Stamboomonderzoek in het voetspoor van Napoleon

Transcriptie

1 Stamboomonderzoek in het voetspoor van Napoleon 61 door J.A. Paasman Het sys teem van re kru te ring en de mi li tai re ad mi ni stra tie in de Na po le on ti sche tijd bie den vele in te res san te aank no pings pun ten voor stam boom on der zoek. De his to ri cus Jan Paasman hield in no vem ber 2002 in Utrecht voor de WGOD een boei en de in lei ding over dit on der werp, met als ti tel Militairen in het le ger en bij de ma ri ne van Na po le on of: de ver ge ten bezetting. Hie ron der volgt een be wer - king van zijn voord racht. Mijn be lang stel ling voor de pe ri o de werd ge wekt toen ik ont dek te dat mijn naam ge noot Jan Paasman in 1813 als de ser teur werd op ge pakt door Fran se gen dar mes. Zo als u weet wer den wij op 9 juli 1810 ing elijfd bij het Fran se kei zer rijk. Daar mee kre gen wij te ma ken met de Fran se wet ge ving, met in be grip van de wet op de dienst plicht, de con scrip tie. De Fran se kei zer Na po leon I had reeds her haal de - lijk bij de ko ning van Hol land, zijn broer Lo de wijk Na po le on, aang edrong en op in - voe ring van deze wet, doch steeds nul op het re kest ge kre gen. Lo de wijk Na po le on be greep wel dat zijn on derd anen niet za ten te wach ten op de ge dwong en dienst - plicht. Ge wend als zij wa ren aan een staand le ger, een le ger van vrij wil li gers. Bo - ven dien was sol da ten volk niet erg ge liefd bij de Ne der lan ders. He le maal ont kwam Lo de wijk Na po le on niet aan de aan drang van zijn broer. Lo de wijk kreeg ui tein de - lijk ne gen dui zend Ne der lan ders zo ver zich vrij wil lig aan te mel den. De ge ge vens die daar van in het Rijk sar chief te Leeuw ar den be tref fen de Friesland zijn bewaard, geven aan dat zich daaronder waarschijnlijk ook veel Duitse oud-militairen bevonden. Voor van al les in zet baar Onze jong ens, ge bo ren in de ja ren kre gen te ma ken met alle fa cet ten van de Fran se krijgs macht: le ger, ma ri ne, Na ti o na le Gar de, kust ka non niers en zo ge - naamde garde soldée voor hand ha ving van de orde in ste den als Amster dam en Rot ter dam. Daar naast de ge dwong en op komst van scheeps tim mer lie den om onze sterk ver waar loos de vloot weer op peil te breng en en uit te brei den, waar ove ri gens niets van te recht kwam. Bak kers wer den ge re kru teerd om het le ger te vel de van brood te voor zien en niet te ver ge ten de aar dwer kers, die aan het werk ge zet wer - den om for ti fi ca ties van Den Hel der en op Texel te bou wen. Hier voor wer den op onze kos ten ove ri gens ook Spaan se krijgs ge vang enen ing ezet. Voor de ma ri ne werd er een apar te dienst plicht ing esteld. Deze ma ri tie me con scrip tie was van toepassing op varensgezellen in de leeftijd van 24 tot en met 49 jaar. Hoe veel Ne der lan ders uit de ge boor te ja ren exact zijn op ge roe pen voor de krijgs macht on der de len is niet be kend. In 1811 had ons land, het de par te ment la Hol lan de ge noemd, in wo ners. Tot dit de par te ment be hoor den niet Zee - land en de ge bie den be ne den de Maas, maar wel het te gen woor di ge Oost-Frie sland. Het to taal aan tal Ne der lan ders in Fran se krijgs dienst zal de niet ver ont lo pen heb ben. Van hen heb ben ze ker bij de land macht en de ma ri ne ge diend. Van

