Burgerschap als model voor de verantwoordelijke onderneming

Transcriptie

1 Burgerschap als model voor de verantwoordelijke onderneming Introductie De metafoor van het burgerschap van ondernemingen biedt een vruchtbaar kader voor het denken over ondernemingsverantwoordelijkheid. Ondernemingen worden gezien als burgers, en van ondernemingen wordt een bijdrage aan de samenleving verwacht die analoog is aan de bijdrage die burgers van elkaar verwachten. Titel : Burgerschap als model voor de verantwoordelijke onderneming Auteur : Ronald Jeurissen Verschenen in : Holland Management Review (HMR 91, september-oktober 2003) Publicatiedatum : Dit artikel/hoofdstuk is afkomstig uit Holland Management Review. Het auteursrecht is voorbehouden. De publicatie is bestemd voor eigen gebruik. Het is niet de bedoeling dit op commerciële basis verder te verspreiden. Neem in dat geval contact op met de uitgever, Mediawerf Uitgevers, adres: klazinus@mediawerf.nl.

2 VERANTWOORD ONDERNEMEN Ronald Jeurissen Burgerschap als model voor de verantwoordelijke onderneming Dr. R. Jeurissen is als hoogleraar bedrijfsethiek verbonden aan het Center for Sustainability van Universiteit Nyenrode. 1 De metafoor van het burgerschap van ondernemingen biedt een vruchtbaar kader voor het denken over ondernemingsverantwoordelijkheid. Ondernemingen worden gezien als burgers, en van ondernemingen wordt een bijdrage aan de samenleving verwacht die analoog is aan de bijdrage die burgers van elkaar verwachten. 1. Dit artikel is een bewerking van mijn inaugurele rede aan de Universiteit Nyenrode, uitgesproken op 8 oktober Een uitvoerige versie hiervan verscheen onder de titel: De onderneming als wereldburger, Nyenrode University Press, Breukelen, N. Tichy, A.R. McGill, L. St. Glair (eds.), Corporate global citizenship: Doing business in the public eye, New Lexington Press, San Francisco, 1997; A.B. Carrol, The four faces of corporate citizenship, Business and Society Review, no. 1, 1998, p. 1-7; M. McIntosh, D. Leipziger, K. Jones, G. Coleman, Corporate citizenship: Succesful strategies for responsible companies, Financial Times Management, London, 1998; S. Zadek, The civil corporation: The new economy of corporate citizenship, Earthscan, London, 2001;.J. Andriof, M. McIntosh (eds.), Perspectives on corporate citizenship, De term corporate citizenship wordt snel populairder in managementland. Steeds vaker duikt het begrip op in gedragscodes, rapporten van bedrijven, op websites en in titels van managementboeken. 2 Bedrijven noemen zich graag een corporate citizen en zelfs een good corporate citizen. Hier zijn enkele voorbeelden: ABN Amro: We are a responsible institution and a good corporate citizen. Boeing: Good corporate citizenship is a key Boeing value. Shell: To conduct business as a responsible corporate member of society. Er wordt bovendien gesproken over het wereldburgerschap van ondernemingen. Verenigde Naties-secretaris generaal Kofi Annan heeft bijvoorbeeld hoge verwachtingen van the global citizenship qualities of corporations. Wat betekent het als ondernemingen worden aangeduid als burgers? Burgerschap is een moreel buitengewoon rijke en geladen term. Burgerschap is het verantwoordelijke bestaan als een actief lid van de samenleving. Het houdt nogal wat in, als ondernemingen zeggen ook wij zijn burgers. Kunnen ze dat wel menen? In het kader van de globalisering evolueert burgerschap bovendien naar wereldburgerschap; en corporate citizenship naar global corporate citizenship. Hier worden hoge, misschien wel te hoge, verwachtingen gewekt. Corporate citizenship is eerst en vooral een metafoor: de onderneming is als een burger. De metafoor geeft te denken, zij suggereert een nieuwe kijk op wereld. De metafoor van corporate citizenship suggereert een nieuwe identiteit en een nieuwe sociale rol van ondernemingen, analoog aan die van burgers. Burgerschap wordt