Basisvorming en specifiek gedeelte. Industriële wetenschappen. Mechanica - elektriciteit. Eerste en tweede leerjaar. (vervangt 2012/029)

Transcriptie

1 LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS Vak: AV Fysica Basisvorming en specifiek gedeelte 1/2 lt/w Studierichting: Studiegebied: Onderwijsvorm: Graad: Leerjaar: Industriële wetenschappen Mechanica - elektriciteit TSO Leerplannummer: 2013/007 Tweede graad Eerste en tweede leerjaar Nummer inspectie: (vervangt 2012/029) 2013/861/1//V15 (vervangt 2012/737/1//D) pedagogische begeleidingsdienst Emile Jacqmainlaan Brussel

2 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 1 INHOUD Visie... 2 Beginsituatie... 3 Algemene doelstellingen... 4 Leerplandoelstellingen / leerinhouden/specifieke didactische wenken... 9 Algemeen Pedagogisch-didactische wenken...24 VOET...27 Het open leercentrum en de ICT- integratie...28 Minimale materiële vereisten...31 Evaluatie...34 Bibliografie...37 Bijlage

3 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 2 VISIE Wetenschappen zijn een belangrijke component van onze cultuur. Ze reiken niet alleen middelen en methoden aan om de materiële werkelijkheid te begrijpen, maar ook om deze werkelijkheid te veranderen overeenkomstig de menselijke noden. Wetenschappen bepalen in belangrijke mate het wereldbeeld van de maatschappij. Omgekeerd hebben waarden en opvattingen die in de samenleving leven ook een invloed op de wetenschappen en op hun ontwikkeling. Wetenschappen beogen de natuurlijke nieuwsgierigheid van jongeren tegenover de hen omringende wereld te stimuleren en te ondersteunen door er een wetenschappelijke fundering aan te geven. Dit gebeurt door hen in beperkte mate te introduceren in verschillende benaderingen van de natuurwetenschappen, namelijk: wetenschappen als middel om toestanden en verschijnselen uit de dagelijkse ervaringswereld te verklaren. Hier gaat het om het leggen van de verbinding tussen praktische toepassingen uit het dagelijkse leven en natuurwetenschappelijke kennis; wetenschappen als middel om op proefondervindelijke wijze gefundeerde kennis over de werkelijkheid te vinden. Het gaat dan om het ontwikkelen van een rationeel en objectief raamwerk voor het oplossen van problemen en het begrijpen van concepten die de verschillende natuurwetenschappelijke disciplines met elkaar verbinden; wetenschappen als middel om via haar technische toepassingen de materiële leefomstandigheden te verbeteren. Leerlingen herkennen hoe natuurwetenschappelijke ontwikkelingen invloed hebben op hun persoonlijke, sociale en fysieke omgeving; wetenschappen als cultuurverschijnsel en natuurwetenschap als mensenwerk. Leerlingen hebben notie van historische, filosofische, sociale en ethische aspecten van de natuurwetenschappen. Hierdoor zien en begrijpen ze relaties met andere disciplines. De leerlingen van de richting Industriële wetenschappen worden voorbereid om als burger deel te nemen aan een moderne duurzame kennismaatschappij. In een steeds veranderende maatschappij zullen zij een actieve rol spelen als burger en als gebruiker van wetenschappelijke kennis en zullen zij bijdragen tot technologische innovatie. Zij beschikken over wetenschappelijke vaardigheden en zij zijn voldoende communicatievaardig om de relaties tussen wetenschappen en de contextgebieden: duurzaamheid, cultuur en maatschappij te duiden. Bij deze functies zal de leerling nood hebben aan een fundamentele basiskennis van de wetenschappen en zal hij probleemoplossende vaardigheden en technisch-technologische vaardigheden gebruiken. Zo zal de leerling ook verschillende attitudes nodig hebben om levenslang te leren, om in groep of zelfstandig, nauwkeurig en milieubewust te werken.

4 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 3 BEGINSITUATIE De leerlingen die kiezen voor de richting Industriële wetenschappen tweede graad hebben een duidelijke belangstelling voor wetenschappen en techniek. Alle leerlingen die de tweede graad aanvatten, hebben de leerplandoelstellingen van het vak natuurwetenschappen van de eerste graad (A- stroom) bereikt. Tijdens de lessen natuurwetenschappen hebben ze kennis gemaakt met enkele kernbegrippen van materie, energie, interactie tussen materie en energie en systemen. Verschijnselen uit de niet-levende en de levende natuur komen beide aan bod. Aspecten uit de niet-levende natuur zijn onder andere het deeltjesmodel, omkeerbare en niet- omkeerbare stofomzettingen. Naast inhoudelijke leerplandoelstellingen hebben de leerlingen ook een aantal wetenschappelijke vaardigheden en informatievaardigheden ingeoefend. De leerlingen uit de basisopties Industriële wetenschappen, Latijn en Moderne wetenschappen hebben ruimer kennis kunnen maken met wetenschappelijke vaardigheden, de wetenschappelijke methode en leren onderzoeken tijdens het Wetenschappelijk werk natuurwetenschappen. Het is duidelijk dat we in de tweede graad starten met leerlingen die op een verschillend niveau vaardigheden hebben ingeoefend naargelang de gekozen basisoptie.