2 62 de Ne der lan ders die dien den in de, hoofd za ke lijk uit Ne der lan ders be staan de, le ge ron der de len aan de veld - tocht naar Rus land heb ben deel ge no men keer den er nau we lijks 500 te rug. Onge - veer stier ven in Fran se mi li tai re hos pi ta len. De ge - sneu vel den ble ven, op of fi - cie ren en vrij wil li gers na, prak tisch naam loos. Wij kun - nen er van uit gaan dat 70% Soldaten uit het Napoleontische leger van de Ne der land se mi li tai - ren die on der Na po le on heb - ben ge diend niet zijn te rug ge keerd. De de ser tie van de dienst plicht i gen werd wel in de mi li tai re stam boe ken aang ete kend. In to taal kost ten de Na po le on ti sche oorlogen tussen 1805 en 1815 aan Franse zijde naar schatting 1,7 miljoen mensen het leven, op een totaal van drie miljoen. De con scrip tie In 1811 werd een be gin ge maakt met de uit voe ring van de con scrip tie. Ge heel on - ver wachts en te gen ie ders ver wach ting in be gon de Fran se kei zer niet met de lich - ting 1811, de jong eman nen ge bo ren in 1791, maar met die van 1808, de in 1788 ge bo re nen. De eer ste dienst plicht i gen moes ten op 10 april 1811 naar hun be stem - ming af mar che ren. Zij die werk zaam wa ren in de zee- en bin nen vaart en in de leef - tijd van 24 tot 49 jaar vie len, moes ten zich la ten re gis tre ren voor de ma ri tie me in scrip tie. Uit hen wer den de ma tro zen voor de oor logs vloot ge re kru teerd. In nog geen jaar werden jongemannen onder de wapenen geroepen. De Na ti o na le Gar de Dan was er ook nog zo iets als een Na ti o na le Gar de waar van de 1e Ban, be staan de uit dienst plicht i gen in de leef tijd van 20 tot 26 jaar, in 1812 on der dienst wer den ge - roe pen. De man schap pen van de Na ti o na le Gar de wer den eind 1812 te gen de eer - de re toe zeg ging in als nog bij het re gu lie re le ger ing edeeld en bui ten de landsgren zen ing ezet. Voor al bij het 147e re gi ment in fan te rie van li nie dat deel heeft ge - no men aan de veld sla gen in Sak sen en de Volkerenslag bij Leipzig in oktober De wet op de dienst plicht was bui teng ewoon ing ewik keld en heeft di kwijls tot wil le keur ge leid. Er wa ren een aan tal vrij stel lings mo ge lijk he den, zo als het ge huwd zijn voor de af kon di ging van de op komst voor de eer ste lich ting, in dien de dienst - plicht i ge een we duw naar of ge schei den was met kin de ren tot zijn on der houd. Ook de dienst plich tige die een va der in de leef tijd van 71 jaar had of een broer die in dienst van de kei zer was ge sneu veld, kon een be roep op vrij stel ling doen. Daar - naast waren er nog enkele andere mogelijkheden. Lis te alfabethique De dienst plicht i ge uit het be tref fen de lich tings jaar moest zich mel den bij de mai - rie (het ge meen te huis) van de ge meen te waar zijn wet tig do mi ci lie was. Hij werd

3 daar inge schre ven in het Jour nal du Mai - re. Dit jour naal dien de voor de ui tein de - lij ke in schrij ving voor de lo ting. Op dat jour naal wer den de even tu e le aan te ke - ning en voor vrij stel ling ver meld. Uit deze lijs ten stel de de pre fec tu re per can - ton een al fa be ti sche lijst sa men die moest die nen voor de lo ting. Deze al fa be ti sche lijs ten ( Liste Alphabetique ) zijn om meer dan een re den in te res sant. In ie der ge val ver meldt de lijst een vol le dig sig na - le ment van de lo te ling, met zijn leng te 1 me ter 80 was al een reus als me de ge - ge vens om trent ou ders en de be roe pen, als me de een aan te ke ning om trent de ge - zond heids toe stand van de lo te ling. Bij mijn on der zoek had ik het ge luk dat op vele van deze lijs ten het le ger- en ma ri - ne on der deel voor komt, waar in de lo te - ling werd ge plaatst. Deze lijs ten ben ik niet in een rijks ar chief te geng eko men, wel in de ar chie ven van een