bijvoorbeeld in sterke mate bepaald door een oriëntatie op het algemeen belang. Gaan ondernemingen die kant op? In dit artikel analyseer ik eerst de morele dimensie van het burgerschap en de verbreding van burgerschap naar wereldburgerschap. Vervolgens bekijk ik wat er gebeurt als de ethiek van burgerschap wordt omgezet in een ethiek van corporate citizenship. Daarna onderzoek ik of corporate citizenship in de praktijk wel een haalbare kaart is. Dat is een vraag naar de condities van corporate citizenship. Wereldburgerschap Veel burgers zijn zich de laatste decennia sterker bewust geworden van de interdependenties in de wereld waarin zij leven. Wat wij doen, heeft effecten ver weg in ruimte en tijd, en wat ver weg gebeurt, heeft invloed op ons: de fall-out van Tsjernobyl, de opwarming van de aarde, de oorzaken van internationaal terrorisme. Internationale vraagstukken op het gebied van grondstoffen en milieubeheer, ontwikkeling, veiligheid en mensenrechten hebben velen ervan bewust gemaakt dat ook alledaagse handelingen, zoals het kopen van een paar gymschoenen, grote gevolgen hebben voor het leven van anderen op deze planeet. Mensen zijn zich, kortom, in toenemende mate 44 HOLLAND MANAGEMENT REVIEW

3 13. U. Beck, Risk society: Towards a new modernity, Sage, London, afgedwongen. Het recht is een vorm van rationele zelfbinding, die essentieel is om het sociaal contract der burgers in veranderlijke omstandigheden te bewaken. 9 De notie van wereldburgerschap voegt hieraan toe dat deze kenmerken van burgerschap niet langer zijn gebonden aan de grenzen van nationale staten. De toenemende interdependentie van de wereldsamenleving brengt de noodzaak met zich mee om burgerschap op wereldschaal te organiseren, op basis van een wereldomspannende solidariteit. Wereldburgerschap van ondernemingen Wat levert het op als we deze kenmerken van burgerschap vertalen naar ondernemingen, zoals de metafoor van corporate citizenship suggereert, en als we er bovendien de globale dimensie in meebedenken? Aan elk van de vier kenmerken van burgerschap kan een corresponderend kenmerk van het wereldburgerschap van onderne- De metafoor van corporate mingen worden gekoppeld. citizenship suggereert een nieuwe identiteit en een nieuwe Sociaal ondernemingscontract sociale rol van ondernemingen, analoog aan die van burgers Als pendant van het sociaal contract der burgers verschijnt het sociaal ondernemingscontract; een idee van de Amerikaanse bedrijfsethicus Thomas Donaldson. Onderneming en samenleving leven in een ruilrelatie, welke men kan opvatten als een impliciet sociaal contract. De samenleving gaat akkoord met deze ruil omdat, en zo lang als, de baten opwegen tegen de lasten. De maatschappelijke baten van de onderneming liggen 9. Zie noot 5, p vooral op het vlak van de efficiëntie, bijvoorbeeld 10. Th. Donaldson, door arbeidsdeling. Tegenover de sociale baten van Corporations and morality, de onderneming staan evenwel sociale kosten, zoals milieuschade. 10 Prentice Hall, Englewood Cliffs, NJ, De recente uitbraak van Enronitis in bepaalde 11. R. Pruijm, Lessen uit bestuurskringen toont het belang van het sociaal de boekhoudschandalen: Op ondernemingscontract. De relatie tussen het bedrijfsleven en de samenleving, middels aandelen- weg naar behoorlijk ondernemingsbestuur, Van bezit, inkomens en pensioenen, is gebaseerd op Gorcum, Assen, vertrouwen. Wanneer ondernemingen het maatschappelijk vertrouwen schenden, wordt het sociaal 12. H. van Luijk, Integer en verantwoord in beroep ondernemingscontract verstoord. Dit manifesteert en bedrijf, Boom, Amsterdam, 2000, p. 96. vermogen. zich dan weer in een afwaardering van het eigen 11 Institutionele verantwoordelijkheid De duurzaamheid van de samenleving is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van ondernemingen en andere partijen, met name overheden en burgerlijke organisaties. De maatschappelijke verantwoordelijkheid wordt institutioneel gecoördineerd. Dit is de pendant van de gezamenlijke verantwoordelijkheid onder burgers. Henk van Luijk spreekt hier van een institutionele benadering van verantwoordelijkheid. 