EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN. Dr. Egge Knol

Transcriptie

1 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Dr. Egge Knol 1

2

3 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Dr. Egge Knol Uitgegeven ter gelegenheid van de 25 e Dag van de Groninger Geschiedenis Groningen 2011

4 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Fig. 1 Voor de eerste maal wappert de Groninger provincievlag vanuit het Provinciehuis. Nieuwsblad van het Noorden 18 maart Afbeelding RHC Groninger Archieven. 4

5 Een provincievlag voor Groningen Op 18 februari 1950 wapperde vanaf het provinciehuis in Groningen voor het eerste de provincievlag. 1 Een vlag met een wit-groenwit kruis met twee rode en twee blauwe hoeken. De kleuren laten zich uit het verleden verklaren, wit-groen-wit zijn de kleuren van de stad en in de Ommelander vlag zitten blauwe banen en rode harten, maar de vorm van de vlag was een grote verrassing. De Groninger provincievlag is bedacht door Gedeputeerde Jan Tuin ( ), de latere burgemeester van Groningen. 2 Bedachte symbolen en tradities zijn een veel voorkomend verschijnsel die bij de studie van de regionale identiteit overal opduiken. 3 Wie nadenkt over de Groninger identiteit komt veel van zulke bedachte zaken tegen en komt gaandeweg tot de merkwaardige conclusie dat een helder omschreven Groninger identiteit er net zo min is als een duidelijk Nederlandse identiteit. Typische Groninger eigenschappen zijn er niet. 4 Toch wordt een Groninger identiteit wel ervaren. Vermoedelijk is identiteit een niet te ontwarren kluwen aan gemeenschappelijk ervaringen, oude (en nieuwe) gewoonten in een vertrouwde atmosfeer die, samen met een bekend, hier een aangenaam open landschap, maken dat Groningen thuis is en dat thuis iets is om trots op te zijn. Daar horen symbolen bij en het is dan niet zo belangrijk of die overgebleven zijn of bedacht. Oude symbolen zijn ook ooit bedacht. Het kan overigens even duren voordat iets aanslaat. In 1919 publiceerde de Groninger dichter Geert Teis Tzn zijn Grönnens Laid dat op de vlotte melodie van Geert J. Jager in de Groninger beweging gelijk populair was. Als in 1937 in een radiostudio de muziek van het volkslied ingezet wordt zingen de aanwezige inwoners van de provincie Groningen echter niet mee. Zij kenden het lied niet. De Groninger beweging was 1 Nieuwsblad van het Noorden 18 februari Hofman 2009, De Jonge 2000; Broersma 2005; Jensma 1998; De Jong De Jonge

6 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Fig. 2 De vlag van de Universiteit bij de opening van het academisch jaar 31 augustus Het wapen op basis van het provinciewapen met in het midden een opengeslagen Bijbel met de zinspreuk van de Universiteit Verbum Domini lucerna pedibus nostris ofwel Uw woord is een lamp voor mijn voet. Het wapen is ook aangebracht in de geveltop van het academiegebouw. Foto Elmer Spaargaren, Groningen. 6

7 vooral actief buiten de provincie bij oud-groningers. Een ware promotiecampagne in de provincie Groningen had echter het gewenste resultaat. 5 Groningen kreeg een algemeen bekend eigen volkslied in eigen taal. Op 7 augustus 2009 zongen ruim 7000 mensen op de Grote Markt het Grönnens laid en verwierf Groningen het wereldrecord volkslied zingen. De Groninger Provincievlag had het niet makkelijker. Nu zestig jaar na invoering is de vlag nog steeds niet bij iedereen bekend. Het was dan ook een compromis in een lange worsteling. Alle reden om bij gelegenheid van de 25 e dag van de Groninger Geschiedenis de vlag eens nader te bekijken. De vraag naar een provincievlag Het is opmerkelijk dat pas in een periode van grote nationale verbondenheid, kort na de Tweede Wereldoorlog, een sterk verlangen naar de provincievlag ontstond. Alle Nederlandse provincievlaggen werden in de periode officieel vastgesteld. In de tijd van de Republiek van de zeven provinciën waren provincievlaggen niet in gebruik. 6 Als vlagvertoon nodig was, werd het provinciewapen groot op een witte vlag geschilderd. Dat gebruik is vrijwel geheel verdwenen. Alleen de Groninger Universiteit vlagt bij de opening van het academisch jaar, doorgaans begin september, op deze manier (fig. 2). In 1913 publiceerde de heraldisch tekenaar Van der Laars talloze voorstellen voor provincievlaggen. Veel respons kreeg hij niet. 7 Toch, mede door de populariteit van de Friese vlag (geïntroduceerd in 1895 en snel opgepikt door stroop en koffiemelkprodu- 5 Broersma 2005, Gedicht gepubliceerd in Maandblad Groningen 2(1) (maart 1919), 8. In het volgende nummer 2(2)(april 1919), 24 werd een melodie van N.N.geplaatst. Dat is niet de melodie van Jager, die enige tijd later werd gepubliceerd Teis e.a. z.j. Op de achterzijde van het muziekblad stond een grote advertentie van Klaassens Koek. 6 Muller Van der Laars 1913, 56. 7

