AUTEURS : BEN WAAS GERARD SMITS ARTEUNIS BOS ONNO KALVERDA WERKBOEK BIOLOGIE VOOR JOU WERKBOEK BIOLOGIE VOOR JOU BIOLOGIE VOOR DE ONDERBOUW

Transcriptie

1 WERKBOEK BIOLOGIE VOOR JOU AUTEURS : BEN WAAS GERARD SMITS ARTEUNIS BOS ONNO KALVERDA 2a WERKBOEK BIOLOGIE VOOR JOU BIOLOGIE VOOR DE ONDERBOUW VMBO - T. HAVO. VWO 2a VMBO - T. HAVO. VWO ISBN _OM.indd :23:47

2

3 2a WERKBOEK BIOLOGIE VOOR JOU BIOLOGIE VOOR DE ONDERBOUW VMBO-T.HAVO.VWO AUTEURS GERARD SMITS BEN WAAS ARTEUNIS BOS ONNO KALVERDA ZESDE DRUK MALMBERG S-HERTOGENBOSCH

4 THEMA 1. Verbranding en ademhaling 3 2. Voeding en vertering De bloedsomloop Waarneming en regeling 129

5 THEMA 3 DE BLOEDSOMLOOP 89

6 1. Bloed 1 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Waaruit bestaat bloed? Afb. 1 Uit 2 In afbeelding 1 is schematisch een reageerbuis met bloed getekend. Het bloed heeft enkele dagen gestaan, waardoor bloedbestanddelen naar beneden zijn gezakt. Welke bestanddelen van het bloed zijn naar beneden gezakt? 3 Een onderzoeker heeft een reageerbuis met 100 ml bloed. Via een bepaalde techniek scheidt zij het bloedplasma van de vaste bestanddelen. Zij doet het bloedplasma in reageerbuis 1 en de vaste bestanddelen in reageerbuis 2. Ze vergelijkt de inhoud van de twee buizen. In welke reageerbuis zit de grootste inhoud? Leg je antwoord uit. In reageerbuis, want 2 OPDRACHT In afbeelding 2 staan stoffen die in het bloedplasma voorkomen. Noteer de stoffen in het schema. Afb. 2 opgeloste stoffen koolstofdioxide voedingsstoffen zuurstof water plasma-eiwitten (7%) zouten bloedplasma (91%) (een klein beetje) (2%) afvalstoffen bijv. 90

7 3 OPDRACHT Afbeelding 3 is een artikel uit een medisch tijdschrift. Beantwoord de volgende vragen over dit artikel. 1 Door welke stof krijgt bloed een rode kleur? 2 Wat is er aan de hand bij iemand die bloedarmoede heeft? 3 Wat zijn de verschijnselen bij bloedarmoede? 4 Welke stof is nodig voor de vorming van hemoglobine? 5 Noem twee oorzaken van bloedarmoede. 6 Hoe kan worden vastgesteld of iemand bloedarmoede heeft? Afb. 3 Bloedarmoede (anemie) Men spreekt van bloedarmoede als het aantal rode bloedcellen in het bloed te laag is. Ook kan het gehalte aan hemoglobine (de kleurstof in de rode bloedcellen) te laag zijn. In beide gevallen krijgen de cellen van het lichaam minder zuurstof aangevoerd. Als je bloedarmoede hebt, voel je je daardoor voortdurend zwak en vermoeid. Je hebt vaak hoofdpijn en bent kortademig. Door allerlei oorzaken kan het aantal rode bloedcellen in het bloed verminderen. Bij veel mensen bevat het bloed in de wintermaanden minder rode bloedcellen dan in de zomer. Bij vrouwen daalt het aantal rode bloedcellen tijdens de menstruatie. En ook bij jonge meisjes die slecht eten en weinig slapen, daalt het aantal rode bloedcellen al gauw. Toch treedt in deze gevallen meestal slechts een geringe vermindering op en is er geen sprake van bloedarmoede. Een ernstige vermindering van het aantal rode bloedcellen kan worden veroorzaakt door te weinig ijzerzouten in het voedsel. Een arts kan dan staalpillen voorschrijven. Staalpillen bevatten ijzer. IJzerzouten zijn nodig voor de vorming van hemoglobine. Ook kan bloedarmoede worden veroorzaakt door vitaminegebrek. Je kunt niet aan de huidkleur zien of iemand bloedarmoede heeft. Veel mensen die bleek zijn, blijken toch een normaal aantal rode bloedcellen te hebben. Bloedarmoede kan alleen worden vastgesteld door het bloed te laten onderzoeken in een medisch laboratorium. 91

8 4 OPDRACHT Vul het schema in. Gebruik daarbij: bij 1: ja nee; bij 2: bloedstolling ziekteverwekkers (bacteriën) bestrijden zuurstoftransport; bij 3: Hebben ze een celkern? 2 Wat is hun functie? Rode bloedcellen Witte bloedcellen Bloedplaatjes 3 Hoeveel zitten er gemiddeld in mm 3 bloed? 5 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Hoe komt het dat witte bloedcellen hun functie ook buiten de bloedvaten kunnen vervullen? 2 In een ontstoken wond kan etter (pus) ontstaan. Waaruit bestaat etter? Uit 3 Wat is er aan de hand bij iemand die trombose heeft? 4 In 1 liter bloed zitten gemiddeld miljard rode bloedcellen. Herman heeft 5 liter bloed. Bereken hoeveel rode bloedcellen Herman heeft. Herman heeft 92

9 6 OPDRACHT PRACTICUM: BLOEDCELLEN WAT HEB JE NODIG? een klaargemaakt preparaat van bloed een microscoop tekenmateriaal WAT MOET JE DOEN? Bekijk het preparaat bij een vergroting van 100. Zoek een gedeelte van het preparaat op waarin je zowel rode als witte bloedcellen ziet. Bekijk het preparaat vervolgens bij een vergroting van 400. Maak in dit vak een tekening van een rode bloedcel en van een witte bloedcel. Zet onder de tekeningen: rode bloedcel witte bloedcel. Geef in de witte bloedcel aan: celkern. HB. 2 BLZ