5 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN Naast de constructie van kennis en inzicht in een vakspecifiek begrippenkader ontwikkelen leerlingen ook wetenschappelijke vaardigheden en communicatievaardigheden. Wetenschappelijke vaardigheden Tijdens de lessen fysica voeren de leerlingen minimaal 2 leerlingenproeven tijdens het eerste leerjaar en 4 leerlingenproeven tijdens het tweede leerjaar van de tweede graad uit. Bij elke leerlingenproef moet een rapportering worden uitgevoerd en zal afhankelijk van het experiment/opdracht een aantal algemene doelstellingen worden nagestreefd. De vakgroep wetenschappen zorgt hierbij voor een evenwichtige opbouw van de leerlijn leren onderzoeken/onderzoekend leren. Leerlingen hebben tijdens de eerste graad kennis gemaakt met fasen van de natuurwetenschappelijke methode en zetten in de tweede graad de ontwikkeling van de wetenschappelijke vaardigheden verder. Om de beginsituatie van de leerlingen bij aanvang van de tweede graad duidelijk te stellen is een overleg tussen de leraars van de eerste en tweede graad noodzakelijk, zodat het duidelijk is welke deelvaardigheden van de natuurwetenschappelijk methode de leerlingen tijdens de eerste graad hebben geoefend. De uitdrukking in de algemene doelstellingen onder begeleiding. uitvoeren betekent dat de leerlingen de activiteiten uitvoeren waarbij zij de wetenschappelijke vaardigheden bewust en stapsgewijs inoefenen onder leiding van de leraar. Bij de uitvoering van de leerlingenproeven worden zo een aantal algemene doelstellingen geselecteerd en ingeoefend door de leerlingen. De uitvoering van proeven en opdrachten is maar effectief indien de leerlingen zelf ontdekkend en actief kunnen leren en werken. Het is van belang dat de leraar er voor zorgt dat de leerlingen voldoende ruimte krijgen voor eigen werk en ontwikkeling. Met een leerlingenproef wordt bedoeld een proef die de leerlingen zelfstandig (onder begeleiding) in kleine groepjes (max. drie leerlingen) uitvoeren, verwerken en ook rapporteren in de vorm van een persoonlijk verslag. Indien er in de klas maar één proefopstelling in voorraad is kan het experiment worden uitgevoerd als klasproef. De werkvorm waarbij verschillende opstellingen worden aangeboden als een roterend leerlingenpracticum kan wel als leerlingenproef fungeren. Bij de aanvang van elke leerlingenproef voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsaspecten. Leerlingen moeten voldoende op de hoogte zijn van de gevaren van bepaalde opstellingen, stoffen of instrumenten. Ook zal de leraar aandacht besteden aan andere attitudes zoals zin voor samenwerking en respect voor materiaal en milieu. Een klasgroep van twintig leerlingen is voor de uitvoering van leerlingenproeven didactisch verantwoord en wat veiligheid betreft aanvaardbaar. Tijdens de uitvoering van demo - experimenten kan steeds een didactische aanpak toegepast worden waarbij tijdens elke fase van de demoproef de algemene doelstellingen geëxpliciteerd en nagestreefd worden (onderzoekend leren).

6 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 5 Algemene doelstellingen bij de ontwikkeling wetenschappelijke vaardigheden en het gebruik van de natuurwetenschappelijke methode nummer algemene doelstelling nummer van de eindterm natuurwetenschappen AD1 AD2 AD3 Onder begeleiding informatie over een gegeven natuurwetenschappelijk verschijnsel verzamelen en ordenen. (oriëntatie) Onder begeleiding bij een natuurwetenschappelijk verschijnsel een onderzoeksvraag opstellen en eventueel een hypothese formuleren. (onderzoeksvraag en hypothese) Onder begeleiding een methode of een onderzoeksplan opstellen om de gestelde vraag te onderzoeken. (onderzoeksplan) G1 G2, G6 G1 Wenken De probleemsituatie duidelijk beschrijven en zichtbaar maken voor de leerlingen, eventueel met schematische tekening de situatie verduidelijken; De factoren die invloed hebben benoemen en ordenen in relevante en niet relevante factoren;

7 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 6 Met enkele vragen de voorkennis van de leerlingen toetsen en eventueel bijsturen; Vanuit de concrete situatie mogelijke vragen formuleren om zo te komen tot een duidelijke hoofdvraag; Bij de formulering van de hoofdvraag aandacht hebben voor de factoren die constant blijven tijdens het onderzoek en voor de gegevens bij de proef; Laat de leerlingen eerst voor zichzelf en daarna in groep een mogelijke hypothese of veronderstelling over het antwoord op de hoofdvraag formuleren; Vanuit de hoofdvraag een plan voor de uitvoering van de proef opstellen; De werking van de meettoestellen en apparaten toelichten. AD4 AD5 AD6 AD7 AD8 Het onderzoeksplan uitvoeren en de resultaten overzichtelijk en nauwkeurig ordenen. (uitvoering) Tijdens de uitvoering van de opdracht/experiment veilig en verantwoord omgaan met stoffen, voorwerpen en toestellen. (uitvoering) Bij het noteren van de meetwaarden de correcte wetenschappelijke terminologie, symbolen en SI - eenheden gebruiken en hierbij rekening houden met de meetnauwkeurigheid van het meettoestel.(verwerking) Bij de verwerking van de meetresultaten rekening houden met het aantal beduidende cijfers.(verwerking) De waarneming/meetwaarden ordenen in een tabel en/of voorstellen in een grafiek.(verwerking) G4, G5 G4, G5, G11 G4, G5 G4, G5 G4, G5 Wenken Bij de uitvoering en het maken van de opstelling het belang van de correcte lezing van de instructies benadrukken; Bij de uitvoering van de proef planmatig en efficiënt leren werken met respect voor de omgeving en de materialen; Bij het ordenen van de meetresultaten in een tabel de correcte symbolen en SI eenheden gebruiken; De specifieke voordelen van het ordenen van meetwaarden in een tabel of grafiek toelichten; De leerlingen moeten inzien dat meettoestellen een beperkte nauwkeurigheid bezitten. Bij verwerking van de meetresultaten en het rapporteren over de meetresultaten de vereenvoudigde regels voor beduidende cijfers gebruiken; Het gebruik van de wetenschappelijke notatie is niet noodzakelijk bij het weergeven van de meetresultaten; Een tabel gebruiken om verbanden tussen grootheden te bepalen; De grafische voorstelling interpreteren en in verband brengen met de onderzoeksvraag. (recht evenredige en omgekeerd evenredige verbanden); Een grootheid en de eenheid uit een grafiek afleiden.(richtingscoëfficiënt, oppervlakte); Leerlingen kunnen bij het maken van grafieken met een rekenblad het verband tussen grootheden weergeven via de optie trendlijn, indien mogelijk vakoverschrijdend werken. AD9 Onder begeleiding uit de waarnemingen/meetwaarden/grafieken conclusies trekken en het resultaat evalueren.(besluit en evaluatie) AD10 Onder begeleiding over een opdracht/onderzoek rapporteren.(rapportering) G7, G8 G3, G7, G8