8 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Fig. 3 De vlag geschonken door de Commissaris der Koningin van Groningen gaat voor het eerst in de lucht in bij het bataljon Groninger soldaten op 4 juni 1946, op de Westwal te Goenoeng-Sari nabij Soerabaja. RHC Groninger Archieven toegang

9 centen) kwam er steeds meer vraag naar de niet bestaande provincievlaggen. Ook het Groninger provinciebestuur kreeg hiermee te maken. Een bataljon met voornamelijk Groninger soldaten in het naoorlogse Indonesië nabij Soerabaja vroeg de Commissaris der Koningin om een provinciale vlag. In arremoede stuurde deze een vlag voorzien van het wapen van de provincie (fig. 3). 8 Het leidde tot de beslissing van de Staten van Groningen 29 juli 1947 om de Gedeputeerden te belasten met het vaststellen van een provincievlag. Anders zou het zou het publiek maar zelf iets gaan bedenken. 9 De vlag moest natuurlijk gebaseerd zijn op het Groninger provinciewapen. Het wapen van de provincie Na de val van Groningen in 1594 keert de stad terug naar de Unie van Utrecht. In het bijhorende contract, het tractaat van Reductie uit 1594, werd vastgelegd dat de Ommelanden en de stad samen de provincie Groningen waren. De stad omvatte ook de Groninger Veenkoloniën, het Oldambt, en later ook Westerwolde en zo omvatte het feitelijk de halve provincie. Westerkwartier, Hunsingo en Fivelingo vormden de Ommelanden. Als wapen voor de provincie werd een gevierendeeld wapen gekozen zoals dat gebruikelijk was voor echtparen. Stad en Ommelanden werden ook wel door buitenstaanders omschreven als een ruziënd echtpaar, want eens waren ze het lang niet altijd. Op de eerste plaats, voor de kijker linksboven, kwam het wapen van de stad en daarnaast dat van de Ommelanden. 10 De onderste twee kwartieren waren andersom. Aanvankelijk bestonden de kwartieren uit de hartschilden van stad en Ommelanden. Mogelijk door een abuis van een schilder in 8 Becherer Groninger Archieven toegang 1776 inv.nr Groninger Archieven toegang 1776 inv.nr diverse correspondentie over ingediende ontwerpen. 10 Pathuis Het wapen werd pas 30 december 1947 formeel vastgesteld maar is al vanaf de late 16 e eeuw in gebruik. 9

10 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN a Fig. 4 Het oudste wapen van de provincie Groningen was samengesteld uit de hartschilden van de stad en de Ommelanden. In 1605 werd een nieuw zegel gesneden waar in het volledige stadswapen met adelaar is geplaatst. Het wapen op een ordonantie van de provincie Stad en Lande uit 1598 (a) en 1607 (b). Afbeeldingen RHC Groninger Archieven. b 10