10 2. De bloedsomloop 7 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Waarom noemen we de bloedsomloop van de mens een dubbele bloedsomloop? Omdat 2 In afbeelding 4 is de bloedsomloop van een vis schematisch getekend. Heeft een vis ook een dubbele bloedsomloop? Leg je antwoord uit. Afb. 4 Bloedsomloop van een vis (schematisch). kop met kieuwen hart orgaan orgaan, want 3 Wat gebeurt er met zuurstof en koolstofdioxide in de kleine bloedsomloop van de mens? 4 Wat gebeurt er met zuurstof en koolstofdioxide in de grote bloedsomloop van de mens? 5 In afbeelding 13 van je handboek is een helft van de bloeds omloop blauw gekleurd en de andere helft rood. Dit is gedaan om het zuurstofgehalte van het bloed aan te geven: zuurstofrijk of zuurstofarm. (In werkelijkheid is zuurstofrijk bloed felrood en zuurstofarm bloed donkerrood.) Welk deel in afbeelding 13 geeft zuurstofrijk bloed aan, het rode of het blauwe deel? Leg je antwoord uit. 94

11 6 In het diagram van afbeelding 5 is het gehalte van zuurstof in het bloed in een bloedsomloop weergegeven. Geeft dit diagram de verandering weer van het zuurstofgehalte van het bloed in de grote bloedsomloop of in de kleine bloedsomloop? Leg je antwoord uit. In de bloedsomloop, want Afb. 5 zuurstofgehalte van het bloed HB. 3 BLZ. 89 plaats 3. Het hart 8 OPDRACHT In afbeelding 6 zie je een schematische tekening van een lengtedoorsnede van het hart. Noteer de namen van de aangegeven delen. Geef met pijlen aan in welke richting het bloed door het hart en door de bloedvaten stroomt. Kleur alle delen die zuurstofrijk bloed bevatten rood en alle delen die zuurstofarm bloed bevatten blauw. Afb. 6 95

12 9 OPDRACHT Vul het schema in. Gebruik daarbij de woorden van afbeelding 7. Afb. 7 aorta linkerboezem holle aders longen rechterboezem longslagaders organen longaders Kleine bloedsomloop Grote bloedsomloop Volgorde 1 rechterkamer 1 linkerkamer OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 In afbeelding 14 van je handboek zie je het hart voor het grootste deel rechts van het borstbeen getekend. Ligt het hart voor het grootste deel in de rechterhelft van het lichaam? Leg je antwoord uit., want 2 Door welke bloedvaten stroomt bloed dat rijk is aan zuurstof en voedingsstoffen naar de hartspier? 3 Door welke bloedvaten stroomt bloed dat rijk is aan koolstofdioxide en andere afvalstoffen weg uit de hartspier? 4 Bloed stroomt vanuit de aorta via de kransslagaders naar hartspierweefsel en via de kransaders terug in de rechterboezem. Behoren de kransslagaders en kransaders tot de kleine bloedsomloop of tot de grote bloedsomloop? 96

13 5 Afbeelding 8 is een deel van een artikel over de voetballer Nwankwo Kanu. Wat was er aan de hand bij de hartstoornis van Kanu? Afb Waardoor raakte de linkerkamer van het hart van Kanu te vol? Doordat Niet alle delen van het hart hebben een even dikke spierwand. Dit hangt samen met de afstand waarover het bloed door elk hartdeel wordt weggepompt. 7 Welke delen van het hart hebben de meest gespierde wand, de boezems of de kamers? Leg je antwoord uit. De, want 8 Welke kamer heeft de meest gespierde wand, de linkerkamer of de rechterkamer? Leg je antwoord uit. Nwankwo Kanu heeft een plastic hartklep Nwankwo Christian Kanu (1 augustus 1976) is een Nigeriaanse profvoetballer met een schitterende carrière bij topclubs. Kanu speelde van 1993 tot 1996 bij Ajax. Hij maakte in 54 wedstrijden 25 goals. In 1996 werd Kanu verkocht naar Inter Milan. Kort na zijn overgang van Ajax naar Inter Milan bleek uit een medische keuring dat Kanu een hartkwaal had. Een klep in de aorta functioneerde niet goed en begon te lekken. De linkerkamer van het hart raakte te vol. Hierdoor werden de functie van het hart en het leven van Kanu ernstig bedreigd. De artsen kwamen tot de slotsom dat hij de hartafwijking al bij zijn geboorte had meegekregen. Kanu onderging in november 1996 een vier uur durende hartoperatie. Bij de Afrikaan werd een plastic aortaklep aangebracht. Hij kwam pas in april 1997 terug bij Inter Milan. Ondanks zijn operatie werd Kanu in 1996 verkozen tot Afrikaans voetballer van het jaar. De, want Joran is geboren met een hartafwijking. Hij heeft een opening in de tussenwand van het hart (zie afbeelding 9). Als de hartkamers zich samentrekken, stroomt er bloed door de opening. Dat bloed stroomt in de richting van de pijl. 9 Is de hoeveelheid bloed die in de aorta stroomt door Jorams hartafwijking groter of kleiner dan normaal? Of heeft de opening in de harttussenwand daar geen invloed op? Leg je antwoord uit. Afb. 9. De hoeveelheid bloed is, want HB. DE WERKING VAN HET HART BLZ