8 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 7 Wenken Het besluit formuleren in samenhang met de gestelde onderzoeksvraag en de geformuleerde hypothese; Afhankelijk van het type onderzoek de resultaten evalueren door vergelijking met waarden uit tabellenboek; Bij de evaluatie het onderzoeksplan kritisch beoordelen en eventuele tekorten aangeven of een verbeterde versie van het plan opnieuw uitvoeren; Onder begeleiding evalueren kan gebeuren via een aantal gerichte vragen en opdrachten; Leerlingen leren rapporteren en communiceren over de resultaten van de proef door het maken van een verslag, eventueel aangevuld met een poster of presentatie; De leerlingen leren zelfstandig een verslag maken en gebruiken hierbij zoveel mogelijk ICT; Het verslag bevat minimaal volgende punten; - doel van de proef in de verwoording van een onderzoeksvraag; - hypothese(eventueel); - beschrijving of tekening van de opstelling; - plan of werkwijze met notatie van de waarnemingen en/of meetwaarden; - het besluit. Het is belangrijk dat de verslaggeving persoonlijk gebeurt en dat leerlingen het verslag nauwkeurig en met de nodige discipline leren afmaken. Bij het aanleren van de opmaak van een verslag kan eventueel een voorgedrukt werkblad ter ondersteuning worden gebruikt. Leerlingen leren zo onder begeleiding rapporteren in de vorm van een verslag; Doordat het verslag een apart werkstuk is van een leerling wordt deze taak in de evaluatie opgenomen. Bij de bespreking van de resultaten van de leerlingenproef is het van belang om hierover klassikaal te rapporteren. Bij de evaluatie van de leerlingenproef aandacht hebben voor verschillende vaardigheden en attitudes die bij uitvoering van de proef en het maken van het verslag aan bod komen: goede meetresultaten, nauwkeurigheid, respect voor het materiaal, samenwerking, uitvoeren van instructies, aandacht voor veiligheid WETENSCHAP EN SAMENLEVING In het domein wetenschap en samenleving maken de leerlingen kennis met de maatschappelijke relevantie en verschillende toepassingen van wetenschappelijke kennis. Vanuit de contextgebieden duurzaamheid, cultuur en maatschappij worden een aantal communicatievaardigheden ingeoefend. De leerlingen leren hierbij op een efficiënte manier informatie verwerven, verwerken, presenteren en maken hierbij zoveel mogelijk gebruik van ICT. Leerlingen voeren minimum één informatieopdracht uit tijdens de tweede graad voor één van de contextgebieden: duurzaamheid, cultuur en maatschappij. AD11 AD12 AD13 Bij het verduidelijken van en het zoeken naar oplossingen voor duurzaamheidvraagstukken wetenschappelijke principes hanteren die betrekking hebben op grondstoffenverbruik, energieverbruik, biodiversiteit en het leefmilieu.(duurzaamheid) De natuurwetenschappen als onderdeel van de culturele ontwikkeling duiden.(cultuur) De wisselwerking tussen natuurwetenschappen en de maatschappij op ecologisch, ethisch en technisch vlak illustreren.(maatschappij) G9, G14, G19 G9, G18, G13 G9, G16, G17, G20 Wenken

9 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 8 De informatieopdracht behandelt in overleg met de vakgroep minstens één van de volgende contextgebieden. Duurzaamheid: Cultuur: Maatschappij gebruik van hernieuwbare energiebronnen, passief huis ; rendement van technische systemen zoals verbrandingsmotor, zonnecel kennis van optische verschijnselen bij het gebruik van toestellen zoals bril, fototoestel, glasvezel in de geneeskunde en in de communicatie ; het gebruik van wetenschappelijke kennis en moderne technologieën in hedendaagse kunst toelichten; het verschil tussen wetenschappelijke kennis en pseudo wetenschappelijke kennis kunnen duiden. belang van technische ontwikkelingen in de geneeskunde en communicatie; kennis van energieomzettingen en rendement bij praktisch en duurzaam energiegebruik in de woning. Om de informatievaardigheden van leerlingen te ontwikkelen is het noodzakelijk dat leerlingen informatie efficiënt leren opzoeken (gebruik van zoekmachines) en dat zij informatie kunnen verwerken tot een leesbare en goed gestructureerde tekst of korte presentatie. Doordat de opdracht een apart werkstuk is van één of enkele leerling(en) is het aan te bevelen om deze taak in de evaluatie op te nemen. Informatie- en communicatievaardigheden kunnen ingeoefend worden door verschillende actieve werkvormen aan bod te laten komen: een discussiegesprek waarbij gefundeerde argumenten worden gebruikt; een stellingenspel of andere werkvorm waarbij de communicatie wordt geactiveerd; een presentatie van een onderzoek met gebruik van een poster, PowerPoint presentatie; taalactiverende opdrachten of taalondersteunende opdracht zoals een slangenspel, placemat, bingo ; verslag van bedrijfsbezoek of natuureducatief centrum, musea of wetenschapscentra; expert als gastleraar in de school; projectwerk/informatieopdracht over technische toepassingen, historische figuren ; gebruik van artikels uit de media of internet; gebruik van een begrippenkaart.

10 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 9 LEERPLANDOELSTELLINGEN / /SPECIFIEKE DIDACTISCHE WENKEN Bij elke leerplandoelstelling wordt in de eerste kolom een verwijzing gemaakt naar één van de volgende symbolen: G: het nummer van de vakgebonden eindterm natuurwetenschappen; U: leerplandoelstellingen die cursief staan zijn bedoeld als uitbreiding en zijn niet verplicht; de uitvoering van minimaal twee leerlingenproeven in het eerste leerjaar en vier leerlingenproeven in het tweede leerjaar is verplicht, de leerplandoelstellingen i.v.m. leerlingenproeven zijn suggesties; de uitvoering van één informatieopdracht per graad is verplicht. Leerlingenproeven Het is aanbevolen om tijdens het eerste leerjaar één leerlingenproef uit te voeren bij het deel massadichtheid of krachten en één leerlingenproef in verband met het deel licht ; Attitudes: (*G22-*G32) Tijdens de uitvoering van de leerlingenproeven de ontwikkeling van attitudes zoals taakgerichtheid, respect voor materiaal en milieu(afvalverwerking), in groep werken, zin voor nauwkeurigheid en veiligheid nastreven. De beoordeling van deze vakgebonden attitudes kunnen in de evaluatie van de leerlingenproef worden opgenomen. Het is aangewezen om een leerlijn voor de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden en attitudes met de vakgroep te bespreken. Informatieopdracht Leerplandoelstellingen die technische toepassingen omschrijven, kunnen tijdens de les aan bod komen of zijn een suggestie voor de informatieopdracht; Bij de planning van de informatieopdracht de verdeling van de contextgebieden cultuur, duurzaamheid en maatschappij met de vakgroep afspreken. Leerinhouden Bij de begrippen: massadichtheid, zwaartekracht, veerkracht, druk, hydrostatische druk, arbeid, energie, vermogen, rendement, specifieke warmtecapaciteit wordt van de leerlingen verwacht dat zij de begrippen op kwalitatief en kwantitatief niveau kunnen hanteren; Met het hanteren van een formule op kwalitatief niveau verwerven leerlingen inzicht en kennis over de formule. Zij kunnen hierbij de relatie tussen de grootheden verwoorden en een recht en omgekeerd evenredig verband in de formule herkennen. gebruikmakend van de formule kwalitatief aangeven welke de invloed van een verandering van een grootheid is. Zo kunnen zij bijvoorbeeld toelichten dat bij een F verdubbeling van de oppervlakte A in de formule voor druk p, de druk p zal halveren bij een bepaalde kracht F; A Met een formule hanteren op kwantitatief niveau wordt verwacht dat de leerlingen inzicht en kennis hebben in de formule en dat zij de formule ook correct kunnen toepassen of gebruiken. Dit betekent dat de leerling de formule in de juiste situatie gebruikt, juist invult en de berekening correct kan uitvoeren. Bij het eindresultaat kan de leerling beoordelen of het resultaat realistisch is en een antwoord is op het gevraagde; Bijlage 1 geeft een overzicht van de fysica formules.