11 1602 kwam het stadswapen met de het hartschild op een dubbele adelaar weer in beeld. De stadsbestuurders waardeerden dit en na enig geharrewar werd in 1605 een provinciaal zegel gesneden met de dubbele adelaar. 11 Dit provinciewapen werd in 1615 met een bijbel met tekst in het hart aangenomen door de Groninger Universiteit (fig. 2). 12 Het wapen van de stad Het wapen van de stad bestond uit een wit-groen-wit hartschild op een dubbelkoppige zwarte adelaar, doorgaans op een gouden schild. Het hartschild is het familiewapen van de opeenvolgende prefecten van Groningen. De landsheer, de bisschop van Utrecht, liet zich vertegenwoordigen door de prefect. Die functie bleef eeuwen in handen van één familie. Toen de stad de rechtsmacht van de prefect overnam ging zij ook het wapen van de prefect voeren. Het werd vanaf ongeveer 1390 gebruikt op in Groningen geslagen kleingeld. 13 De stad ging zich meer en meer gedragen als een onafhankelijke stad, die enkel het gezag van de keizer nog erkende. Dat heet rijksonmiddellijk. Sommige steden kregen dit recht, anderen, zoals Groningen, kenden zichzelf dit recht toe. 14 Deze positie werd vaak benadrukt door het wapenschild op een adelaar te plaatsen. De stad Groningen begon daar rond 1430 mee. Rooms koning Sigismund was nog niet tot keizer gekroond en voerde een éénkoppige adelaar, die teruggevonden is op Groninger munten en ook in het koor van de Martinikerk. In 1433 werd Sigismund tot keizer gekroond. Voortaan voerde hij een tweekoppige adelaar. Groningen volgde hem daarin. 15 Het schildje hing lang tussen de 11 Schuitema Meyer & Van der Veen 1965, Voor Groninger provinciaal geld zie Van der Wis 2000; Van der Wis & Passon 2009, De Bijbeltekst is Psalm 119 vers 105a. 13 Puister Van den Broek Henstra & Van der Wis

12 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Fig. 5 De Groninger stedemaagd in beeld gebracht door de schilder Otto Erelman in Op haar buik is het stadswapen te zien terwijl zij in de linkerhand een fier wapperende stadsvlag draagt. Stadhuis Groningen (Foto John Stoel). 12

13 poten van de adelaar, maar kwam aan het eind van de vijftiende eeuw steeds vaker op het hart van de vogel terecht. Beide varianten kwamen nog lang naast elkaar voor, terwijl ook het wit-groenwitte schildje alleen werd gebruikt. Het stadsbestuur van Groningen zette haar eigen wapen niet alleen op door haar geslagen geld, maar eveneens op gebouwen, kisten, kleding van bodes, kanonnen en waar de stad haar beeldmerk maar wilde laten zien. 16 Het officiële zegel van de stad, in gebruik van , was overigens ouder en bevat niet het stadswapen maar een afbeelding van de Martinikerk. De stad Groningen, en vele stedelijke organisaties, gebruikte bij allerlei gelegenheden de kleuren groen en wit als herkenningsteken en zeker vanaf 1869 werd (met name op 29 augustus Groningens ontzet) een wit-groen-witte vlag gevoerd (fig. 5). 17 De Friese Ommelanden Het is bij vele Groningers onbekend, maar Westerkwartier, Hunsingo, Fivelingo, en ook Oldambt en Reiderland behoren tot de Friese landen. Men sprak er tot in de vijftiende eeuw Fries. De oudste rechtshandschriften zijn in die taal geschreven en de jongere uit die taal vertaald. Het Fries bleef ook in Groningen achter in de vorm van plaats en voornamen. Daarom zijn plaatsnamen in Friesland, Groningen en Ostfriesland soms letterlijk hetzelfde. Bij de voornamen is vaak een klein klankverschil merkbaar. Tjerk in het westen en Tjark in het oosten, maar het is natuurlijke dezelfde naam. 18 Bekende Groningers als Emo van Huizinge, Abel Eppens tho Equart of Ubbo Emmius waren trots op hun Friese identiteit. Als het haar uitkwam afficheerde de stad Groningen 16 Puister 1986; Van der Wis & Passon 2009, Schuitema Meijer & Van der Veen Huizinga 1914; Vries 1946; Heeroma & Naarding 1961; Heeroma & Miedema 1972; Feenstra 1998; Vries 1994; Vries 2001; Gildemacher 2008; Niebaum 2010; Tammena

14 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Fig. 6 Het wapen van de Stad en dat van de Ommelanden in het Lineageboeck van Regnerus van Solckema, ca Collectie Fries Museum (Foto J. van der Veer). 14