12 Een voorbeeld van hoe deze institutionele verantwoordelijkheid werkt, biedt de nota Ondernemen tegen Armoede van het tweede paarse kabinet. De nota verkent een nieuwe rol van het bedrijfsleven in de armoedebestrijding. Een duurzame ontwikkeling die bijdraagt aan de bestrijding van armoede staat of valt met een gezonde private sector in ontwikkelingslanden. Het bedrijfsleven kan een belangrijke bijdrage leveren aan de opbouw daarvan. Van wie kun je het ondernemen immers beter leren dan van een ondernemer? Armoedebestrijding is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van vele partijen. Overheden op nationale en internationale schaal zullen moeten zorgen voor de politieke voorwaarden van armoedevermindering. Maar ook het bedrijfsleven wordt in de nota aangesproken op een eigen verantwoordelijkheid. Voorzorgsprincipe Het derde morele kenmerk van global corporate citizenship is het voorzorgsprincipe, als pendant van de actieve verantwoordelijkheid der burgers. De moderne samenleving is een risicosamenleving. Dat wil zeggen dat belangrijke risico s waaraan burgers blootstaan een sociale oorsprong hebben en vaak een organisatorische. 13 Na de 11 e september realiseren we ons meer dan ooit hoe kwetsbaar onze complexe en open samenleving is. Het hoort tot de kern van global citizenship dat ondernemingen op het puntje van hun stoel zitten om organisatorische risico s te signaleren en actie te ondernemen. Daarbij kan niet altijd worden gewacht op volledige wetenschappelijke zekerheid. Dat is het voorzorgsprincipe. Het houdt drie dingen in: 1. Iedereen heeft de plicht om te proberen schade te voorkomen. De bewijslast dat nieuwe technologie, een chemisch product of een nieuwe activiteit ongevaarlijk is, ligt bij de voorstanders en niet bij het publiek. 2. Voor het gebruik van nieuwe technieken moet er eerst onderzocht worden of er geen alternatieven zijn, inclusief het alternatief dat de techniek niet toegepast wordt. 46 HOLLAND MANAGEMENT REVIEW

4 Figuur 3. Condities van corporate citizenship subsysteem: economisch politiek sociaal cultureel externe condities van corporate citizenship marktverhoudingen wetgevingskader maatschappelijke stakeholders maatschappelijke waarden externe condities van corporate citizenship marktverhoudingen wetgevingskader maatschappelijke stakeholders maatschappelijke waarden 20. T. Parsons, The System of Modern Societies, Prentice Hall, Englewood Cliffs, Ik heb deze gedachte verder uitgewerkt in R. Jeurissen, The Social Function of Business Ethics, Business Ethics Quarterly, vol. 10, no. 4, 2000, p Een beschrijving van deze casus is te vinden in: R. Jeurissen (red), Bedrijfsethiek: een goede zaak, Van Gorcum, Assen, 2000, p Zie ook M. Kaptein, J. Wempe, The balanced company, Oxford University Press, Oxford, 2002, p burgers mag worden verwacht dat zij hun aandeel in die verantwoordelijkheid willen nemen. Condities voor corporate citizenship Maar hoe reëel is deze verwachting, zakelijk gezien? We hebben gezien dat burgerschap een combinatie is van eigenbelang en ethiek. Burgers hebben iets te winnen bij het sociaal contract, namelijk een beter bestaan. Dat is de these van de congruentie tussen het juiste en het goede. De metafoor van corporate citizenship suggereert dat zoiets ook geldt voor ondernemingen. De congruentiethese kan grafisch worden weergegeven als in figuur 2. De opgaande lijn C representeert de congruentie van zakelijke en sociale baten. Het is de situatie waarin een bedrijf op zakelijke wijze kan bijdragen aan een meer duurzame samenleving. Een bedrijf kan bijvoorbeeld het milieu sparen door efficiënter om te gaan met grondstoffen. Andere voorbeelden zijn een bedrijf dat er