion No 119) inderdaad voorkomen. 17 Deze schokbuis is herkenbaar aan de brede gearceerde rand. Onderaan staat net boven de rand de aanzet van een stempeling: 0[ ] cm. 17 MGK

29 Afb Koperen geleideband en No. 119 ontstekerfragment (vnr. Lind17V19.001) en complete No 119 ontsteker ( In tegenstelling tot de vorige zijn het koperen ontstekerfragment en de ijzeren granaatscherf (vnr. Lind17V ) niet nader te determineren tot een specifiek type granaat of toe te schrijven aan een bepaalde herkomst. De vondsten zijn afkomstig uit een vermoedelijke schuttersput in deelgebied Dit geldt evenmin voor het hier tevens gevonden zinken popnagelfragment, al doet dit vanwege het gebruikte metaal wel denken aan een Duitse herkomst. Afb Koperen ontstekerfragment (vnr. Lind17V ). 28

30 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Afb IJzeren granaatscherf (vnr. Lind17V ). 29

31 4 Conclusie Een groot deel van de beschreven vondsten stamt uit een serie van drie schuttersputten uit deelgebied Aangezien de schuttersputten pas op een dieper niveau werden herkend door de zeer minieme kleurverschillen ten opzichte van de natuurlijke bodem, konden er geen profielen gedocumenteerd worden. Derhalve focust deze bijdrage zich met name op de aangetroffen vondsten. Deze zijn van een typische mix daterend uit de periode van de bevrijding met zowel Brits als Duits materiaal, van de eerste alleen munitie, en van de tweede ook uitrustingstukken. Alle objecten zijn waarschijnlijk verloren of na gebruik bewust gedumpt. Hiernaast zijn ook vondsten verzameld uit een sloot in deelgebied 1236 en een sloot in deelgebied 1233, een geschutsopstelling in deelgebied 1246, een kuil uit deelgebied 1243 en een vermoedelijke schuttersput in deelgebied

32 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed 5 Bronnen 5.1 LITERATUUR Angolia, J.R. & A. Schlicht, 1987, Uniforms & Traditions of the German Army , San Jose. Bosman, A.V.A.J., E.J. van Ginkel, J.P.F. Verweij & W.B. Waldus, 2014, De archeologie van modern oorlogserfgoed, Een inventarisatie van het wetenschappelijke, maatschappelijke en juridische kader voor land en waterbodems in een nationaal en internationaal perspectief, Rapportage SIKB project 204, fase 1a en 1b, ADC Rapport 3595, Amersfoort. Bosman, A.V.A.J., R.C.A. Geerts & D. Sam, 2017, Een brug te ver onderzocht, Archeologisch onderzoek in Stadsblokken Meinerswijk, gemeente Arnhem, ADC Monografie 22, Amersfoort. Bouchery, J., 1998, The British Tommy in North West Europe, , Volume 1: Uniforms, insignia and equipment, Parijs. Brandt, Hamann & dr. Windisch, 1981, Die Militärpatronen Kaliber 7,9 mm ihre Vorläufer und Abarten, Schwäbische Hall. Brayley, M. & R. Ingram, 1998, The World War II Tommy, British army uniforms European theatre in colour photographs, Marlborough. Davis, B.L., 1992, British army uniforms & insignia of World War Two, Londen. Hek, W.D. de & J. Lenselink, 1995, Military Cartridges, part 1, 3,5x45» 20x138/B, Nieuwegein MGK, Munitie Gegevens Kaart. NN, 2018, ViA15, Aangetroffen conventionele explosieven, AVG Rapport CE 01, Heijen. 31

33 Pawlas, K.R., 1977, Liste der Fertigungskennzeichen für Waffen, Munition und Gerät (Nach Buchstabengruppen geordnet), Berlin 1944, Gedruckt im Oberkommando des Heeres, Neurenberg. Sáiz, A., 2008, Deutsche Soldaten, Uniforms, equipment & personal items of the German soldier , Newbury. 5.2 ARCHIEVEN Collectie Military Legacy, Dordrecht NIMH, Den Haag 5.3 INTERNET Google Earth Afb Britse soldaten vuren een Brengun vanuit een schuttersput (naar Brayley & Ingram 1998). 32