15 zich ook als Fries. Geen wonder dat in het Wilhelmus staat graaf Adolf is gebleven in Friesland in de slag (van Heiligelee) of dat Joost van den Vondel een lofdicht op het Groningens Ontzet aanving met O Groningen, pilaar en hoofdstad van de Vriezen. 19 Als in 1579 de Ommelander landen, in hun gedurige strijd met de stad, een eigen zegel willen, kiezen ze niet zonder geharrewar - voor een zegel met de vijf kwartieren met symbolen uit de zegels van Hunsingo, Fivelingo, Humsterland, Vredewold en Langewold. 20 In het hart wordt als gemeenschappelijk symbool het wapen van de legendarische oude Friese koning Radbod geplaatst: blauwe schuinbalken op zilver vergezeld van elf rode harten. In laat-middeleeuwse wapenboeken was dit wapen opgetekend als het oude wapen van de Friese koning. 21 De richting van de diagonaal van de banen, het aantal harten en of deze op de blauwe of witte banen staan varieert in de verschillende oude boeken. In de zestiende eeuw meende men dat Radbod afstamde uit Denemarken. Wellicht is het niet toevallig dat juist de Deense koning blauwe leeuwen vergezeld van rode harten in zijn wapen voert. 22 Net als bij de stad werd ook het hartschild van de Ommelanden vaak zelfstandig gebruikt. Na 1594 voerde de Ommelanden enkel nog het hartschild. Het hartschild werd ook op vaandels aangebracht. Dat blijkt uit een kroniek van 5 februari 1581 waarin staat geschreven dat de Schuitenschuivers, die met soldaten uit de stad ten strijde waren getrokken tegen de Ommelanders, het vaandel met die elf harten in Uithuizen te pakken gekregen hadden Niemeijer 2003, Een uitvoerige bespreking van deze zegels bij Van Lengen 2003b; 2004; zie ook Knol 2004b; 2009; Knol & Van der Wis Het nieuwe wapen met twee gaande leeuwen vergezeld van blokken is het provinciewapen van Friesland. 22 Acker Stratingh 1870; Knol 2004b; 2009; Knol & Van der Wis 2005; Stuurman.2008; Van der Wis & Passon 2009, Bruch e.a stelde vast dat in de oude wapenboeken beide diagonalen voorkomen en het aantal harten of plompebladen varieren. 23 W.J. Formsma & R. van Roijen, 1964: Diarum van Egbert Alting , 507. Met dank aan Dr. Hidde Feenstra, Warffum voor de verwijzing. 15

16 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN a b RHC Groninger Archieven toegang en c d e Fig. 7 Diverse ontwerpen voor een Groninger provincievlag. a. Het voorstel van de Adviescommissie. b. Het voorstel van T. van der Laars uit c. Een variant op het voorgaande ontwerp. d. Het voorstel van de Algemene Vereniging Grunnen dat de voorkeur van de Hoge Raad van Adel had. e. Het voorstel van Theo G. Verlaan uit de Winschoter Courant 25 augustus f. De eerste tekening van het uiteindelijk gekozen ontwerp. Afbeeldingen RHC Groninger Archieven uit de dossiers en f 16

17 Van 1787 tot 1811 stond het in de kop van de Ommelander Courant. 24 Het wapen werd vanaf 1837 met verve uitgedragen, ook als vlag, door het studenten bittergenootschap Omlandia. 25 Het kwam in 1967 terug in het wapen van het waterschap De Ommelanderzeedijk 26 en is te vinden op postzegels van Streekpost t Hogeland. Kortom, het oude Radbodwapen is niet verdwenen in Groningerland. In de loop van de negentiende eeuw raakte de Friese kant van Groningen uit beeld. De opkomst van de Friese beweging met hun sterke nadruk op de Friese taal die in Groningen al eeuwen eerder was opgegeven zal hier een belangrijke rol spelen. De Ommelanders hadden niets met de Friese taal. Het kwam zelfs zover dat de onvolprezen K. ter Laan van het Nieuw Groninger Woordenboek veronderstelde dat er nooit Fries in Groningen gesproken was. Hij kon het zich gewoon niet voorstellen en hij wilde er niet aan! 27 Terug naar de provincievlag Van der Laars had in 1913 vastgesteld dat de stad vertegenwoordigd werd door de kleuren groen-wit en de Ommelanden door blauw-wit-rood, zodat een provinciale vlag die vier kleuren moest omvatten. Een commissie van advies, bestaande uit de griffier L. Wouda, de heer K. Nieland, chef van de derde afdeling van de provincie, en Dr. H.P. Coster, gemeentearchivaris van Groningen, stelde een vlag voor met vijf banen blauw, wit, groen, wit en rood. Blauw boven en rood onder om verwarring met de nationale vlag te voorkomen (fig. 7a). Het ontwerp kon op enige steun rekenen, maar er waren alternatieven. Het voorstel van Van der Laars was een Ommelander vlag met een middelste baan groen in plaats van blauw of als variant hierop alle banen groen (fig. 7b en c) Bruch e.a Niemeijer De Boo Ter Laan 1952, XI ; Heeroma & Naarding 1961, 45-46; Ter Laan 1962; Feenstra 2000; Broersma 2005, Van der Laars 1913,