11 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 10 G11 1 HET SI- EENHEDENSTELSEL Grootheid, eenheid het verschil tussen een grootheid en een eenheid verwoorden. G11 2 de hoofdgrootheden en SI- basiseenheden omschrijven. Hoofdgrootheden en basiseenheden G11 3 de belangrijkste voorvoegsels omschrijven en gebruiken bij omzettingen tussen eenheden. G11 4 beduidende cijfers gebruiken bij de notatie van een meetresultaat of een berekening met meetresultaten. Afgeleide eenheden, omzettingen Beduidende cijfers G8, G22*- G32* 5 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. het SI- eenhedenstelsel. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Aandacht vestigen op het verschil tussen grootheden en eenheden met hun respectievelijke symbolen. Het verschil tussen grootheden en variabelen (x, y) uit de wiskunde aangeven. In de fysica hoort bij elk getal een eenheid en het getal is nu een maatgetal van de grootheid (1); Het is niet bedoeling de wetenschappelijke definitie van de hoofdeenheden te bespreken. Bij de notatie van de waarde van een grootheid aandacht hebben voor de meetnauwkeurigheid van het meettoestel. Bij berekeningen met meetresultaten de vereenvoudigde regels voor beduidende cijfers gebruiken. Bij het maken van opgaven is het best het aantal beduidende cijfers van de gegevens tot drie te beperken (2,4); Aandacht hebben voor de moeilijkheid die leerlingen hebben bij de omzetting van de decimale schrijfwijze van een tijdstip naar de schrijfwijze met uren en minuten en omgekeerd (3); De noodzaak om voorvoegsels te gebruiken doordat het werkterrein van de fysica zich uitstrekt van de microscopisch kleine massa van een atoom tot het reusachtig grote heelal en van de zeer korte periode van een atoomklok tot de leeftijd van het heelal (3). G10 6 MASSADICHTHEID Massadichtheid G1-G12, G22*-G32* de dichtheid van een stof als stofconstante verwoorden en berekenen. 7 de dichtheid van een vaste stof, vloeistof of gas bepalen en deze methode beschrijven. Leerlingenproef: bepaling van de dichtheid van een vaste stof, vloeistof of gas

12 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 11 G8, G22*- G32* 8 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. dichtheid. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Laat de leerlingen het begrip dichtheid met een concreet voorbeeld op een eigen manier correct verwoorden en oefen veelvuldig in het omzetten van de eenheden (6); Laat de leerlingen op een experimentele manier de stofconstante dichtheid ontdekken van een vaste stof of vloeistof. (7); Tijdens de leerlingenproef over dichtheid leren de leerlingen een aantal apparaten gebruiken zoals: de balans (digitaal), meetlat, maatglas werk systematisch met duidelijke afspraken voor de leerlingen (7); Breng de verschillende vaardigheden voor het uitvoeren van de proef stapsgewijs aan en besteed voldoende aandacht aan het maken van een grafische voorstelling. Geef hierbij aan dat we de punten van de grafiek niet punt per punt verbinden maar een rechte tekenen die zo goed mogelijk aansluit bij de punten. Breng de richtingscoëfficiënt van de rechte in verband met de dichtheid van de stof (7); Inzicht ontwikkelen in de grootteorde van de dichtheden en de dichtheid van een stof in een tabel leren opzoeken (6,8). G10 9 KRACHTEN Kracht, effecten van een kracht het begrip kracht als fysische grootheid beschrijven en de effecten van een kracht illustreren. G10 10 de informatie die een vectorvoorstelling bevat toelichten en de krachtvectoren op schaal tekenen. Vectorvoorstelling van een kracht G10 11 krachten volgens dezelfde richting samenstellen. Resultante van krachten met dezelfde richting G10 12 de zwaartekracht op de massa van een voorwerp berekenen en de zwaarteveldsterkte verwoorden. G10 13 het verband beschrijven tussen de vervorming van een elastisch systeem en de uitgeoefende kracht en het verband grafisch voorstellen. Zwaartekracht, zwaarteveldsterkte Veerkracht, veerconstante G1-G12, G22*-G32* 14 de veerconstante van een veer experimenteel bepalen. Leerlingenproef: bepaling van de veerconstante van een veer

13 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 12 G8, G22*- G32* 15 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. krachten. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het begrip kracht met verschillende voorbeelden illustreren en hierbij het onderscheid aangeven tussen een krachtwerking door contact en een krachtwerking op afstand (9); De effecten van een kracht met praktische voorbeelden illustreren (9); Bij de vectorvoorstelling de krachten tekenen met een krachtenschaal en duidelijk het verschil tussen een vectoriële grootheid en een niet-vectoriële grootheid aangeven. Besteed voldoende aandacht aan de positie van het aangrijpingspunt van de vector in de figuur (10); Het begrip zwaarteveldsterkte invoeren waarbij een massa van één kilogram wordt aangetrokken met een kracht van 9,81 N. Verduidelijk het onderscheid tussen massa en gewicht (12); Met de waarde van de veldsterkte g = 9,81 N/kg de zwaartekracht F z op een voorwerp met een gegeven massa m berekenen, F z = m g (12); Bij bepaling van de grootte van de kracht leren de leerlingen met een dynamometer werken en bij de experimentele bepaling van de veerconstante is er een mogelijkheid om de leerlingen een geijkte krachtmeter te laten ontwerpen (14). G10 16 LICHT Voortplanting van het licht de begrippen lichtbron, lichtstraal, donker lichaam, rechtlijnige voortplanting en lichtbundel omschrijven en met een voorbeeld illustreren. Lichtbron, donker lichaam, rechtlijnige voortplanting, lichtbundel G10 17 het principe van de camera obscura uitleggen.(u) Camera obscura (U) G10 18 Terugkaatsing bij vlakke spiegels gerichte en diffuse terugkaatsing beschrijven aan de hand van een voorbeeld. Gerichte terugkaatsing, diffuse terugkaatsing G1-G12, G22*-G32* 19 een experiment i.v.m. terugkaatsing uitvoeren. Leerlingenproef: i.v.m. terugkaatsing G10 20 de terugkaatsingwetten formuleren en de stralengang construeren. Wetten van de terugkaatsing