vrij groot aan tal ge meen ten in Frie sland en in Over ijs sel (in Stap horst). De lo ting ge - schied de vaak in een kerk ten over staan van Fran se of fi cie ren en de on der pre fect van het des be tref fen de ar ron dis se ment. Aan de hand van de al fa be ti sche lijst werd de lo te ling op ge roe pen om uit een gro te em mer een brief je met een num mer te trek ken. Dat num mer werd door de on der pre fect ge plaatst op de zo ge naam de liste de tirage, de trek kings lijst, en ook ver meld bij de naam op de al fa be ti sche lijst. He laas heb ik deze trek kings lijs ten niet in de ar chie ven te rug kun nen vin den. Was het een laag num mer, vaak on der de 20 of al naar ge lang het aantal dienstplichtigen dat de gemeente van inwoning moest leveren een hoger nummer, dan kon de loteling er bijna zeker van zijn dat hij in werkelijke dienst zou worden opgeroepen. Hier na volg de een keu ring waar van het re sul taat in vele door mij on der zoch te ge - val len ook te rug te vin den is op de al fa be ti sche lijst. Voor zo ver die lijst be waard is ge ble ven ten min ste. Mij is op ge val len dat veel lo te ling en een lies- of an de re breuk had den. Er zal bij deze keu ring en ong etwij feld veel zijn ge si mu leerd Daar mee had - den de Fran sen ui ter aard al ja ren er va ring op ge daan en als het aan tal af ge keur den naar hun me ning al te groot werd, dan kon een her keu ring vol gen ten over staan van de Raad van Re kru te ring. In het ar chief van de pre fect van Frie sland in het rijks ar chief Leeuw ar den heb ik daar van een vrij groot aan tal lijs ten te rug ge von den met lo te ling en die zich moes ten la ten her keu ren. Als het goed is, moe ten deze lijs - ten ook in an de re rijks ar chie ven aan we zig zijn. De Raad van Re kru te ring be stond uit de pre fect van het des be tref fen de de par te ment, de officier voor de rekrutering en een officier, aangewezen door het ministerie van oorlog. 63

4 64 Raad van Re kru te ring Niet lang na de keu ring kreeg de dienst plicht i ge een oproep zich te mel den in de hoofd plaats van het de par te ment waar in zijn do mi ci lie was. In deze hoofd plaats was ook de Raad van Re kru te ring ge ves tigd. Van uit de hoofd plaats ging en de dienst plicht i gen vaak in groe pen van 100 man on der lei ding van een of twee ser - geants te voet op reis naar de gar ni zoens plaats van hun le ge ron der deel. Vaak was dat in Noord-Frank rijk waar een gro te le ger macht was ge le gerd in ver band met de door Na po le on ge plan de in va sie van het door hem zo zeer ge ha te Enge land. Van uit het Noor den duur de zo n reis ong eveer drie we ken. Over hoe het re kru ten on der weg en te vel de is ver gaan, is een mooi beeld te krij - gen dank zij be waard ge ble ven brie ven. Uit deze brie ven spreekt be rus ting over het lot. Het was voor ve len op ge leg de Voor zie nig heid die ook maar moest zor gen dat hun lot een goe de keer nam. De om stan dig he den waar in de man schap pen wa ren ge le gerd wa ren veel al be droe vend. Zo be rus ten in het Na ti o naal Archief te Den Haag nog al wat doods be rich ten uit het mi li tair hos pi taal te Bou log ne-sur-mer. Ie - mand die ge luk had het ver blijf in het hos pi taal Saint Lou is in deze plaats te over le - ven was Ger ke Keim pes Veen stra. Be gin maart 1812 schreef hij van uit dat hos pi taal een ont roe ren de brief naar huis. Hij schreef er meer de re. Na zijn ont slag uit het hos - pi taal op 21 maart, moest Ger ke Keim pes met zijn le ge ron der deel naar Duits land in voor be rei ding op de Rus si