18 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Fig. 8 Ontwerp vlag voor de provincie Groningen, gebaseerd op het refrein van het Groninger volkslied ontworpen door Adolf Pathuis, RHC Groninger archieven toegang

19 Ene Verlaan stelde in een krantenartikel voor om de Ommelander vlag met een wit-groen-witte wimpel te voeren (fig. 7e). 29 Het zijn immers onverenigbare vormen de Ommelander hartenvlag en de Stads driebaan. Een nu als amusant ervaren voorstel kwam van Adolf Pathuis, destijds een bekende referendaris van het Rijksarchief: een blauwe vlag met gele rand met in het blauw een prachtige diamant. Deze vlag paste bij de stofe uit het Groninger volkslied Ain pronkjewail in golden raand. (fig.8). Gedeputeerde Jan Tuin, die een vaardige tekenhand had, maakte in de zomer van 1948 een serie varianten in de vier Groninger kleuren. 30 Hierbij ontbreekt het latere gekozen ontwerp met het kruis. De Hoge Raad van Adel koos voor het voorstel van de Algemene Vereniging Grunnen: een wit-groen-witte vlag met in de bovenhoek een kleine Ommelander vlag (fig. 7d). De gedeputeerden komen er niet uit. Het moet niet te ingewikkeld worden met de kleuren van de stad en van de Ommelanden in evenwicht, maar hoe dan. Gedeputeerde Jan Tuin maakt een nieuwe serie varianten. Voor de vorm greep hij terug op de bestaande Europese vlaggen. Naast diverse vlaggen met banen, worden er ook vlaggen getekend naar het model van de Tsjechische vlag en enkele naar het model van de Scandinavische vlag met een wit-groen-wit kruis. 31 Uit dit stapeltje is op 17 februari 1950 de keuze gevallen op een Scandinavisch model met linksboven rood en rechtsboven een blauw rechthoek en aan de onderkant andersom (fig. 7f). 32 Er werd gelijk een vlag gemaakt, die de 29 Stolk 1948; Verlaan Tijdens zijn gevangenschap in St. Michelsgestel ( ) waren de tekeningen van Jan Tuin populair, zie Pronkjewail, Spiegel van Groningen 3(3) 1965, Groninger Archieven toegang 1776 inv.nr bevat de stukken over het besluit. Het gekozen ontwerp behoort tot een stapeltje ontwerpen met potlood en krijt die niet gesigneerd zijn. Nergens blijkt dat Gedeputeerde Jan Tuin dit stapeltje maakte. Pas later is het bekend geworden als de ontwerper van de provincievlag (Hofman 2009, 61). 32 Groninger Archieven toegang 1776 inv.nr.1723 besluit Gedeputeerde Staten 17 februari 1950 nr e afd. gepubliceerd Provincieblad van Groningen nummer 18 dd. 24 maart

20 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN volgende dag werd uitgestoken, zo meldde het Nieuwsblad van het Noorden, die verklaarde dat de rood-wit-blauwe kleuren de innige verbondenheid met ons vaderland benadrukten. Twee dagen later stond er een rectificatie: Aan de innige betrekkingen hoefde niet getwijfeld te worden maar de kleuren in de vlag vertegenwoordigden niet het vaderland, maar de Ommelanden. 33 Nergens in de stukken wordt de keuze voor het Scandinavische type vlag beargumenteerd en evenmin werd er gewezen op de vele verbindingen met het noorden van Europa. In de jaren vijftig werd echter, zeker ook door burgemeester Jan Tuin, veel waarde gehecht aan Groningen als poort naar Scandinavië. 34 In zijn tijd als burgemeester krijgt de stad Groningen ook de Deense, Zweedse en Finse haven. Een grote vloot van Groninger kustvaarders haalde in deze tijd hout uit het noorden. Het is de tijd waarin De Groene kustweg, die door onze provincie liep en gepropageerd werd als dé route voor de Scandinavische vakantiegangers, op weg naar het zuiden 35. Zo heeft Groningen een vlag gekregen die de centrale plaats van de hoofdstad benadrukt, recht doet aan het omringende land en past bij een op het noordoosten gerichte toekomst. Langzaam, maar gestaag, is de vlag steeds meer in onze provincie te zien in vlag en in wimpelvorm. Zij is inmiddels onderdeel van dat ongrijpbare begrip Groninger identiteit. 36 Dr. Egge Knol (1956) is conservator archeologie, geschiedenis en oude regionale kunst(nijverheid) bij het Groninger Museum. Hij publiceert regelmatig op zijn vakgebieden. 33 Nieuwsblad van het Noorden 18 & 20 februari 1950; Leeuwarder Courant 20 februari Sierksma 1962, Boerma & Stoel Met dank aan Dr. Hidde Feenstra (Warffum), Drs. Eddy de Jonge, Drs. Harry Romijn en Loulou Vintges (RHC Groninger Archieven) voor hun commentaar op het manuscript; de heer Ben Radema, Stadhuis Groningen, voor fotomateriaal; Henk Kampen voor de vormgeving van dit boekje. 20