14 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 13 G10 21 het beeld bij een vlakke spiegel construeren en de eigenschappen van het beeld toelichten. G8, G22*- G32* Constructie van het beeld bij een vlakke spiegel 22 vragen en opdrachten uitvoeren i.v.m. voortplanting en terugkaatsing van licht. Vragen en opdrachten G10 23 Breking van het licht het brekingsverschijnsel beschrijven en de stralengang construeren. Brekingsverschijnsel G1-G12, G22*-G32* 24 een experiment i.v.m. breking uitvoeren. Leerlingenproef: i.v.m. breking G1-G12, G22*-G32* 25 beeldvorming bij de dunnen bolle lens experimenteel verifiëren. Leerlingenproef: beeldvorming bij de dunne bolle lens G10 26 het beeld bij dunne bolle lenzen construeren en de eigenschappen van het beeld toelichten. Beeldvorming bij de dunne bolle lens G10 27 de beeldvorming bij het menselijk oog beschrijven. Beeldvorming bij menselijk oog: bijziend, verziend G9, G14,G15 G20, G21 G8, G22*- G32* 28 technische toepassingen(maatschappij, cultuur) beschrijven i.v.m. licht. Optische toestellen, kunstwerken 29 vragen en opdrachten uitvoeren i.v.m. breking. Vragen en opdrachten Specifieke pedagogisch-didactische wenken Voortplanting van het licht Tijdens het tweede leerjaar eerste graad hebben de leerlingen in het vak natuurwetenschappen kennis gemaakt met energievormen en energieomzettingen. Volgende leerplandoelstellingen zijn aan bod gekomen: (16); het onderscheid tussen lichtbronnen en donkere lichamen beschrijven met een voorbeeld; uit waarnemingen vaststellen dat licht uit verschillende kleuren bestaat. Benadrukken dat je maar voorwerpen kan zien doordat het licht van dat voorwerp op je oog invalt. Het voorwerp zendt zelf licht uit of het weerkaatst licht ook in de richting van je ogen (16); Het principe van de camera obscura met eenvoudig materiaal illustreren. Opletten voor de vorming van het beeld dat ontstaat uit de overlapping van de verschillende lichtvlekken afkomstig van de opening (17);

15 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 14 Terugkaatsing Het gebruik van applets over beeldvorming bij spiegels ondersteunt het begripsvermogen en inzicht van de leerlingen (21). Breking Bij het brekingsverschijnsel de begrippen grensvlak, gebroken straal en brekingshoek toelichten (23); Het brekingsverschijnsel illustreren met schijneffecten zoals schijnbare verhoging van een voorwerp onder water, evenwijdige verschuiving, totale terugkaatsing (23-24); Met eenvoudige experimenten verduidelijken dat het invallend licht op doorzichtige voorwerpen gedeeltelijk terugkaatst en gedeeltelijk breekt (23); Bij de beeldvorming bij een lens er op wijzen dat naast de hoofdstralen er ook andere stralen afkomstig van de lichtbron het beeld vormen. Hierbij ook aandacht besteden aan de misvatting waarbij leerlingen denken dat een gedeelte van het beeld verdwijnt indien een gedeelte van de lens wordt afgedekt (26); Het gebruik van applets over beeldvorming bij lenzen ondersteunt het begripsvermogen en inzicht van de leerlingen (26); Bij de bespreking van de beeldvorming bij het menselijk oog en de oogafwijkingen is overleg met de leraar biologie aangewezen (27); Technische toepassingen zoals de ontwikkeling van het fototoestel, het gebruik van spiegels in het verkeer, het gebruik van optische vezels in de geneeskunde, gebruik van optische verschijnselen in kunstwerken kunnen aan bod komen bij de uitvoering van de informatieopdracht (28). G10 30 DRUK Begrip druk bij vaste stoffen Druk bij vaste stoffen het begrip druk vanuit kracht en oppervlakte toelichten en de grootte ervan berekenen. G10 31 omzettingen maken tussen de afgeleide eenheden van druk en de grootteorde aangeven. G9, G14, G15, G20, G21 G8, G22*- G32* Grootteorde van drukken eenheden: Pa, hpa, bar, mbar 32 technische toepassingen beschrijven i.v.m. druk bij vaste stoffen. Technische toepassingen bij druk 33 vragen en vraagstukken i.v.m. druk bij vaste stoffen oplossen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het is ook aangewezen om een grootteordeschaal van de druk te bespreken en te illustreren met voorbeelden (30,31); De omzettingen van eenheden van druk herhaaldelijk inoefenen (31);

16 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 15 Als context kan men verschillende voorbeelden bespreken waarbij een vergroting van het oppervlak een drukverkleining teweegbrengt of omgekeerd zoals: sneeuwschoenen, een nagelbed, gevolgen van een verkeersongeval (airbag, scherpe randen) (32,33). G5, G10 34 Druk bij vloeistoffen Hydrostatische druk de druk in een vloeistof verklaren en de grootte van de vloeistofdruk berekenen. G5, G10 35 de drukvoortplanting op een vloeistof beschrijven en een praktisch voorbeeld ervan omschrijven. G5, G10 36 de evenwichtsvoorwaarde voor twee niet-mengbare vloeistoffen in een U-vormige buis opstellen. Wet van Pascal Verbonden vaten G1-G12, G22*-G32$ 37 uit het evenwicht van twee niet-mengbare vloeistoffen de dichtheid van één van de vloeistoffen bepalen. Leerlingenproef: Bepaling van de dichtheid van een vloeistof met een U-vormige buis G5, G10 38 de invloedsfactoren op de grootte van de archimedeskracht omschrijven en de grootte van de kracht in een eenvoudige situatie berekenen. Wet van Archimedes G1-G12, G22*-G32* 39 onder begeleiding een proef in verband met de archimedeskracht uitvoeren. Leerlingenproef: Proef i.v.m. de wet van Archimedes G5, G10 40 uit het zinken, zweven en drijven van een voorwerp een besluit formuleren over de dichtheid van de vloeistof. Zinken, zweven en drijven G9, G14, G15, G20, G21 G8, G22*- G32* 41 technische toepassingen beschrijven i.v.m. druk bij vloeistoffen. Technische toepassingen bij vloeistofdruk 42 vragen en vraagstukken i.v.m. druk bij vloeistoffen oplossen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Aandacht besteden aan het verschil tussen druk als niet- vectoriële grootheid (werkt in alle richtingen in een punt) en de kracht als vectoriële grootheid (loodrecht op een oppervlak) (34); De krachtvergroting die ontstaat door drukvoortplanting in verband brengen met technische systemen zoals remsysteem van een auto, hydraulische persen... (35);