sche veld tocht. Op 21 ok to ber 1812 schrijft hij zijn laat ste (ove ri gens niet be waard ge ble ven) brief van uit Elbing, nu Elblag ge he ten, een ha - ven stad aan het Frie si sche Haf, toen in Oost-Prui sen, nu Po len. Ui tein de lijk werd zijn le ger- on derd eel op 8 fe bru a ri 1813 ge vang en ge no men in Pi lau, het hui di ge Baltysk, een ha ven stad aan het zelf de Haf niet ver van Ka li ning rad, het vroe ge re Ko - nings ber gen. De vraag is wat er toch van Ger ke ge wor den is. Eni ge tijd ge le den kwam het ant woord, toen in het Nationaal Rijk sar chief in Den Haag zijn overlijdensbericht werd gevonden. Gerke overleed op 1 september 1813 in een hospitaal in Dantzig. Stam boe ken Van alle on derd elen van het Fran se le ger en de ma ri ne werd een stam boek ( matricule ) aang elegd. Daar in wer den alle man schap pen on der een toe ge we zen num mer ing eschre ven. Van het land le ger wor den deze stam boe ken be waard bij het Ser vi ce His to ri que de l armée de ter re in het Château de Vin cen nes, (Adres: B.P. 107, ARMEES) bij Pa rijs. De di rec teur van deze dienst met de fa mi lie naam van een be roemd Duits com po nist com po neer de in te gen stel ling tot zijn naam ge noot tij dens mijn on der zoek al leen maar stuk ken in mi neur. Het was een gunst als je ant woord kreeg op een ver zoek om in lich ting en over een ver mis te sol daat. Mee stal word je on der ver wij zing naar een zeer lang en ing ewik keld wets ar ti kel ver zocht om zelf maar te ko men. Je wordt ove ri gens zeer vrien de lijk en hof fe lijk ont vang en. Zo als mij on langs is ge ble ken zijn de mi li tai re stam boe ken waar in Ne der lan ders on der Na po le on heb ben ge diend op mi cro fiche ge zet. Zijn som mi ge stam boe ken al niet meer goed lees baar, de mi cro fiches schij nen na ve nant te zijn. Van in schrij ving in het stam boek wordt geen ko pie ver strekt. Van de ma ri ne wor den deze stam boe ken be waard bij de Ma ri ne Na ti o na le, Ser vi ce His to ri que, Archives et bibliothéque te Cherbourg (adres: 57 Rue de l Abbaye, B.P. 31, Cherbourg Naval). Daar is men behulpzamer.

5 Plaatsvervangers De dienst plicht was niet per soon lijk. Wie bij de lo ting een laag num mer trok en was goed ge keurd, kon er bij na ze ker van zijn dat hij bin nen niet al te lange tijd een oproep voor op komst in ac tie ve dienst kon ver wach ten. Er wa ren twee mo ge lijk he - den om zich te la ten ver vang en. In de eer ste plaats was dat de in de plaats stel ling. Dit soort plaats ver vang ing moest bij con tract ten over staan van de (on der-)pre fect wor - den aang egaan en be hoef de de goed keu ring van de Raad van Re kru te ring. Voor - waar de was dat de ver vang er, de rem plaçant, niet ou der was dan 30 jaar, niet dienst plich tig en me disch goed ge keurd was. Bo ven dien moest hij een be wijs van goed ge drag kun nen over leg gen en bij min der ja rig heid toe stem ming van ou ders of voogd heb ben en in ge val van hu we lijk toe stem ming van de echt ge no te. In Friesland zijn der ge lij ke con trac ten in het ar chief van de pre fect van het de par te ment be - waard ge ble ven. Als ze in an de re rijks ar chie ven al be waard zijn ge ble ven, dan kan ik u ga ran de ren dat het moeilijk is de gezochte te vinden als op de desbetreffende inventaris geen klapper aanwezig is. 65 Con trac ten Tus sen de dienst plicht i ge en de rem plaçant kon van al les over eeng eko men wor - den. Het hoog ste be drag dat ik heb ge von den is een be drag van f 4025,=, een voor die tijd zeer be hoor lij ke som. Van el ders zijn