21 Literatuur Becherer, H.A., 1947: Ergens werd een vlag geheschen. Een paaschgeschenk in de tropen. Groninger Dagblad 11 mei Boerma, A. & J. Stoel, 1965: De groene kustweg. Boo, J.A. de, 1987: Het nieuwe wapen van het waterschap Ommelanderzeedijk. De Nederlandsche Leeuw 104, Broek, J. van den, 2007: Groningen, een stad apart. Over het verleden van een eigenzinnige stad ( ). Assen. Broersma, D., 2005: Het wonderland achter de horizon. Groninger regionaal besef in nationaal verband Assen. Bruch, H., K.M. van der Kooi, H.M. Mensonides, K. Sierksma & J. Visser, 1956: De Fryske flagge. Rapport en advys fan de kommisje ta bestudearring fan de Fryske flagge. Leeuwarden. Duijvendak, M., 2003: Stad, centrum en imago. In Duijvendak, M., & B. de Vries (red.) 2003: Stad van het noorden, Groningen in de twintigste eeuw. Groningen Feenstra, H., 1998: Duizend jaar Gronings taallandschap. Bedum. Feenstra, H., 2000: Doar vuilt t haart wat tonge sprekt. t Vraizencomplex en aner zoaken: t Grunnegers deur eeuwen hen. In J.J. Groenbroek & H. van der Veen (red.) Het volk van loug en stad: t Grunnens laid aan- en oetkled. Scheemda, Gildemacher, K.E., 2008: Terpen en terpnamen. Leeuwarden. Heeroma, K. & H.T.J. Miedema, 1972: Perspectief der doopboeken: proeve van een historische voornamengeografie van Groningen en aangrenzende gebieden. Assen. Heeroma, K., & J. Naarding, 1961: De ontfriesing van Groningen. Zuidlaren. Henstra, D.J. & J.C. van der Wis, 2004: De koninklijke adelaar op Groninger stedelijke munten. De Beeldenaar 28 (2004), Ook in A.T. Popkema (red.) Fon Jelde, Opstellen van D.J. Henstra over middeleeuws Frisia. Groningen, 2010, Henstra, D.J. & J.C. van der Wis, 2009: Het goudgeld van Groningen nader bekeken. Jaarboek voor Munt- en Penningkunde ( ), Deels ook in A.T. Popkema (red.) Fon Jelde, Opstellen van D.J. Henstra over middeleeuws Frisia. Groningen, 2010, Hofman, B., 2009: Van Eltet tho Lellens to jacques Wallage. De Groninger burgemeesters. Groningen. Huizinga, J., 1914: Hoe verloren de Groningsche Ommelanden hun oorspronkelijk Friesch karakter? Driemaandelijkse bladen 14, Jensma, G., 1998: Het rode tasje van Salverda. Burgerlijk bewustzijn en Friese identiteit in de negentiende eeuw. Leeuwarden. Jong, A. de, 2001: De dirigenten van de herinnering. Musealisering en nationalisering van de volkscultuur in Nederland Nijmegen. Jonge, E. de, 2000: t Volk van loug en stad. De keunink van de eerliekse Grunneger. In J.J. Groenbroek & H. van der Veen (red.) Het volk van loug en stad: t Grunnens laid aan- en oetkled. Scheemda, Knol, E., 2004: Het elf-hartenwapen en het Ommelander geld. Stad en Lande 13 (1), Knol, E., 2009: Ommelander daalder met een corrupt wapen uit Groninger Museummagazine 22 (1), Knol, E. & J.C. van der Wis, 2005: Het Ommelander wapen op munt en penning. De Beeldenaar 29 (1), Laan, K. ter, 1952: Nieuw Groninger Woordenboek, 2 e druk. Laan, K. ter, 1962: Heeft men in de Ommelanden Fries gesproken tot het einde van de Middeleeuwen. Dörp en Stad Nieuwe Reeks 14, Laars, T. van der, 1913: Wapens, vlaggen en zegels van Nederland. Amsterdam. Lengen, H. van, 2003b: Karl der Grosse, Jungfrau Maria und andere Heilsbringer als Garanten und Patrone Friesischer Freiheit. In H. van Lengen (ed.) Die Friesische Freiheit des Mittelalters - Leben und Legende, Aurich,