17 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 16 De technische context van verbonden vaten illustreren met voorbeelden zoals de watertoren, een peilglas, niveau van het grondwater, een sifon... (35-36); Bij de wet van Archimedes het verhaal vertellen van Archimedes (38); Bij het onderzoek van de archimedeskracht is het aangewezen de onderzoeksopdrachten op te splitsen in deelopdrachten zoals het onderzoek van de invloed van het ondergedompelde volume en van de massa van het voorwerp... op de grootte van archimedeskracht (40); Als context bij de archimedeskracht verwijzen naar zwemmen, schepen, duikboten, zwemvest, densimeter... De krachtvergroting die ontstaat door drukvoortplanting in verband brengen met technische systemen zoals remsysteem van een auto, hydraulische persen (41). G10 43 Warmte Temperatuur de kinetische opvatting van het begrip temperatuur beschrijven. G5, G10 44 met het deeltjesmodel de inwendige energie beschrijven en in verband brengen met warmtehoeveelheid. Warmtehoeveelheid en inwendige energie G5, G10 45 de lineaire uitzetting van een vaste stof beschrijven en berekenen. Lineaire uitzetting van een vaste stof, lineaire uitzettingscoëfficiënt G1-G12, G22-G32 46 de bepaling van een lineaire uitzettingscoëfficiënt van een vaste stof uitvoeren. Leerlingenproef: bepaling van een lineaire uitzettingscoëfficiënt van een vaste stof G5, G10 47 de kubieke uitzetting van een vaste stof beschrijven en berekenen. Invloed van de uitzetting op de dichtheid G5, G10 48 de invloed van de uitzetting op de dichtheid beschrijven. Invloed van de uitzetting op de dichtheid G5, G10 49 de uitzetting van vloeistoffen verklaren steunend op het deeltjesmodel en kunnen berekenen. G5, G10 50 de onregelmatige dichtheidsverandering van water beschrijven en illustreren met een proef. G9, G14, G15, G20, G21 G8, G22*- G32* Uitzetting van vloeistoffen, kubieke uitzettingscoëfficiënt Anomalie van de dichtheid van water 51 technische toepassingen beschrijven i.v.m. uitzetting. Technische toepassingen bij uitzetting 52 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. uitzetting. Vragen en vraagstukken

18 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 17 Specifieke pedagogisch-didactische wenken Aandacht hebben voor mogelijke misvattingen over warmte en temperatuur die leerlingen hebben opgebouwd in het dagelijks leven (39); Warmte is een soort onzichtbare stof die de kamer binnenkomt. ; Warmte en temperatuur zijn hetzelfde.. Met verschillende proeven de uitzetting van de vaste stoffen en vloeistoffen illustreren (44); Het onregelmatig gedrag van water met een proef demonstreren (50); Verschillende toepassingen bespreken waarbij de uitzetting van de vaste stof of vloeistof illustreert zoals: het doorzakken van kabels, het wegdek dat omhoog geduwd, het temperatuursverloop in een vijver bij afkoeling (51). G10 53 GASSEN Toestandsfactoren van een ideaal gas de druk, volume, temperatuur en massa van een gas beschrijven en benoemen. G10 54 voor een bepaalde hoeveelheid gas het verband tussen druk en volume bij constante temperatuur beschrijven en grafisch weergeven. G10 55 voor een bepaalde hoeveelheid gas het verband tussen volume en temperatuur bij een constante druk beschrijven en grafisch weergeven. G10 56 voor een bepaalde hoeveelheid gas het verband tussen druk en temperatuur bij een constant volume beschrijven en grafisch weergeven. G10 57 de kinetische opvatting van het begrip temperatuur beschrijven en in verband brengen met het absolute nulpunt. Wet van Boyle Wet van Gay-Lussac Wet van Regnault Absolute temperatuur, absoluut nulpunt G1-G12, G22*-G32* 58 een gaswet experimenteel afleiden en grafisch weergeven. Leerlingenproef: experimentele studie van één van de gaswetten G10 59 voor een bepaalde hoeveelheid ideaal gas het verband tussen de druk, het volume en de temperatuur beschrijven. De ideale gaswet G10 60 de toestandsvergelijking van een ideaal gas beschrijven en gebruiken. De algemene gaswet G9, G14, G15, G20, G21 G8, G22*- G32* 61 technische toepassingen en beschrijven en gebruiken i.v.m. gaswetten. Technische toepassingen bij gassen 62 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. gaswetten. Vragen en vraagstukken

19 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 18 Specifieke pedagogisch-didactische wenken Tijdens het eerste leerjaar van de eerste graad hebben de leerlingen in het vak natuurwetenschappen kennis gemaakt met de samenstelling van lucht en luchtdruk. Volgende leerplandoelstellingen zijn aan bod gekomen: (53); de samenstelling van lucht beschrijven; de druk van de lucht uitleggen steunend op het deeltjesmodel. Voldoende aandacht besteden aan de grafische voorstelling van de gaswetten (54,55,56); Via de extrapolatie van een volume(temperatuur)- of druk(temperatuur)-grafiek het bestaan van het absoluut nulpunt toelichten. De extrapolatie is enkel geldig voor de ideale gastoestand, in werkelijkheid wordt het gas eerst vloeibaar en daarna vast (57); De toestandsvergelijking van een ideaal gas als benadering van de beschrijving van het gedrag van de reële gassen toelichten (60); Informatie opzoeken over de verschillende wetenschappers die de gaswetten hebben geformuleerd (61); Als context bij de algemene gaswet voorbeelden bespreken zoals de zon (hete gasbol), de werking van de airbag (61). G10 63 WARMTE-UITWISSELING Warmte-uitwisseling en thermisch evenwicht met het deeltjesmodel de inwendige energie beschrijven en in verband brengen met warmte-uitwisseling. G10 64 het begrip warmtecapaciteit verwoorden en in eenvoudige situaties gebruiken. Warmtecapaciteit G5, G10 65 het begrip soortelijke warmtecapaciteit verwoorden en in eenvoudige situaties gebruiken. Soortelijke warmtecapaciteit G10 66 bij een warmte-uitwisseling tussen twee stoffen een warmtebalans opstellen. Warmtebalans bij warmte-uitwisseling G1-G12, G22*-G32* G1-G12, G22*-G32* 67 de warmtecapaciteit van een vat bepalen. Leerlingenproef: bepaling van de warmtecapaciteit van een vat 68 de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof of vloeistof bepalen. Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof of vloeistof. G1-G12, G22*-G32* 69 de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof bepalen door omzetting van mechanische energie in warmte. Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof door omzetting van mechanische energie in warmte G9, G14, G15, G20, G21 70 technische toepassingen beschrijven en gebruiken i.v.m. warmte. Technische toepassingen bij warmte