34 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed Bijlage 1 Catalogus vnr. VIA (put 0, vlak 1, S 6043, vulling 1): - blad van een Duitse veldschop met rest houten steel in schacht; 36x15 cm, diam. schacht 3,2 cm. - lichtgrijs geëmailleerde Britse mok, oor ontbreekt; hoog 9,5 cm, diam. 9 cm. - kluwen wit koord; 8 cm, diam. 0,5 cm. - 3x koperen drukknop nok; hoog 0,5 cm en diam. 1,5 cm. - 2x koperen drukknoop; hoog 0,7, diam. 1,8 cm. - zilverfolie en cellofaan noodrantsoen zakje, oogt als limonade poeder. Opdruk in donkerblauwe letters onleesbaar; 5,5x4x,3 cm. - 2x Duitse munitiekorfsluiting, ijzer met leren riem; 18x3x0,5 cm. - 2x Duitse munitiekorfband, ijzer en aluminium; 22,5x12x3 cm. - 1x Duitse ijzeren granaatpunthouder van munitiekorf; 15x13,5x14 cm. vnr. VIA (put 0, vlak 1, S 6043, vulling 1): - deksel en 2 wandfragmenten van houten Duitse munitiekist; 45x8,5x1 cm. vnr. VIA (put 0, vlak 1, S 6043, vulling 1): 1x wit metaal (aluminium?) 2 Francs munt van Vichy Frankrijk, opschrift vz.:.travail.famille./.patrie. / 2 / FRANCS / 1943, de 2 is geflankeerd door eikenbladeren, opschrift kz.: ETAT FRANCAIS, onder een dubbelbijl geflankeerd door links en rechts een korenaar; diam. 2,6 cm, dikte 0,1 cm. vnr. VIA (put 0, vlak 1, S 6042, vulling 1): - sluitinghaak en maatgesp voor een Britse pattern 37 koppel; 6,5x3x0,3 cm. - haak voor aanhechting aan koppel (zoals patroontas) pattern 37; 6,7 cm, diam. 0,4 cm. - dubbele gesp, met rest canvas, mogelijk van achterzijde koppel pattern 37; 3,4x2,4x0,3 cm. - dubbele gesp; 2,8x2,5x0,3 cm. - 3x dubbele gesp met opening; 3,4x2,5x0,3 cm. - 2x riemtong, smal; 2x1,7x0,3 cm. - rand en bodemfragment van een bruin geëmailleerde ijzeren Britse mok; diam. 10 cm, hoog 9,5 cm. 33

35 - bodemfragment ijzeren mess tin met resten vertind oppervlak; 14,5x10x4 cm fragmenten ijzeren munitiekist; 15x10x4 cm. vnr. VIA (put 0, vlak 1, S 6042, vulling 1): - 1x doorzichtig glazen flesje, met schroefdraad. Bodemstempel: GB-6. Ovale doorsnede; 8,5x4,5x2,5 cm. - 2 bfr doorzichtig glazen fles; 4x3x0,4 cm. - 1 wfr groen glas; 3,5x3x0,3 cm. vnr. VIA (put 0, vlak 1, S 6042, vulling 1): - dubbele houten plank, met afgeronde kant; 31x15x3 cm. - houten plank, met recht uiteinde; 26,5x11,0,3 cm. vnr. VIA (put 0, vlak 1, S 6042, vulling 1): - 1x koperen Britse gesp van een koppelpassant pattern 37, waaraan een bruin koord is geknoopt, oogt als pistoolkoord. Aan de gesp nog een fragmentje canvas. Goed bewaard; gesp: 3,5x3,5x0,3 cm; koord: 50x0,4 cm. vnr. VIA (put 0, vlak 1, S 6045, vulling 1): 1x ijzeren Duitse MG kist, zandkleurige verf op één zijkant en binnenkant. Goed bewaard, hengsel ingeklapt; 36,5x19x9 cm. vnr. VIA (put 596, vlak 1, S 5000): 1x fragment lood, stripje; 2,2x0,5x0,1 cm. vnr. VIA (onleesbaar): - 5x fragment hout; 16x4x1 cm. vnr. VIA (put 603, vlak 1, S 6411, vulling 1): 1x aluminium gesp met platte afgeronde haak en twee sleufjes. Is van de sluiting van een bandenstel van een Duits gasmasker M38; 3,1x1,6x0,4 cm. 1x aluminium fragment van een haak? Met D-vormige doorsnede; 3,2x0,8x0,2 cm. vnr. VIA (put 603, vlak 1, S 6417, vulling 1): 2x koperen en celluloid oogglazen van een Duits gasmasker M Eén oogglas aan de binnenzijde gemerkt in zwarte letters: bwz 1943 Innenseite; diam. 8 cm, dik 1 cm. 34