22 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Lengen, H. van, 2004: De Friese landen tussen Eems en Lauwers in de Middeleeuwen. Historisch Jaarboek Groningen 2004, Muller, N.H., 1960: Provinciaal vlagvertoon. Tijdschrift voor Overheidsadministratie 15, ; ; ; 16, 42-46; 54-56; 76-79; 84-86; ; ; ; ; Niebaum, H., 2009: Taal en communicatie in het Hanzegebied. In H.Brand & E. Knol (red.) Koggen, Kooplieden, Kantoren. De Hanze een praktisch network. Hilversum, Niemeijer, P.L.C., 2004: Vivat Omlandia: wapen en vlag van de Ommelanden. Noordhorn. Pathuis, A., 1951: Het wapen en de vlag van de provincie Groningen. Groningse Volkalmanak voor het jaar 1951, Puister, A.T., 1986: Groninger stedelijke munten. Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 72, Schuitema Meijer, A.T., & W.K. van der Veen, Zegel, wapen en vlag van de stad Groningen. Groningen. Sierksma, K.,1962: Nederlands vlaggenboek. Utrecht. Stolk, A., 1948: De provinciale Groninger vlag, kleuren van Stad en Lande. Winschoter Courant 10 augustus 1948 (eveneens Eemsbode 10 augustus 1948; De Vrije Woldstreek 21 augustus 1948). Stratingh, G. Acker, 1870: Het Ommelander wapen, Bijdragen tot de geschiedenis en oudheidkunde van de provincie Groningen VII, Stuurman, J.G., 2008: De Munt van de Ommelanden op reis ( ). De Beeldenaar 31 (2007), , , Tammena, M.P., 2009: Namengebung in Ostfriesland. Norden. Teis Pzn, G., G.R. Jager & F. Moolenaar, z.j.: Grönnens laid. Uitgave H. Veltman. Groningen. Verlaan, T.G., 1948: De provinciale Groninger vlag, kleuren van Stad en Lande. Winschoter Courant 25 augustus Ook Eemsbode 10 augustus 1948 en De Vrije Woldstreek 21 augustus Vries, O., 1994: Bestond er bij de Groningers voor 1594 een Fries besef? in P.T.F.M. Boekholt e.a. (red.): Rondom de reductie, vierhonderd jaar provincie Groningen , Vries, O., 2001: Een afwisselend taallandschap. In E. Knol, J.M.M. Hermans & M. Driebergen (red.) Hel en Hemel. De middeleeuwen in het noorden. Groningen, Vries, W. de, 1946: Groninger plaatsnamen. Groningen. Wis, J. van der, 2000: Jan de Booser sneed het Ommelander wapen op hoger handt en nog veel meer. Jaarboek voor Munt- en Penningkunde 87, Wis, J.C. van der, & T. Passon, 2009: Catalogus van de Nederlandse munten geslagen sinds het aantreden van Philips II tot aan het einde van de Bataafse Republiek ( ). Apeldoorn. Afbeeldingen op schutbladen en in de kantlijn Afbeelding schutblad voor: enige krantenartikelen over een Groninger provincievlag. Afbeelding schutblad achter: Provincieblad van Groningen, 1950 nummer 18 dd 24 maart. In de rechter kantlijn zijn uiteenlopende voorstellen afgebeeld voor een Groninger provincievlag. de afbeeldingen zijn ontleend aan RHC Groninger Archieven dossiers , en

23 23

24 EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN EEN PROVINCIEVLAG VOOR GRONINGEN Dr. Egge Knol ISBN