20 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 19 G8, G22*- G32* 71 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. warmte-uitwisseling. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Als context voor de begrippen warmtecapaciteit is het nuttig de grootteorde te bespreken en in verband hiermee het belang van water aanduiden als middel om warmte te vervoeren en ook om de invloed van de zee op het klimaat te verduidelijken (65); Het opstellen van een warmtebalans systematisch inoefenen. Deze toepassingen met warmtebalansen beperken tot eenvoudige situaties (66); Als historische context de proef van Joule beschrijven voor de bepaling van het mechanisch warmte-equivalent (69); Aandacht hebben voor technische ontwerpen zoals speksteenkachel, verschillende soorten borden en koppen (70). G10 72 FASEOVERGANGEN Smelten en stollen Smelten en stollen het smelten en stollen van een stof met het deeltjesmodel verklaren. G5, G10 73 de soortelijke smeltingswarmte verwoorden en in een eenvoudige situatie gebruiken. Soortelijke smeltingswarmte G10 74 het verschijnsel onderkoeling beschrijven. Onderkoeling G1-G12, G22*-G32* G1-G12, G22*-G32* 75 experiment i.v.m. onderkoeling uitvoeren. Leerlingenproef: experiment i.v.m. onderkoeling 76 onder begeleiding de soortelijke warmtecapaciteit van ijs experimenteel bepalen. Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke warmtecapaciteit van ijs G10 77 de verandering van het volume en de dichtheid bij smelten en stollen beschrijven. Verandering van volume en dichtheid bij het smelten en stollen G10 78 de invloed van de druk op het smeltpunt van een stof beschrijven en grafisch weergeven. Invloed van de druk op het smeltpunt, smeltlijn G9, G14, G15, G20, 79 technische toepassingen beschrijven i.v.m. smelten en stollen. Technische toepassingen bij smelten en stollen

21 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 20 G21 G8, G22*- G32* 80 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. smelten en stollen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Verschijnselen bij smelten en stollen uitvoerig illustreren met proeven en voorbeelden uit het dagelijks leven (72,73,74,77,78). G10 81 Verdampen, koken en condenseren verdampen en condenseren van een stof met het deeltjesmodel verklaren. G10 82 eigenschappen van verzadigde en onverzadigde dampen in een eenvoudige situatie beschrijven. Verdampen en condenseren Verzadigde en onverzadigde dampen G1-G12, G22*-G32* 83 de soortelijke verdampingswarmte van waterdamp bepalen. Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke verdampingswarmte van waterdamp G10 84 het kookverschijnsel beschrijven. Kookverschijnsel G5, G10 85 soortelijke verdampingswarmte verwoorden en gebruiken in eenvoudige situaties. Soortelijke verdampingswarmte G10 86 de invloed van de druk op het kookpunt van een stof beschrijven en grafisch weergeven. G10 87 het onderscheid tussen een gas en een damp aangeven en hierbij het begrip kritische temperatuur gebruiken. Invloed van de druk op het kookpunt, kooklijn Kritische temperatuur G9, G14, G15, G20, G21 G8, G22*- G32* 88 technische toepassingen beschrijven i.v.m. verdampen, koken en condenseren. Technische toepassingen bij verdampen, koken en condenseren 89 vragen en vraagstukken oplossen i.v.m. verdampen, koken en condenseren. Vragen en vraagstukken

22 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 21 Specifieke pedagogisch-didactische wenken Bij de bespreking van het kritisch punt het vloeibaar maken van gassen als voorbeeld beschrijven (87); Het kookverschijnsel en koken bij verhoogde of verlaagde druk illustreren met voorbeelden uit het dagelijks leven zoals een snelkookpan (88). G10 90 Sublimeren Sublimeren van een stof met het deeltjesmodel verklaren. Sublimeren G10 91 in een p(v) grafiek de isothermen van Andrews toelichten. Isothermen van Andrews G10 92 in een druk- temperatuur diagram van een stof de verschillende lijnen en gebieden toelichten. Het druk temperatuursdiagram G9, G14, G15,G20, G21 G8, G22*- G32* 93 technische toepassingen beschrijven i.v.m. sublimeren. Technische toepassingen bij sublimeren 94 vragen en vraagstukken oplossen. Vragen en vraagstukken Specifieke pedagogisch-didactische wenken Het sublimatieverschijnsel illustreren met voorbeelden uit onze leefwereld (90). G5, G10 95 Arbeid bij gassen de formule voor arbeid geleverd door een gas bij constante druk uit de formule voor arbeid afleiden. Mechanische energie en andere energievormen G10 96 de oppervlakte onder de p(v)-grafiek als maat voor de geleverde arbeid omschrijven. Oppervlaktemethode bij bepaling van de arbeid G10 97 arbeid bij isobare, isochore en adiabatische processen beschrijven. Arbeid bij isobare, isochore en adiabatische processen G10 98 een kringproces voorstellen in een p(v)-grafiek en er de arbeid uit afleiden. Kringproces

23 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 22 G10 99 de eerste hoofdwet van de thermodynamica formuleren. Eerste hoofdwet van de thermodynamica G de tweede hoofdwet van de thermodynamica kwalitatief omschrijven en hieruit de degradatie van energie bij energieomzettingen afleiden. Tweede hoofdwet van de thermodynamica G9, G14, G15, G20, G21 G8, G22*- G32* 101 technische toepassingen i.v.m. arbeid bij gassen beschrijven. Technische toepassingen i.v.m. arbeid bij gassen 102 vragen en vraagstukken i.v.m. arbeid bij gassen. Vragen en vraagstukken Specifiek pedagogische wenken: Als technische context de carnotcyclus in verband brengen met thermische motoren zoals de viertaktmotor (101). G5, G Warmtetransport de verschillende soorten warmtetransport beschrijven, met een proef illustreren en steunend op het deeltjesmodel verklaren. G de warmtegeleidingcoëfficiënt(λ), warmteovergangcoëfficiënt(α) en de warmte doorstromingscoëfficiënt(u) beschrijven en toepassen in een concrete situatie. (U) G9, G14, G15, G20, G21 G8, G22*- G32* Soorten warmtetransport: warmtegeleiding convectiestroming straling Warmtetransport kwantitatief warmtegeleidingcoëfficiënt (λ) warmteovergangcoëfficiënt (α) warmte doorstromingscoëfficiënt (U) 105 technische toepassingen i.v.m. warmtetransport beschrijven. Technische toepassingen bij warmtetransport 106 vragen en vraagstukken i.v.m. warmtetransport. Vragen en vraagstukken i.v.m. warmtetransport Specifieke pedagogische wenken:

24 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 23 Tijdens het tweede leerjaar van de eerste graad hebben de leerlingen in het vak natuurwetenschappen kennis gemaakt met warmte en warmtetransport. Volgende leerplandoelstellingen zijn aan bod gekomen: (103); de begrippen warmte en temperatuur onderscheiden en de temperatuur en in verband brengen met het deeltjesmodel van de materie; het warmtetransport door geleiding, stroming en straling vaststellen en in concrete voorbeelden herkennen en beschrijven. De verschillende soorten warmtetransport met proefjes illustreren en onderzoeken (103); Als technische context praktische toepassingen bespreken zoals warmtetransport bij spouwmuren, dubbele beglazing,thermos, ontstaan van wolken (105).