14 11 OPDRACHT Vul de ontbrekende woorden in het schema in. Gebruik daarbij de woorden van afbeelding 10. Enkele woorden moet je meer dan een keer gebruiken. Afb. 10 holle aders en longaders kamers druk boezems dicht longslagader en aorta open Samentrekken van de boezems 1 De trekken zich samen. Hierdoor stroomt het bloed van de in de. 2 De hartkleppen zijn dan. 3 De halvemaanvormige kleppen zijn dan. Samentrekken van de kamers 4 Direct daarna trekken de zich samen. 5 De hartkleppen gaan dan. 6 De in de kamers stijgt. 7 De halvemaanvormige kleppen gaan dan. 8 Het bloed wordt in de gepompt. Hartpauze 9 Hierna volgt de hartpauze. Uit de stroomt het bloed in de en gedeeltelijk al in de. 10 De hartkleppen zijn dan. 11 De halvemaanvormige kleppen zijn dan. 12 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Bij een volwassene pompt het hart per slag ongeveer 70 ml bloed weg. De hartslag van volwassenen is gemiddeld 70. Uit deze gegevens kun je berekenen hoeveel bloed een hart per minuut gemiddeld wegpompt. Bereken hoeveel liter (1 liter = 1000 ml) bloed het hart per minuut ongeveer wegpompt. Bij veel hartoperaties moet het hart worden stilgelegd. De functies van het hart en de longen worden dan overgenomen door een zogenaamde hart-longmachine. In afbeelding 11 is de werking van zo n machine schematisch weergegeven. 2 Welk nummer in afbeelding 11 geeft het deel van de machine aan dat de functie van de linkerkamer overneemt? 3 Welk nummer geeft het deel aan dat de functie van de longen overneemt? 98

15 Afb. 11 Hart-longmachine (schematisch) aorta bovenste holle ader legenda: onderste holle ader 1 De holle aders en de aorta worden afgeklemd, zodat er geen bloed meer door het hart stroomt. 2 Het bloed uit de holle aders wordt opgevangen en naar de hartlongmachine gevoerd. 3 Reservoir waarin het bloed wordt opgevangen. 4 Deel van de hart-longmachine waar zuurstof in het bloed wordt gebracht. 5 Warmtewisselaar om het bloed te koelen. 6 Pomp die het bloed naar de aorta pompt. 7 Invoer van bloed in de aorta. 8 Hart dat is stilgelegd. HB. 4 BLZ

16 4. De bloedvaten 13 OPDRACHT Vul het schema in. Gebruik daarbij: bij 1: naar het hart toe van het hart weg; bij 2: hoog laag; bij 3: dunner dik, stevig en elastisch; bij 4: merkbaar niet merkbaar; bij 5: diep in het lichaam minder diep in het lichaam; bij 6: aanwezig, vooral in de armen en benen niet aanwezig (behalve de halvemaanvormige kleppen). Slagaders Aders 1 Het bloed stroomt 2 De bloeddruk is 3 De wand is 4 De hartslag is 5 Ze liggen meestal 6 Kleppen zijn 14 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Waardoor wordt de bloeddruk veroorzaakt? 2 In afbeelding 12 zijn een doorsnede van ader en van een slagader schematisch getekend. In welke figuur is een ader getekend? Leg je antwoord uit. In figuur, want 100

17 3 Afbeelding 13 is een artikel uit een regionale krant. Uit het artikel blijkt dat de slagaderlijke bloeding levensgevaar opleverde voor het slachtoffer. Waardoor is een wond waarbij een slagader is beschadigd (slagaderlijke bloeding) gevaarlijker dan een wond waarbij een ader is beschadigd? Afb. 12 Doordat Afb. 13 Mishandeling met slagaderlijke bloeding BREDA - In de nacht van donderdag op vrijdag kreeg de politie de melding van een vechtpartij tussen twee groepen in de Veemarktstraat. Ter plaatse bleek een man uit Tilburg te zijn neergestoken. De man (leeftijd onbekend) uit Tilburg had daarbij een slagaderlijke bloeding opgelopen in de hals. Een getuige verleende eerst hulp en door de wond dicht te duwen, kon de bloeding voorlopig worden gestelpt. Het slachtoffer werd door de ambulance voor behandeling naar het ziekenhuis gebracht. Het conflict tussen de twee groepen zou in een nabijgelegen horecagelegenheid zijn begonnen. Twee mannen uit Breda van 17 en 39 jaar werden aangehouden in verband met de mishandeling. figuur 1 figuur 2 In afbeelding 14 is een stukje weefsel met een bloedvat schematisch getekend. De vragen 4 t/m 6 gaan over deze afbeelding. 4 P geeft een bloedvat aan. Welk type bloedvat is P? Leg uit waaraan je dat kunt zien. Een, want 5 Pijl Q geeft vocht aan dat het bloed verlaat naar de cellen toe. Welke stoffen bevat dit vocht? 6 Pijl R geeft vocht aan dan van de cellen naar het bloed gaat. Welke stoffen bevat dit vocht? Afb. 14 Weefsel met een bloedvat (schematisch). P Q R 101