beter in slaagt om personeel aan te trekken, vanwege een positief maatschappelijk imago; of een ethisch beleggingsfonds, waarmee een bank nieuw spaargeld kan aantrekken. Uiteraard is aan deze conditie lang niet altijd voldaan. In de harde werkelijkheid van het zakendoen, kunnen de economische belangen en de maatschappelijke impact van ondernemingen ook negatief gecorreleerd zijn. In figuur 2 is dat weergegeven in de neergaande lijn I. Als er sprake is van incongruentie tussen het zakelijke en het maatschappelijke, is de conditie van corporate citizenship niet vervuld. Een voorbeeld zou een bedrijf zijn dat probeert in Rusland te opereren zonder steekpenningen te betalen. Ethiek kan dan veel omzet kosten. Of om het precies te formuleren: wanneer je onder bepaalde institutionele voorwaarden bent gehouden aan een bepaalde ethiek, maar die voorwaarden zijn feitelijk niet vervuld, dan ben je ook niet gehouden aan die ethiek. Om de condities van corporate citizenship scherper in beeld te krijgen, maak ik onderscheid tussen een externe en een interne dimensie (figuur 3). Externe condities hebben betrekking op de externe omgeving van de onderneming; interne condities hebben betrekken op organisatorische functies die aanwezig moeten zijn, wil een bedrijf met succes duurzaam kunnen ondernemen. Uitgaande van de sociale systeemtheorie van de socioloog Parsons, stel ik dat elk sociaal systeem te maken heeft met coördinatievraagstukken op economisch, politiek, sociaal en cultureel vlak, zowel intern als extern. 20 Externe condities van corporate citizenship De externe condities van corporate citizenship kunnen goed worden geïllustreerd aan de hand van het voorbeeld van de IHC Caland-casus in Birma (zie het kader: IHC Caland in Burma). 21 IHC Caland in Burma In 1998 kreeg IHC Caland veel kritiek te verduren, vanwege een opdracht om voor de kust van Birma een drijvende opslagplaats voor olie te bouwen. Met de opdracht was ruim 100 miljoen euro gemoeid. Het Birma Comité stelde dat de inkomsten uit de Birmeese oliewinning vooral ten goede kwamen aan de militaire junta, die op grote schaal de mensenrechten schendt. Het Amerikaanse Texaco had zich eerder al onder publieke druk teruggetrokken uit het project. De Verenigde Staten hadden inmiddels een investeringsboycot tegen Birma afgekondigd, de Europese Unie echter niet. Bax, de president-directeur van IHC Caland, verdedigde de deal in Birma met verve. Toen hij werd aangesproken op alle commotie in de pers, zei hij: Ik kan me moeilijk gaan bezighouden met wat de kranten allemaal schrijven. Ik sta voor deze toko, de werknemers van dit bedrijf en het belang van mijn aandeelhouders. Daar heb ik mee te maken. We zitten in een industrie met een paar projecten per jaar. Die kun je niet laten schieten. Investeren in 48 HOLLAND MANAGEMENT REVIEW

5 leggen waaraan ieder lid van de organisatie gehouden is. Zo kent Shell een grenssysteem rondom haar General Business Principles. Landenmanagers moeten erop toezien dat alle Shell-maatschappijen in hun land zich aan deze principes houden en zij dienen te rapporteren waar zij moeilijkheden ondervinden. Wanneer problemen Ondernemingen hebben een aan het licht treden die verantwoordelijkheid om hun niet zijn gerapporteerd, heeft een manager een eigen ecological footprint ook stevig probleem met de naar de verre toekomst met Board of Directors. Dit is een voorbeeld dat navolging verdient in an- grote voorzorg neer te zetten dere ondernemingen. 26. T. van den Nouland, Gedragscodes en operational auditing: Een toetsingskader voor een effectieve gedragscode, Postdoctorale opleiding Internal/ Operational Auditing, Eurac, Erasmus Universiteit Rotterdam, Rotterdam, 2000; A. ten Klooster, Auditing de waarde van organisaties, Filosofie in Bedrijf, jrg. 8, nr , 1998, p ; Zie ook noot 20 (Kaptein en Wempe). 