Nectar 4 e editie, leerjaar 2/3, vwo. Hoofdstuk 10 Gezondheid. DO-IT 10.1 Waardoor heb je altijd genoeg brandstof? in bloed

Transcriptie

1 Nectar 4 e editie, leerjaar 2/3, vwo Uitwerkingen Hoofdstuk 10 Gezondheid DO-IT 10.1 Waardoor he je altijd genoeg randstof? 1 rollen hoeveelheid glucose hoeveelheid erwten wat ga je doen? in loed in ekerglas loed 1 eten stijgt / daalt stijgt / daalt Schep erwten uit de voorraad in ekerglas loed / lever. 2 actie stijgt / daalt stijgt / daalt Schep erwten uit het ekerglas loed / lever in afvalak. 3 regelen door insuline stijgt / daalt stijgt/ daalt Schep erwten uit het ekerglas loed / lever in ekerglas loed / 4 regelen door glucagon lever. stijgt / daalt stijgt / daalt Schep erwten uit het ekerglas loed / lever in ekerglas loed / lever. 2 tanken: eten / actie enzinetank: lever / loed gas geven: eten / actie 3 a Het juiste antwoord is C: koolstofdioxide en water via longen, huid en nieren Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 1

2 10.1 Goed geregeld 1 Het juiste antwoord is B: oververhitting. 2 a glucose 1 koolstofdioxide 2 water c stof 1: uitademen stof 2: door zweten, plassen, uitademen 3 a Al het 'stoffenverkeer' gaat via het loed. De aan- of afwezigheid van epaalde stoffen in je loed iets zeggen over de gezondheid van je lichaam. Longen: door uitademen Nieren: door uitplassen Huid: door zweten c Het loedvatenstelsel rengt de afvalstoffen naar de organen waar ze uitgescheiden worden. 4 orgaan dunne darm longen nieren huid Helpt ij het constant houden van je loed door: voedingsstoffen op te nemen in het loed. zuurstof op te nemen in het loed en koolstofdioxide en water af te geven aan de lucht. water, (teveel aan) zouten en vitaminen en andere afvalstoffen uit het loed te halen. water en zouten uit het loed te halen en uiten het lichaam te rengen. 5 a 1 De hoeveelheid zuurstof in je loed stijgt / daalt. 2 De hoeveelheid koolstofdioxide in je loed stijgt / daalt. 3 Je lichaamstemperatuur stijgt / daalt. 1 dat er meer zuurstof in het loed komt? longen 2 dat er minder koolstofdioxide in je loed komt? longen 3 dat er meer glucose in je loed komt? dunne darm 6 a Bij een regelkring wordt de afwijking van de norm zo klein mogelijk gehouden. De volgorde ij een regelkring is: vergelijken meten ijstellen. Aan elke regelkring doen altijd zintuigen, zenuwstelsel en spieren mee. De vergelijking met de norm vindt in je hersenen plaats. c Het koolstofdioxidegehalte in het loed zal hoger dan / lager dan / gelijk aan de norm zijn, want door de reactie van je lichaam wordt er meer koolstofdioxide afgevoerd. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 2