18 In afbeelding 15 is een bepaald type bloedvat schematisch getekend. De vragen 7 en 8 gaan over deze afbeelding. 7 Is dit bloedvat een ader, een haarvat of een slagader? Afb. 15 Bloedvat (schematisch). S 8 In welke richting kan het bloed door dit bloedvat stromen, in de richting van pijl S of in de richting van pijl T of in beide richtingen? Leg je antwoord uit. In de richting van pijl, want 15 OPDRACHT Afbeelding 16 is een tekst uit een folder. Volg de instructies op die in deze tekst worden gegeven. Beantwoord daarna de volgende vragen. 1 In afbeelding 16 wordt een bloedvat met de middelvinger dichtgedrukt. Stroomt het bloed in dit bloedvat van links naar rechts of van rechts naar links? 2 Is dit bloedvat een ader of een slagader? 3 In tekening 3 verhinderen kleppen dat het bloed terugstroomt. Op welke plaats (P, Q of R) bevinden zich kleppen die in deze situatie het bloed tegenhouden? Afb. 16 Bloedstroom in je handen Op de volgende manier kun je bij jezelf zien hoe je bloed stroomt. Tekening 1 Bal je linkerhand tot een vuist. Op de rug van je hand zie je bloedvaten. Druk één van die bloedvaten met je rechtermiddelvinger dicht. Tekening 2 Strijk met de wijsvinger van je rechterhand het bloed in het dichtgedrukte bloedvat weg in de richting van je pols. Tekening 3 Als je het bloedvat met je middelvinger dicht blijft drukken, stroomt er geen nieuw bloed in dit bloedvat, omdat de kleppen het bloed verhinderen terug te stromen. Tekening 4 Als je niet meer op het bloedvat drukt, stroomt het bloedvat weer vol. P Q R T tekening 1 tekening 2 tekening 3 tekening 4 HB. HET BLOEDVATENSTELSEL BLZ

19 16 OPDRACHT In afbeelding 17 zie je een schematische tekening van het bloedvatenstelsel. De bloedvaten in armen en benen zijn weggelaten. Noteer de namen van de aangegeven delen. Geef met een pijltje in ieder bloedvat de stroomrichting van het bloed aan. In de aorta is dit voorgedaan. Kleur alle delen die zuurstofrijk bloed bevatten rood. Kleur alle delen die zuurstofarm bloed bevatten blauw. In de haarvaten vindt een overgang plaats van zuurstofrijk bloed naar zuurstofarm bloed. Afb. 17 haarvaten 103

20 17 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 De meeste slagaders bevatten zuurstofrijk bloed. Welke slagaders bevatten zuurstofarm bloed? De bevatten zuurstofarm bloed. 2 De meeste aders bevatten zuurstofarm bloed. Welke aders bevatten zuurstofrijk bloed? De bevatten zuurstofrijk bloed. De hoeveelheid bloed die naar verschillende organen toestroomt, is bij rust anders dan bij inspanning (zie afbeelding 18). 3 Bij welke organen neemt bij inspanning de bloedtoevoer in percentage het meest toe? Geef bij je antwoord een berekening. Bij 4 Bij welke organen neemt bij inspanning de bloedtoevoer in percentage het meest af? Geef bij je antwoord een berekening. Afb. 18 bloedverdeling bij inspanning 5% 5% 1% 5% 6% 78% verteringsorganen hartspier skelet nieren hersenen spieren 30% 5% 5% 25% 15% 20% bloedverdeling in rust 5 Door welke twee bloedvaten stroomt bloed naar de lever? Door 6 Door welk bloedvat stroomt bloed van de lever weg? Door 104

21 7 Het bloed in de poortader is in vergelijking met het bloed in de leverslagader zuurstofarm. Leg uit waardoor dit komt. 8 De samenstelling van het bloed in de poortader kan sterk wisselen. Op een bepaald moment kan dit bloed veel meer voedingsstoffen bevatten. Leg uit waardoor dit komt. Een witte bloedcel gaat via de kortste weg van een haarvat in het linkerbeen naar een haarvat in het rechterbeen. 9 Hoe vaak komt deze witte bloedcel onderweg door het hart? Afb Door welke bloedvaten en hartdelen gaat deze bloedcel achtereenvolgens? Linkerbeenader rechterbeenslagader. 18 OPDRACHT In afbeelding 20 is de bloedsomloop van een kikker schematisch getekend. Beantwoord de volgende vragen. 1 Uit welke delen bestaat het hart van een kikker? Afb. 20 Bloedsomloop van een kikker (schematisch). In het thema Ordening van deel 1 heb je geleerd dat bij een kikker ademhaling plaatsvindt met de longen en de huid. Het bloed dat in deze organen zuurstofrijk is geworden, stroomt terug naar het hart (zie afbeelding 20). 2 In welke hartdelen komt dit zuurstofrijke bloed het eerst terecht? Vanuit de longen komt het zuurstofrijke bloed longen huid K LB RB het eerst in Vanuit de huid komt het zuurstofrijke bloed het eerst in rest van het lichaam 105

22 3 Bij de mens bevat de rechterboezem zuurstofarm bloed. Bevat het bloed in de rechterboezem van een kikker meer of minder zuurstof dan het bloed in de rechterboezem van een mens? Leg je antwoord uit. zuurstof, want HB. 5 BLZ Hart- en vaatziekten 19 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen over het diagram van afbeelding 27 van je handboek. 1 Hoeveel mannen ongeveer zijn er in 2005 overleden als gevolg van hart- en vaatziekten? En hoeveel vrouwen? Ongeveer mannen en ongeveer vrouwen. 2 Wat was in 2005 doodsoorzaak nummer 1 bij mannen? Bij mannen 3 En wat was in 2005 doodsoorzaak nummer 1 bij vrouwen? Bij vrouwen 20 OPDRACHT In tabel 1 zijn de doodsoorzaken in 2005 in Nederland precies in aantallen weergegeven. Tel op hoeveel mensen in totaal zijn overleden in 2005 en noteer dit in de tabel. Tabel 1 Doodsoorzaken in Nederland (2005). Aantal personen Percentage Hart- en vaatziekten % Kanker % Ziekten van de ademhalingsorganen % Overige doodsoorzaken Totaal % 100% 106

23 Bereken het percentage voor elke doodsoorzaak. Rond dit percentage af naar een heel getal. Bijvoorbeeld: 10,49 en lager wordt 10 en 10,50 en hoger wordt 11. De percentages bij elkaar moeten 100% zijn. Maak van de percentages een cirkeldiagram. Zet de doodsoorzaken in (of bij) de vakken van het cirkeldiagram. Afb. 21 Circeldiagram. 21 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Wat kan er gebeuren als het cholesterolgehalte van het bloed erg hoog is? percentage doodsoorzaken in Nederland (2005) Dan 2 Bij slagaderverkalking wordt ook kalk afgezet in de laag tegen de binnenkant van bloedvaten. Welk gevolg heeft dit voor bloedvaten? 3 Welke gevolgen heeft slagaderverkalking voor de organen of weefsels waar de bloedvaten naartoe lopen? Deze organen en weefsels 4 Wat is er aan de hand bij een hartinfarct? Bij een hartinfarct 107