ove ri gens nog ho ge re be dra gen be - kend. Bij een con tract in Fra ne ker vond ik dat de echt ge no te van de rem plaçant een vrije wo ning werd aang ebo den, el ders dat de ou ders in het ge not wer den ge steld van een hoe veel heid bo ter en in de win ter van een la ding turf. De con trac ten had - den ui ter aard een be paal de duur. Mee stal werd bij het slui ten van het con tract een be paald ge deel te van het over eeng eko men be drag con tant be taald. De rest in ter mij - nen ter wijl over de on be taal de ter mij nen ren te werd ver goed. Nog lang na de Fran - se tijd zijn over de na le ving van deze con trac ten nog heel wat pro ces sen ge voerd. Het wet tig be wijs dat de remplaçant was overleden was immers nauwelijks te leveren. Num mer wis se ling en Naast de in de plaats stel ling was het mo ge lijk het bij lo ting laag ge trok ken num mer te wis se len met dat van een dienst plicht i ge die een hoog num mer had ge trok ken. De zo ge naam de num mer wis se ling. Voor waar de was dat bei de dienst plicht i gen be - hoor den tot de zelf de lich ting en in het zelf de kan ton woon den. De con trac ten van num mer wis se ling wer den ge slo ten ten over staan van de no ta ris en verd ien den even eens de goed keu ring van de Raad van Re kru te ring. Bij de ser tie of af keu ring moest de dienst plicht i ge als nog zelf op ko men of op nieuw een vervanger stellen. Dat is in ettelijke gevallen voorgekomen. Het wa ren veel al arme sloe bers die zich als plaats ver vang er en num mer wis se laar ver koch ten. Een maal trof ik een no ta ris aan. Daar mee zal, ge let op zijn naam, wel wat aan de hand geweest zijn. Dien stwei ge raars en de ser teurs Ie der een die op de al fa be ti sche lijst stond en niet kwam op da gen bij de lo ting werd als dienst wei ge raar be schouwd. De in schrij ving hoef de ove ri gens niet per - soon lijk te ge schie den, maar kon ook door een ge mach tig de in de per soon van een naast fa mi lie lid of een voogd plaats vin den. Deze kon dan de re den van het niet op -

6 66 ko men van de dienst plicht i ge ver mel den. Zelfs bij de lo ting hoef de de dienst plicht i - ge nog niet in per soon te ver schij nen. Kwam hij zelf of zijn ge mach tig de niet bij de lo ting op da gen dan werd hij zon der par don als dienst wei ge raar aang emerkt en kreeg hij een laag num mer toe be deeld. Als straf voor dienst wei ge ring kon de pre - fect ink war tie ring door gen dar mes en sol da ten opleg gen bij de ou ders van de dienst wei ge raar/de ser teur. Voor elke dag dat de ink war tie ring duur de moes ten de ou ders 3 franc be ta len en voor de verzorging van de paarden 2 franc. Ook moest voedsel worden verstrekt. Voor al van de man nen, die de ser teer den, is een en an der be kend. De de ser teur kon wor den ge straft met dood door de ko gel wat ik soms heb ge von den op zijn conduite -, met levenslange dwangarbeid of dwangarbeid voor bepaalde tijd, dikwijls ze ven jaar. In bei de ge val len met een ij ze ren bal van acht kilo aan het been. In alle ge val len bo ven dien nog met een vas te boe te van 1500 francs. Voor de be ta ling daar van wa ren de ou ders aan spra ke lijk, met de mo ge lijk heid van openbare verkoping van eigendommen. Lijst van ver mis ten Ten min ste 2500 Frie zen die on der Na po le on in le ger en ma ri ne heb ben ge diend, zijn ge sneu veld of ver mist. Ik vond een tot dan toe on be ken de lijst uit be gin 1815 met ruim dui zend ver mis ten in Frie sland. Waar schijn lijk is dat aan tal nog aan de lage kant. Onge twij feld zijn ook in an de re de