25 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 24 ALGEMEEN PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN WENKEN BIJ DE UITVOERING VAN DE LEERLINGENPROEF Met een leerlingenproef wordt bedoeld een proef die de leerlingen zelfstandig in kleine groepjes (max. drie leerlingen) uitvoeren, verwerken en ook rapporteren in de vorm van een persoonlijk verslag. Indien er in de klas maar één proefopstelling in voorraad is kan het experiment worden uitgevoerd als klasproef. Deze klasproef kan niet als een leerlingenproef worden beschouwd. Het is de bedoeling de proeven een uitdagend en motiverend karakter te geven en het verband met een dagelijkse context te illustreren. Om de eigen inbreng van leerlingen te stimuleren en leerlingen in toenemende mate van zelfstandigheid te laten werken bij de uitvoering van de leerlingenproeven zijn volgende factoren van belang: een motiverend en uitdagende stimulus bieden waardoor het experiment een duidelijk doel en betekenis bekomt; de mogelijkheid bieden aan de leerlingen om actief en zelfstandig een aantal beslissingen te nemen; de mogelijkheid bieden om hun eigen ideeën te verwoorden en te overleggen tijdens de uitvoering van de proef. De leerlingenproef kan ondersteund worden met een instructieblad dat kan variëren van een gesloten opdracht tot een open opdracht naargelang het niveau van zelfstandigheid van de leerling dat men wil bereiken. De uitvoering van de leerlingenproef gebeurt in kleine groepjes en hierbij leren de leerlingen zelfstandig een verslag opmaken en hierbij zoveel mogelijk gebruik maken van ICT. Het verslag bevat minimaal volgende punten: doel van de proef in de verwoording van een onderzoeksvraag; een beschrijving of tekening van de opstelling; een beschrijving van onderzoeksmethode, relevante formules, oplossingsformule; uitvoering van de proef: weergave van meetwaarden met aandacht voor beduidende cijfers in een tabel en/of een grafiek; evaluatie: formuleren van het besluit en opmerkingen. Het is belangrijk dat de verslaggeving persoonlijk gebeurt zodat leerlingen het verslag nauwkeurig en met de nodige discipline leren afmaken. Leerlingen leren zo onder begeleiding rapporteren in de vorm van een verslag en maken hierbij geen gebruik van een voorgedrukt invulblad. Bij het aanleren van de opmaak van een verslag kan eventueel een voorgedrukt werkblad ter ondersteuning worden gebruikt. Doordat het verslag een apart werkstuk is van een leerling is het aan te bevelen om deze taak in de evaluatie op te nemen en bij de bespreking van de resultaten van de leerlingenproef hierover klassikaal te rapporteren. Bij de evaluatie aandacht hebben voor verschillende vaardigheden en attitudes die bij uitvoering van de proef en het maken van het verslag aan bod komen: goede meetresultaten, nauwkeurigheid, orde en netheid, gedrag, opvolgen van instructies, aandacht voor de veiligheid, opmaak van het verslag Bij de aanvang van de leerlingenproef voldoende aandacht besteden aan de veiligheidsaspecten. Leerlingen moeten voldoende op hoogte zijn van de gevaren van bepaalde opstellingen, stoffen of instrumenten. Een klasgroep van twintig leerlingen is voor de uitvoering van leerlingenproeven didactisch verantwoord en wat veiligheid betreft aanvaardbaar. De leerlingen leren ook veilig en milieubewust omgaan met allerlei stoffen. Laat de leerlingen niet met giftige stoffen (bijv. kwik) werken.

26 TSO 2e graad Basisvorming en specifiek gedeelte Industriële wetenschappen 25 SITUERING VAN DE LEERLINGENPROEVEN IN HET LEERPLAN Minimaal twee leerlingenproeven uitvoeren tijdens het eerste leerjaar en vier leerlingenproeven tijdens het tweede leerjaar van de tweede graad. Het is aangewezen om uit de voorgestelde lijst een keuze te maken. Andere leerlingenproeven die duidelijk aansluiten bij de leerstofinhouden zijn ook toegestaan, mits rekening wordt gehouden met een evenwichtige spreiding over de verschillende leerstofonderdelen. Eerste leerjaar 1 Het SI eenhedenstelsel; 2 Dichtheid Leerlingenproef: bepaling van dichtheid van vaste stof of vloeistof. 3 Krachten Leerlingenproef: bepaling van de veerconstante van een veer. 4 Licht Leerlingenproef: wetten van de terugkaatsing; Leerlingenproef: wetten van de breking; Leerlingenproef: beeldvorming bij lenzen. 5 Druk. Leerlingenproef: Bepaling van de dichtheid van een vloeistof met een U-vormige buis Leerlingenproef: De wet van Archimedes Tweede leerjaar 6 Warmte Leerlingenproef: bepaling van de lineaire uitzettingscoëfficiënt van een vaste stof; 7 Gassen Leerlingenproef: experimentele studie van één van de gaswetten; 8 Warmte-uitwisseling Leerlingenproef: bepaling van de warmtecapaciteit van een vat; Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof of vloeistof; Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke warmtecapaciteit van een vaste stof door omzetting van mechanische energie in warmte; 9 Faseovergangen Leerlingenproef: proef i.v.m. met onderkoeling; Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke smeltingswarmte van ijs. Leerlingenproef: bepaling van de soortelijke verdampingswarmte WENKEN BIJ DE INFORMATIEOPDRACHT Om de eindtermen rond wetenschappen en samenleving te bereiken voeren de leerlingen één informatieopdracht uit per graad. Bij de uitvoering van deze opdracht ontwikkelen de leerlingen communicatievaardigheden waarbij zij de relaties tussen wetenschappen en de contextgebieden: duurzaamheid, cultuur en maatschappij leren duiden. Het is aangewezen om taalactiverende werkvormen te gebruiken zodat de leerlingen leerinhouden gebruiken door interactie met elkaar in een motiverende context met aandacht voor taal. Het is belangrijk de doelstellingen van deze opdracht duidelijk te stellen en beperkt te houden. Om de informatievaardigheid van leerlingen te ontwikkelen is het noodzakelijk dat leerlingen informatie efficiënt leren opzoeken (gebruik van zoekmachines) maar ook dat zij informatie kunnen verwerken tot een leesbare en goed gestructureerde tekst of korte presentatie. Doordat de opdracht een apart werkstuk is van één of enkele leerling(en) is het aan te bevelen om deze taak in de evaluatie op te nemen. Mogelijke werkvormen zijn: een discussiegesprek waarbij gefundeerde argumenten worden gebruikt;