24 5 Wat wordt er gedaan bij een bypassoperatie? Afb. 22 Bypassoperatie? Dan Omdat een bypassoperatie een zware operatie is, wordt een hartpatiënt tegenwoordig vaak gedotterd (zie afbeelding 23). 6 Als een hartspecialist gaat dotteren, maakt hij een sneetje in de lies en opent hij daar een bloedvat. Wat doet hij daarna? Daarna Afb. 23 Dotteren: voor veel mensen een uitkomst Hartspecialisten zijn voortdurend bezig met verbetering van de behandeling van hart patiënten. Een goed voorbeeld daarvan is het dotteren. Bij deze behandelingsmethode wordt een vernauwing in een kransslagader opgerekt met een soort ballonnetje. Via een sneetje in de lies schuift de hartspecialist een slangetje door een bloedvat naar het hart van de patiënt. Aan het begin van het slangetje zit een ballonnetje. Op de plaats van de vernauwing in de kransslagader wordt het ballonnetje opgepompt. Hierdoor brokkelt de vernauwing af. Dotteren is een vrij eenvoudige, kostenbesparende en weinig belastende ingreep, die veel bypassoperaties voorkomt. Door het dotteren hoeft één op de drie patiënten niet te worden geopereerd. 1 een slangetje met aan het uiteinde een ballonnetje wordt tot in de kransslagader geschoven 2 door het oppompen van het ballonnetje brokkelt de kalkafzetting af 3 het slangetje wordt teruggetrokken 108

25 7 Bereikt het slangetje de kransslagader via de aorta of via de onderste holle ader? Leg je antwoord uit. Via de, want In afbeelding 33 van je handboek staan adviezen voor een gezonde leefwijze waardoor hart- en vaatziekten voorkomen kunnen worden. De persoon in afbeelding 24 trekt zich duidelijk niets aan van deze adviezen. 8 Noem vier dingen waaruit blijkt dat de persoon in afbeelding 24 zich niets aantrekt van de adviezen. Afb. 24 In afbeelding 25 is in een diagram de gemiddelde kans op een hartinfarct in relatie tot roken weergegeven. 9 Hoe groot is gemiddeld de kans dat iemand die nooit heeft gerookt een hartinfarct krijgt? 10 Iemand rookt een pakje sigaretten per dag. Hoeveel keer zo groot is haar kans op een hartinfarct, in vergelijking met iemand die niet rookt? Afb. 25 kans op een hartinfarct (%) HB. 6 BLZ. 99 nooit gerookt 1 pakje per dag meer dan 1 pakje per dag 109

26 6. Uitscheiding 22 OPDRACHT In afbeelding 26 zie je een schematische tekening van de nieren en de urinewegen. Noteer de namen van de aangegeven delen. Kleur de nierschors bruin en het niermerg oranje. Kleur de bloedvaten die zuurstofrijk bloed bevatten rood en de bloedvaten die zuurstofarm bloed bevatten blauw. Kleur de delen die urine bevatten geel. Afb OPDRACHT In afbeelding 27 staan delen van de nieren en de urinewegen. Noteer de delen in het schema. Afb. 27 urineblaas nierschors en niermerg urineleiders urinebuis nierbekkens Functies Urine vormen Urine verzamelen Delen De urine afvoeren naar de urineblaas De urine tijdelijk opslaan De urine afvoeren naar buiten het lichaam 110

27 24 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 De nierslagaders zijn aftakkingen van de aorta. Takken de nierslagaders boven of beneden het middenrif af van de aorta? Leg je antwoord uit. het middenrif, want 2 Afbeelding 28 is een stuk tekst van een medische site op internet. Wat kan het gevolg zijn als een urineleider afknikt? Afb. 28 Wandelende nieren De nieren liggen ingebed in vetweefsel en worden op hun plaats gehouden door bindweefsel. Bij sommige mensen worden de nieren niet zo goed op hun plaats gehouden. We spreken dan van wandelende nieren. Dat gebeurt vooral bij sterke vermagering. Het vetweefsel rondom de nieren wordt dan afgebroken, waardoor de nieren meer ruimte krijgen. De nieren kunnen dan van plaats veranderen. Het gevolg kan zijn dat er een knik komt in de urineleider van één of van beide nieren. Dit kan leiden tot hevige pijnaanvallen. 3 Uit welke stoffen bestaat urine? Uit 4 Als je veel hebt gedronken, produceren de nieren dan veel of weinig urine? Leg je antwoord uit. urine, want 5 De kleur van urine kan verschillen van heel licht naar donker. Is de kleur van urine licht of donker als je veel hebt gedronken? Leg je antwoord uit., want 111

28 6 Bij een nierbekkenontsteking is de wand van een nierbekken ontstoken. Dit kan worden veroorzaakt door bacteriën die via de urinewegen van buiten het lichaam zijn gekomen. Door welke delen zijn deze bacteriën achtereenvolgens gekomen? Je hebt nu de basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Je hoort van je docent of je de extra basisstof moet maken. Als je de extra basisstof moet maken, ga je verder op bladzijde 101 van je handboek. Als je de extra basisstof niet hoeft te maken, bestudeer je de samenvatting op bladzijde 106 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 112