36 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed vnr. Lind17V (put 15, vlak 1, S 32, vulling 1): 9x fragment ijzeren olielamp? Met twee zwart kunststof nokken in het midden van het grootste fragment, hiertussen een deels leesbaar nummer: 300[..]/8C; grootste fragment 14x10x3 cm. 1x koperen buis, met ring aan één uiteinde; lengte 30 cm, diam. 1,5 cm. 2x koperen drukknop, onderzijde in gestempeld kruispatroon; diam. 1 cm. vnr. Lind17V (put 29, vlak 2, S 48, vulling 1): 1x fragment koperen geleideband van een granaat; 1,8x1,8x0,4 cm 1x fragment koperen ontsteker, Britse No 119 schokbuis (fuze, percussion No 119), herkenbaar aan de brede gearceerde rand, deels leesbare stempeling: 0[ ]; 5,2x3,5x1,5 cm. vnr. Lind17V (put 231, vlak 1, S 1141, vulling 1): 1x koperen ring, buitenzijde sterk geprofileerd; diam. 2,3 cm, breedte 0,5 cm. vnr. Lind17V (put 232, vlak 1, S 1160, vulling 1): 1x ijzer brok; 4,5x4x2 cm. vnr. Lind17V (put 269, vlak 1, S 1289, vulling 1): 1x ijzeren gesmede nagel; 3,8x1,7 cm. vnr. Lind17V (put 274, vlak 1, S 1333, vulling 1): 1x ijzeren ontsteker beschermkap, conisch met naar buiten staande scherpe rand; diam. 6, hoog8,5 cm. 1x ijzeren spade blad, rand ontbreekt; 30,5x14,8, diam. schacht 4,8 cm. 1x ijzeren waterpomptang, compleet, 24x5x0,8 cm. vnr. Lind17V : 1x ijzeren gesp, groot model; 6x5x0,7 cm. vnr. Lind17V (put 279, vlak 2, S 1435, vulling 1): 1x koperen ontsteker fragment, verbogen; 4x1x0,2 cm 1x zinken popnagel fragment; diam. 1cm, dikte 0,1 cm. vnr. Lind17V (put 279, vlak 2, S 1435, vulling 1): 1x ijzeren granaatscherf, gebrisanteerd; 10x2, 1,5 cm vnr. Lind17V (put 291, vlak 1, S 1523, vulling 1): 35

37 1x ijzeren scharnier; 8x8x1,5 cm. vnr. Lind17V (put 291, vlak 1, S 1523, vulling 1): 1x koperen beslagplaatje, met rond nagelgat; 1,5x1,2x0,1 cm. vnr. Lind17V (put 291, vlak 1, S 1524, vulling 1): 6x koperen sierrand met uitgespaarde versiering, mogelijk van een (olie)lamp?; grootste fragment: 10,7x2x0,5 cm. vnr. Lind17V (put 291, vlak 1, S 1524, vulling 1): 1x koperen plaatje met serie van 8 rechthoekige gaten (daarna breuk), fragment van een mondharmonica blad; 4,8x2,5x0,1 cm. vnr. Lind17V (put 291, vlak 3, S 1524, vulling 1): 1x ijzeren kram; 12x10x4 cm. vnr. Lind17V (put 291, vlak 3, S 1525, vulling 1): 1x ijzeren gesmede nagel, verbogen; 4,2x1,5 cm. vnr. Lind17V (put 291, vlak 3, S 1525, vulling 1): 1x ijzeren beugel, met rechthoekige doorsnede; 11x5x2,3 cm. vnr. Lind17V (put 291, vlak 3, S 1525, vulling 1): 1x grijs gemarmerd geëmailleerd vergiet, de bodem ontbreekt deels, handgrepen zijn afgebroken; diam. 33, hoog 13 cm. 4x fragment van idem, waarschijnlijk delen van de ontbrekende bodem; grootse fragment: 3x2,5x0,1 cm. vnr. Lind17V (put 295, vlak 2, S 1558, vulling 1): 1x koperen ringetje, gebroken; diam. 2 cm, breed 0,3 cm. vnr. Lind17V (put 292, vlak 2, S 1547, vulling 1): 1x ijzeren gesmede nagel; 9x2,5 cm. vnr. Lind17V (put 295, vlak 2, S 1558, vulling 1): 1x aluminium Duits M30 eetketel deksel, beugel afgebroken hiervan resteren twee ronde klinknagelgaten, oppervlak gesleten, met name op de rand resteert nog donkergroene verf, op het oppervlak van de buitenzijde enige krassen, hoogstwaarschijnlijk betreft dit geen tekst, initialen of tekening; 16x11x3,3 cm 36