27 J. Wempe, S.P. Kaptein, Ondernemen met het oog op de toekomst: Integratie van economische, sociale en ecologische verantwoordelijkheid, Stichting Maatschappij en Ondernemening, Den Haag, Beliefs system Beliefs systems hebben betrekking op de meeste fundamentele overtuigingen en waarden die door de leden van een organisatie worden gedeeld. Volgens Simons is een belangrijke functie van organisatiewaarden om medewerkers te inspireren om nieuwe kansen en mogelijkheden te verkennen, binnen een brede doelhorizon die het management voor ogen staat. Duidelijke basiswaarden, die een richtsnoer zijn voor het verantwoordelijk handelen van medewerkers, zijn onmisbaar voor corporate citizenship. Interactief systeem Interactie met de externe omgeving is een essentiële conditie van corporate citizenship. Simons omschrijft interactieve systemen als de antennes van de onderneming voor veranderingen in de strategische omgeving. Interactie is ten eerste vereist om adequaat te kunnen reageren op de verwachtingen van stakeholders. Deze verwachtingen vormen een belangrijke externe conditie van corporate citizenship, maar ze kunnen alleen werkzaam zijn wanneer er ook een ontvangstkanaal binnen de ondernemingen is waar signalen van stakeholders worden opgevangen. Interactie is ten tweede vereiste vanuit de morele kenmerken van corporate citizenship. Alleen in een dialoog kan de onderneming invulling geven aan haar rol als burger in de samenleving. Wat geldt als verantwoordelijk en wat wordt gezien als het publieke goed kan de onderneming niet op eigen houtje bepalen. Zoiets is sociaal gedefinieerd. Diagnostisch systeem Managers gebruiken diagnostische controle systemen om processen te monitoren en het behalen van doelstellingen te meten. Diagnostiek is ook voor corporate citizenship onontbeerlijk. Een onderneming die haar eigen maatschappelijke en ecologische impact niet kent, weet niet waar zij staat in het sociaal ondernemingscontract en kan ook geen gesprekspartner zijn voor overheid en maatschappelijke stakeholders. Het diagnostisch instrument kan bovendien worden ingezet om de effectiviteit van de andere sturingsinstrumenten te onderzoeken. Zo heeft Van den Nouland een model ontwikkeld om gedragscodes te auditen. Ook de effectiviteit van organisatiewaarden en van de dialoog met stakeholders kunnen worden gediagnosticeerd. 26 Wempe en Kaptein noemen een achttal redenen waarom ondernemingen hun prestaties op het gebied van duurzaamheid zouden willen meten: om te weten; om te begrijpen; om verscheidene verantwoordelijkheden te kunnen afwegen; om te vergelijken; om speerpunten van beleid te selecteren; om vooruitgang te constateren; om discussies gebaseerd op onjuistheden te voorkomen; om een duurzaam werkklimaat te creëren. 27 Tot slot De idee van corporate citizenship spreekt ondernemingen aan. Blijkbaar is dit een sociale rol die zij graag willen spelen. Sterker nog: steeds meer ondernemingen getuigen in hun woorden en daden van een civiel ethos dat het burgerschap van veel burgers van-vlees-en-bloed ver achter zich laat. Terwijl de verenigde nationale overheden op de recente VN-duurzaamheidstop in Johannesburg met moeite enige tekenen van een levendig duurzaamheidsbewustzijn wisten te geven, blaakten de aanwezige business leaders van enthousiasme. Hoe is het te verklaren dat ondernemingen steeds meer het voortouw nemen in maatschappelijke verantwoordelijkheid? Ik verklaar het vooral uit de interne condities van corporate citizenship. Op dit moment is het bedrijfsleven verreweg de best georganiseerde maatschappelijke sector. Het ontwikkelen van visies en strategieën, het stellen van doelen en prioriteiten, het vermogen om te leren en flexibel in te spelen op veranderingen, het afrekenen op resultaten en het bewaken van processen is nergens zo goed ontwikkeld als in de private sector. Burgerschap vereist ook een eigen competentie in de zin van verstandig, vakkundig en verantwoorde- 50 HOLLAND MANAGEMENT REVIEW

6