29 EXTRA 7. Weefselvloeistof en lymfe 25 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Waardoor wordt er in de haarvaten van de grote bloedsomloop vocht naar buiten geperst? 2 Hoe noemen we het vocht buiten de haarvaten? 3 Wat is de functie van weefselvloeistof? 4 Hoe noemen we het vocht in de lymfevaten? 5 Uit welke stoffen bestaat lymfe? Uit 6 Door bloed worden zuurstof, voedingsstoffen, koolstofdioxide en andere afvalstoffen vervoerd. Welke van deze stoffen komen ook in lymfe voor? 7 In afbeelding 29 is een lymfevat schematisch getekend. In welke richting wordt lymfe in dit lymfevat vervoerd? Leg je antwoord uit. Afb. 29 Lymfevat (schematisch). P Q In de richting, want 8 Op welke manier komt lymfe weer in het bloedvatenstelsel terecht? 113

30 EXTRA 9 Wat is de functie van lymfeknopen? 10 Noem enkele plaatsen in je lichaam waar lymfeknopen voorkomen. 11 Een tatoeage verbleekt na een aantal jaren. Bij iemand met een tatoeage op de rechterarm ontstond na enige jaren een donkere vlek in de rechteroksel. Leg dat uit. Afb. 30 Een tatoeage. 26 OPDRACHT Afbeelding 31 is een tekst uit een medisch jeugdboek. Beantwoord de volgende vragen over deze tekst. 1 In een blaar bevindt zich helder, kleurloos vocht. Hoe heet dit vocht? 2 Komen in dit vocht bloedcellen voor? Zo ja, welke? 3 Hoe komt het dat een blaar die is opengegaan pijnlijk is? 4 Welke voorzorgsmaatregelen moet je nemen als je een blaar met een naald wilt doorprikken? 114

31 EXTRA Afb. 31 Blaren Zo gaat-ie goed, zo gaat-ie beter, al weer een kilometer. Zingend loop je je de blaren bij de avondvierdaagse. Blaren krijg je wanneer er lange tijd druk én wrijving op de huid wordt uitgeoefend. De huid wordt over de onderlaag heen en weer geschoven en omdat de huid dat alleen maar kan als er vocht tussen de opperhuid en de onderlagen zit, hoopt zich daar vocht op. Wanneer je ver loopt, hoef je heus geen blaren te krijgen. Dat gebeurt echter wel wanneer je te nauwe schoenen draagt. Dan heb je druk en wrijving tegelijkertijd en kunnen de blaren niet uitblijven. Om blaren te voorkomen, kun je zorgen dat er niet zoveel wrijving is. Dat kan door te zorgen dat de voeten bij het lopen droog blijven. Wollen of katoenen sokken nemen het vocht gemakkelijk op en daardoor blijven de voeten zelf vrij droog. Wanneer je nylon sokken draagt, zijn ze al snel drijfnat. Je voet plakt dan tegen de schoen aan en wrijft heen en weer. Blaren kunnen bijna niet uitblijven. Als je een blaar hebt, kun je gewoon doorgaan met de bezigheden die hem hebben doen ontstaan. De blaar gaat dan vanzelf open en het vocht in het blaasje verdwijnt. De plek doet echter pijn. De huid ligt open en zweet komt zo op de onderlaag terecht. Dat is een heel branderig en onaangenaam gevoel, want in zweet zit zout. Je hoeft niet te wachten tot een blaar van zelf opengaat. Met een naald kun je een blaar doorprikken. Die naald moet schoon zijn, want je wilt niet met de naald bacteriën in de huid brengen zodat een ontsteking ontstaat. De naald wordt schoongemaakt door hem met een watje met alcohol of jodium te reinigen. Dat zijn stoffen die desinfecteren. Dat wil zeggen dat die stoffen de ziekteverwekkers be strijden die overal voorkomen, dus ook op de naald. Het doorprikken zelf is reuze eenvoudig. Je gaat er aan de zijkant in en hop, daar gaat de blaar al open en het vocht loopt eruit. Plak er vervolgens een pleister op om te zorgen dat de wrijving minder wordt. Ter voorkoming van blaren kun je overigens ook pleisters plakken op de plaatsen waar je blaren verwacht. HB. EXTRA 8 BLZ Antistoffen 27 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Wat zijn lichaamsvreemde stoffen? 2 Wanneer spreken we van een infectie? 115

32 EXTRA In afbeelding 32 is de afweerreactie van het lichaam op een ziekteverwekker schematisch getekend. Afb Welke letter geeft de P Q R ziekteverwekker aan? 4 Welke letter geeft de lichaamsvreemde stof (voor de mens) aan? 5 In welke tekening is de ziekteverwekker het meest schadelijk? Leg je antwoord uit. In tekening tekening 1 tekening 2 tekening 3 6 In afbeelding 33 is weergegeven hoe een witte bloedcel een ziekteverwekker onschadelijk maakt. Ontstaat hierdoor immuniteit voor deze ziekteverwekker? Leg je antwoord uit. Afb. 33 witte bloedcel ziekteverwekker, want 7 Wesley heeft waterpokken gehad. In zijn bloed bevindt zich daardoor antistof. Is deze antistof ook werkzaam tegen mazelen (zie afbeelding 34)? Leg je antwoord uit., want 8 Als je voor de eerste keer een bepaalde infectie oploopt, word je meestal ziek, ondanks dat je antistof maakt. Leg uit waardoor dat komt. Afb. 34 Kind met mazelen. 116