38 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed 1x aluminium greep van vork of lepel, zonder leesbaar stempel. Object oogt als Duits militair kantine bestek; 10x3x0,5 cm 1x koper beslagplaatje met plantmotief in hoog reliëf; 2,5x1x0,1 cm 1x koperen kogelpunt; 3 cm lang en diam. 0,77 waarschijnlijk betreft het daarmee een Britse.303 (zie onder) 11x afgeschoten hulzen van Britse.303 (7,7x55 Enfield), gezien de ovale indruk in het slaghoedje zijn de patronen afgeschoten met een Brengun, ze hebben de volgende bodemstempels: /I\ [.]II VII (1 stuk) B31 VII (1 stuk) CP 43 VII (8 stuks) onleesbaar (1 stuk) 1x afgeschoten huls van Duitse 7,92x57 Mauser, met bodemstempel: P186 S* x ijzeren gesmede nagel; 4x3,5 cm. 1x fragment lood: 3x2x0,4 cm. 37

39 Bijlage 2 Dagrapport Vindplaats (schuttersputjes) Ter hoogte van de put 527 zijn tijdens de begeleiding van de OCE-werkzaamheden twee schuttersputjes aangetroffen. Ter hoogte van put 564 werd een mogelijk derde schuttersputje gevonden. De putjes zelf waren niet of nauwelijks herkenbaar, mogelijk als gevolg van de verbruining en/of het dichtstorten met schone grond. Pas op een dieper niveau bleek bij het benaderen van de verdachte objecten dat het mogelijk om schuttersputjes ging. De schuttersputjes lijken op één lijn te liggen, parallel aan een oude sloot en daarmee ook aan de richting van de oude percelering. In de drie putjes zijn meerdere stukken niet gesprongen explosieven geborgen, waaronder niet verschoten geweermunitie en een aantal handgranaten van Engelse makelij. Uit één van de putjes kwamen nog enkele stukken uitrusting tevoorschijn, waaronder wat glas en textiel. Ook waren twee van de putjes voorzien van een provisorisch vloertje van ijzeren objecten, bedoeld voor het vervoer en de bescherming van granaten, met daarop plankjes van munitiekistjes. De locatie en omtrek van de schuttersputjes is ingemeten. Alle OCE-gerelateerde objecten zijn genoteerd en afgevoerd door AVG. Overige uitrustingsstukken zijn verzameld en meegenomen door Archol/ADC. Op vindplaats zijn in totaal 49 vondsten verzameld. Dit complex omvat onder meer een veter met gesp, een munitiekistje, hout, een 2 francs stuk en de struikeldraad van een lichtsein. Vondstnr. put spoor type datering categorie Aantal gewicht vondst opmerking KL WO2 MZN 1 2,2 Franse munt, 2 Francs KL WO2 MXX nat gewogen met klei KL WO2 GL KL WO2 HT nat gewogen met klei KL WO2 OTXT 2 30 veter met gesp nat KL WO2 MXX KL WO2 HT KL WO2 MXX munitiekistje BV RECENT MXX 1 381,2 struikeldraadlichtsein

40 ML082 ViA15 Vondsten modern oorlogserfgoed De volgende drie vondstnummers komen uit het zelfde gebied als de schuttersputten 1 t/m 3, maar dan iets meer ten westen op hetzelfde perceel. De contexten zijn: V2301: bouwvoor V2873: sloot V2878: sloot 39