par te men ten der ge lij ke lijs ten op ge - maakt. In het Alge meen Rijk sar chief in Den Haag be vin den zich na me lijk brie ven van de gou ver neur des ko nings, waar deze lijs ten in wer den ge noemd. De lijs ten zelf zijn he laas niet aang etrof fen. Wie deze lijst in het ar chief van de gou ver neur van een an de re pro vin cie dan Frie sland vindt, kan ver ze kerd zijn van eeu wi ge ge ne a lo gi sche roem. Ove ri gens bleek bij mijn on der zoek dat zich in ver schil len de ge meen te ar chie ven in de uit gaan de stuk ken van 1814 een lijst be vindt met een op - ga ve van ver mis te mi li tai ren. Tij dens ver schil len de le zing en over het zelf de on der - werp bui ten Frie sland werd mij de aan we zig heid van een dergelijke lijst in een gemeentearchief bevestigd. Een mooi aanknopingspunt voor verder genealogisch onderzoek. Pen si oeng erech tig den Bij mijn on der zoek naar de pe ri o de vond ik in het Rijk sar chief Friesland in Leeuw ar den, thans Tre so ar ge he ten, ove ri gens ook lijs ten van pen si oenge rech tig de mi li tai ren die op be vel van de Fran se ge ne raal Mo li tor op 10 no vem ber 1810 hun pen si oe nak te bij de land drost moes ten in le ve ren. Veel van deze ge pen si o - neer de mi li tai ren be hoor den tot le ge ron der de len uit de tijd van de Re pu bliek der Ve ree nig de Ne der lan den en wa ren in 1795 of kort daar na door het nieu we re gi me af ge dankt en ge pen si o neerd. Voor een groot deel wa ren deze mi li tai ren af kom stig uit Duit se ge bieds de len. Uit de bij be ho ren de cor res pon den tie kan wor den op ge - maakt dat ook voor gepensioneerde militairen buiten Friesland een zelfde maatregel moet hebben gegolden. Ook voor wie in het Ko nink rijk West fa len stam boom on der zoek doet, kun nen der ge lij ke bron nen met be trek king tot re kru te ring, le ger dienst en re pa tri ëring waar - de vol le in for ma tie be vat ten. Het Ko nink rijk West fa len was van 1807 tot 1813 on der Jéro me, een broer van Na po le on, even eens een va zal staat van het Fran se kei zer rijk.

7 Het Ko nink rijk om vat te Bruns wijk, Han no ver, Hes sen en de Pruisische gebieden links van de Elbe gelegen. 67 Over zicht ar chief stuk ken en be waar plaat sen Archief stuk Alfa be ti sche lijst lo te ling en Alge me ne lijst lo te ling en per ar ron dis se ment Erfe nis/boe del schei ding Bewaarplaats Ge meen te- en/of rijks ar chief (RA) Niet aang etrof fen RA no ta rieel ar chief en RA recht bank van van eer ste aan leg Jour nal du Maire Ge meen te- en/of rijks ar chief Cor res pon den tie Lo te ling en lijst Me dail le de St. Hélène Na ti o na le Mi li tie Num mer wis se lings con tract Over lij den (ken nis ge ving van) in een Frans mi li tair hos pi taal Plaats ver vang ings con tract Idem met aan vul ling daar op Ge meen te ar chief; RA (on der-)pre fect en ar chie ven pro vin ci aal bestuur Ge meen te- en/of rijks ar chief Lijst met uit slui tend fa mi lie naam en voor let ters, aan we zig in het Mu seum Kanselarij der Nederlandse Orden, Pa leis het Loo, Apel doorn ko pie bij de heer Paasman Ge meen te- en/of rijks ar chief RA no ta rieel ar chief Alge meen Rijk sar chief RA ar chief pre fect RA no ta rieel ar chief Certificat d activité de ser vi ce Ge meen te- en/of rijks ar chief Sig na le ment de ser teur Ver mis ten Von nis wei ge raar Ge meen te- en RA (on der-)pre fect RA ar chie ven pro vin ci aal be stuur eind 1814/be gin 1815; RA staats se cre ta ris van Staat voor de bui ten land se zaken RA ar chief (on der-)pre fect en recht bank van eer ste aan leg