33 EXTRA Er bestaan verschillende virussen die verkoudheid veroorzaken. Eén van deze virussen wordt het RS-virus genoemd. Elk jaar worden in Nederland zo n baby s ziek door een infectie met dit virus. Van de zieke baby s komen er gemiddeld in het ziekenhuis terecht. Tien procent daarvan is zo ernstig ziek dat behandeling op een afdeling met intensive care nodig is. 9 Hoeveel baby s komen, volgens bovenstaande informatie, gemiddeld per jaar op een afdeling voor intensive care terecht als gevolg van een infectie met het RS-virus? Leg je antwoord uit. 28 OPDRACHT Bij een proefpersoon wordt een hoeveelheid van een bepaalde ziekteverwekker ingespoten. Deze persoon maakt antistof tegen deze ziekteverwekker. In diagram 1 van afbeelding 35 is het verband weergegeven tussen de hoeveelheid antistof die na de injectie wordt gevormd en de tijd die nodig is voor de vorming hiervan. De injectie vond plaats op tijdstip 0. Een jaar later wordt deze proefpersoon opnieuw ingespoten met eenzelfde hoeveelheid van dezelfde ziekteverwekker. Teken in diagram 2 de grafieklijn die nu het verband aangeeft tussen de hoeveelheid antistof die is gevormd en de tijd die nodig is voor de vorming hiervan. De injectie vond plaats op tijdstip 0. Afb. 35 hoeveelheid antstof hoeveelheid antstof 0 tijd (dagen) 0 tijd (dagen) injectie met tweede injectie met ziekteverwekker diagram 1 ziekteverwekker diagram 2 29 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Wanneer ben je immuun voor een bepaalde ziekte? 117

34 THEMA 3 DE BLOEDSOMLOOP EXTRA Afbeelding 36 is een artikel uit een tijdschrift. 2 Door een griepprik of neusspray ben je (tijdelijk) immuun voor de griepvirussen. Is dit kunstmatige immuniteit of natuurlijke immuniteit? immuniteit, want Afb. 36 Geen griepprik maar neusspray Griep wordt veroorzaakt door griepvirussen. Om griep te voorkomen, kun je je laten inenten met een griepprik. Veel mensen zien op tegen het krijgen van een griepprik. Onderzoekers hebben een neusspray ontwikkeld tegen griep. De neusspray lijkt nog beter te werken dan de griepprik. De griepprik en de neusspray bevatten delen van griepvirussen. De delen komen bij het gebruik van de neusspray terecht in het slijmvlies van de neus. Het lichaam maakt vervolgens antistoffen tegen de griepvirussen. 3 De griepprik en de neusspray bevatten delen van griepvirussen. Deze delen bevatten lichaamsvreemde stoffen. Welk risico bestaat er als er complete griepvirussen in de griepprik en de neusspray zouden zitten? Afbeelding 37 is een vaccinatiekaart. Op een vaccinatiekaart wordt aangetekend welke vaccinatie een kind krijgt en wanneer. Gebruik afbeelding 37 bij het beantwoorden van de volgende vragen. Afb _03.indd :50:56

35 EXTRA 4 Worden er bij vaccinaties lichaamsvreemde stoffen ingespoten? 5 En worden er bij vaccinaties antistoffen ingespoten? 6 In het eerste levensjaar krijgen kinderen vier keer een DKTP-vaccin. Tegen welke ziekten worden kinderen dan ingeënt? Tegen 7 Op latere leeftijd volgen vaccinaties tegen o.a. BMR. Waar staan de letters BMR voor? Voor 8 Een vrouw van veertig wil een wereldreis maken. Ze heeft als kind alle vaccinaties gehad die er toen waren, onder andere DKTP-prikken. Ze vraagt haar huisarts of ze nog vaccinaties moet krijgen. Haar huisarts adviseert haar verschillende vaccinaties, waaronder een DTP-prik. Welke conclusie kun je hieruit trekken over de duur van de immuniteit na DTP-vaccinaties? 9 Waar beschermt een MenC-vaccin (zie afbeelding 46 van je handboek) je tegen? Je hebt nu de extra basisstof van dit thema doorgewerkt. Controleer met het antwoordenboek of je de extra-basisstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. Bestudeer de samenvatting op bladzijde 106 van je handboek. Daarin staat in doelstellingen weergegeven wat je moet kennen en kunnen. Hiermee kun je je voorbereiden op de diagnostische toets. 119

36 DIAGNOSTISCHE TOETS Scoreblad Diagnostische toets DOELSTELLING 1. A B C D DOELSTELLING 2. Juist Onjuist DOELSTELLING 3. 1 DOELSTELLING 6. Slagaders Haarvaten Aders DOELSTELLING 7. A B C DOELSTELLING 8. Juist Onjuist DOELSTELLING 4. A B C D DOELSTELLING 9. A B C DOELSTELLING 5. A B EXTRA DOELSTELLING 10. A B C D

37 DIAGNOSTISCHE TOETS EXTRA DOELSTELLING Controleer met het antwoordenboek of je de diagnostische-toetsvragen goed hebt gemaakt. Heb je geen fouten gemaakt? Begin dan aan de verrijkingsstof. Heb je fouten gemaakt bij een of meer doelstellingen? Bestudeer dan eerst deze doelstelling(en) in de samenvatting. Ga na wat je precies fout hebt gedaan. Begin daarna aan de verrijkingsstof. 121

38 VERRIJKINGSSTOF 1. Leren en werken 1 OPDRACHT In je handboek heb je gelezen dat Hatice verpleegkundige spoedeisende hulp is en Mirthe kaderinstructeur EHBO. Beide beroepen hebben te maken met biologie. In afbeelding 38 zie je werkzaamheden en competenties die bij deze beroepen van belang zijn. Noteer ze in het volgende schema. Afb. 38 overleggen met artsen eerste hulp verlenen, bijv. reanimeren je kunnen inleven in gevoelens van patiënten goed kunnen luisteren vragen stellen aan patiënten goed kunnen uitleggen goed met mensen kunnen omgaan je hoofd koel kunnen houden cursussen geven aan volwassenen goed met jongeren kunnen omgaan cursisten leren hoe ze moeten reanimeren jongeren opleiden voor het jeugdcertificaat EHBO Werkzaamheden Competenties Verpleegkundige spoedeisende hulp Kaderinstructeur EHBO 122

39 VERRIJKINGSSTOF 2. De bloeddruk 1 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Waardoor wordt de bloeddruk veroorzaakt? Doordat 2 Waardoor komt het dat de bloeddruk in een slagader sterk op en neer gaat? 3 Geeft de bovendruk of de onderdruk de druk aan bij het samentrekken van de linkerkamer? Een arts verricht een bloeddrukmeting bij een persoon. De arts heeft de manchet om de bovenarm aangebracht en opgepompt (zie afbeelding 39). De arts is nog niet begonnen met de manchet geleidelijk leeg te laten lopen. 4 Is er op dit moment bij de arm waaraan de bloeddrukmeting wordt verricht een polsslag te voelen? Leg je antwoord uit., want Vervolgens laat de arts de manchet geleidelijk leeg lopen. 5 Op welk van de aangegeven plaatsen in de afbeelding 39 zal hierdoor het eerst de bloeddruk stijgen? Leg je antwoord uit. Op plaats, want Afb. 39 ader slagader Op welk van de aangegeven plaatsen zal de arts vaatgeruis kunnen horen? 7 Op welk moment leest de arts de bovendruk af? 123

40 VERRIJKINGSSTOF 8 En op welk moment leest de arts de onderdruk af? In het diagram van afbeelding 40 is de bloeddruk van Erica (27 jaar) weergegeven. 9 Met welke letter is de onderdruk van Erica aangegeven, met P of Q? 10 Vergelijk de bovendruk van Erica met de gemiddelde bovendruk van volwassenen. Wat kun je dan concluderen? Afb. 40 bloeddruk (mm Hg) P Q 2 OPDRACHT Afb. 41 Bloeddrukmeters. PRACTICUM: BLOEDDRUKMETING Je kunt deze opdracht alleen uitvoeren als er op school een bloeddrukmeter aanwezig is. WAT HEB JE NODIG? bloeddrukmeter (zie afbeelding 41) WAT MOET JE DOEN? Neem je bloeddruk op of laat een medeleerling je bloeddruk opnemen (dit is afhankelijk van de bloeddrukmeter). In de handleiding bij de bloeddrukmeter staat beschreven hoe je met die bloeddrukmeter moet werken (zie ook je handboek). WAT NEEM JE WAAR? Vul je bovendruk en onderdruk in. Bovendruk: Onderddruk: mm Hg. mm Hg. 124

41 VERRIJKINGSSTOF 3. Bloedgroepen en bloedtransfusie 1 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 Welke twee bloedfactoren bepalen tot welke bloedgroep je behoort? 2 Jasmine heeft bloedgroep A. Welke bloedfactor bevindt zich op haar rode bloedcellen? Afb. 42 Jasmine. 3 Welke antistof komt in haar bloedplasma voor? 4 Bij welke bloedgroep bevinden zich op de rode bloedcellen geen antigenen? 5 Bij welke bloedgroep bevinden zich in het bloedplasma geen antistoffen tegen antigenen? 2 OPDRACHT In afbeelding 43 geven de grijze cirkels aan dat een bloedtransfusie goed verloopt. In de andere gevallen klonteren rode bloedcellen samen en gaan ze te gronde. Beantwoord de volgende vragen met behulp van afbeelding 43 (zie ook afbeelding 78 van je handboek). 1 Kun je bloed van bloedgroep A geven aan een ontvanger met bloedgroep AB? 2 Kun je bloed van bloedgroep B geven aan een ontvanger met bloedgroep 0? 3 Van welke bloedgroep(en) kun je bloed toedienen aan een patiënt met bloedgroep A? Afb. 43 Bloedgroep van de patiënt (ontvanger) A B AB O Bloedgroep van het donorbloed A B AB O 4 Van welke bloedgroep(en) kun je bloed toedienen aan een patiënt met bloedgroep B? 125

42 VERRIJKINGSSTOF 5 Van welke bloedgroep(en) kun je bloed toedienen aan een patiënt met bloedgroep AB? 6 Van welke bloedgroep(en) kun je bloed toedienen aan een patiënt met bloedgroep 0? 7 Van welke bloedgroep(en) kun je bloed aan patiënten van alle bloedgroepen geven? 8 Welke bloedgroep moet een patiënt hebben om bloed van alle bloedgroepen te kunnen ontvangen? 3 OPDRACHT Afbeelding 44 is een schema van bloedtransfusies. Vul bij iedere bloedgroep in welke antigenen er op de rode bloedcellen zitten en welke antistoffen er in het bloedplasma voorkomen. Geef met pijlen aan welke bloedtransfusies mogelijk zijn. Dit is voorgedaan voor de transfusie van donorbloed van bloedgroep A naar een ontvanger met bloedgroep AB. Afb. 44 bloedgroep AB antigeen: antistof: bloedgroep A antigeen: antistof: bloedgroep B antigeen: antistof: bloedgroep 0 antigeen: antistof: 126

43 VERRIJKINGSSTOF 4 OPDRACHT Beantwoord de volgende vragen. 1 In bepaalde (nood)gevallen kan bloed van een andere bloedgroep aan een patiënt worden gegeven. Aan welke voorwaarde moet het bloed van de ontvanger dan voldoen om de bloedtransfusie goed te laten verlopen? 2 Bloedgroep AB noemt men algemene ontvanger. Leg uit waarom men dit zo noemt. 3 Hoe komt het dat iemand met bloedgroep AB bloed van alle andere bloed groepen kan ontvangen? 4 Bloedgroep 0 (nul) noemt men algemene donor. Leg uit waarom men dit zo noemt. 5 Hoe komt het dat bloed van bloedgroep 0 aan personen van alle bloedgroepen kan worden gegeven? Controleer met het antwoordenboek of je de verrijkingsstofopdrachten goed hebt uitgevoerd. 127

44