3 7 a De randstof voor je lichaam is glucose. groeien, ewegen en warm lijven c Je lichaam regelt de hoeveelheid van deze stof met de hormonen insuline en glucagon. d Deze hormonen worden gemaakt door de alvleesklier. e Als je te veel van de randstof in je loed het, wordt de randstof opgeslagen in je lever en je spieren. f De randstof wordt dan eerst omgezet in glycogeen. 8 1 Er is veel glucose in het loed, ijvooreeld vlak na een maaltijd. 2 De alvleesklier maakt insuline waardoor glucose uit het loed naar de lever en de spieren gaat. 3 Glucose wordt opgeslagen in de lever en in de spier als glycogeen. 4 Er zit minder glucose in het loed. 9 a 1 Aan welke stof ontstaat een tekort in je loed? glucose / glycogeen 2 Welke stof zet je lichaam om, zodat dit tekort wordt aangevuld? glucose / glycogeen 3 Door welk hormoon wordt dit geregeld? insuline / glucagon 4 Welke stof zit er nu weer voldoende in je loed? glucose / glycogeen Deze glucose wordt direct in de spieren geruikt ij de verranding. 10 a Bij Jan / Bij Silke / Bij alleei evenveel, want de glucose uit de maaltijd die niet wordt geruikt voor de verranding, wordt opgeslagen in de lever. Voor tv-kijken is minder glucose nodig dan voor skeeleren. Er wordt ij Jan dus meer glucose opgeslagen dan ij Silke. Bij Jan / Bij Silke / Bij alleei even snel, want ij skeeleren is meer glucose voor de verranding nodig dan ij tv-kijken. Daardoor daalt het glucosegehalte in het loed ij Silke sneller dan ij Jan en is sneller te laag. Bij Silke wordt dus eerder glycogeen omgezet in glucose. 11 a 100 mg glucose per 100 ml loed 1 Als het glucosegehalte in het loed lager is dan de norm: de alvleesklier geeft meer glucagon af. Hierdoor zet de lever glycogeen om in glucose en de glucose komt weer in het loed. 2 Als het glucosegehalte in het loed hoger is dan de norm: de alvleesklier geeft meer insuline af. Hierdoor zetten de lever en de spieren glucose om in glycogeen en de hoeveelheid glucose in het loed daalt. Ook nemen lichaamscellen meer glucose op. 12 a Suikerziekte ontstaat door een tekort aan insuline. de hoeveelheid glucose in je loed lijft hoog. de hoeveelheid glycogeen in je lever en spieren is laag. c Bij suikerziekte slaan de lever en spieren glucose niet op als glycogeen. Bij inspanning is er geen reservevoorraad glycogeen die weer omgezet kan worden in glucose. Er is weinig glucose eschikaar voor de verranding en daardoor en je dus snel moe. 13 a Als je iets eet, stijgt het glucosegehalte in het loed tot oven de norm, als je glucose verruikt daalt het glucosegehalte tot onder de norm. Het gehalte kan alleen precies op de norm liggen als er helemaal geen verandering in de omstandigheden is. Dat komt normaal gesproken niet voor. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 3

4 c d glucagon Op tijdstip A - B is het glucosegehalte in het loed is lager dan de norm. De alvleesklier maakt dan glucagon waardoor glycogeen wordt omgezet in glucose en het glucosegehalte in het loed stijgt. 1 de hoogte van de evenwichtswaarde in het loed wordt hoger. Deze ligt hoger omdat de lever en spieren door insulinegerek te weinig of geen glucose opslaan in de vorm van glycogeen. De gemiddelde hoeveelheid glucose in het loed wordt daardoor hoger. 2 de schommelingen rond de evenwichtswaarde worden groter/ duren langer. Direct na de maaltijd neemt het glucosegehalte toe. Doordat er niet genoeg insuline is, lijft het glucosegehalte lang hoger dan de evenwichtswaarde. Als de patiënt zich inspant, daalt het glucosegehalte. Doordat insuline niet werkt is er in de lever en de spieren onvoldoende glycogeen opgeslagen en is er onvoldoende glycogeen om te worden omgezet in glucose. Het glucosegehalte in het loed lijft daardoor laag en stijgt pas als de patiënt weer wat eet. 14 a 2, 3, 5, 6 De lever maakt gal, een hulpstof ij de vertering van vetten. c de poortader 15 1 afreken rode loedcellen 2 hemogloine wordt iliruine 3 loed 4 mengen iliruine en gal 5 twaalfvingerige darm 6 dunne darm 7 dikke darm 8 endeldarm 9 anus 10 uitpoepen 16 a 1 = leverslagader 2 = leverader 3 = poortader Voedingsstoffen zoals glucose worden in de darmen opgenomen in je loed. De ader die van de darmen naar de lever gaat, zal dus het meeste glucose evatten. Dat is de poortader. Bloedvat nummer 3 is dus de poortader. De leverader vervoert loed uit de lever. In dat loed zitten afvalstoffen zoals ureum. Bloedvat 2 moet dus de leverader zijn. Bloedvat nummer 1 is dan de leverslagader. Het zuurstofgehalte is het hoogst in loedvat 1 / 2 / 3. Want loedvat 1 is de leverslagader. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 4

5 17 a nierslagader nierader Bloed stroomt vanaf de aorta naar de nier via de Bloed stroomt vanaf de nier naar de onderste holle ader via de Een nier krijgt zuurstofrijk loed via de Zuurstofarm loed verlaat de nier via de 18 a Ongezuiverd loed vind je ij nummer 1 en 3: dit is de aorta en nierslagader. Het loed wordt gefilterd ij nummer 4: dit is de nier. c Gezuiverd loed vind je ij nummer 5: dit is de nierader. d De meeste afvalstoffen zitten ij nummer 3: dit is de nierslagader. e De meeste zuurstof vind je ij nummer 1: dit is de aorta. f Urine gaat naar de laas via nummer 6: dit is de urineleider. 19 a + + c 1 2 nierslagaders kluwen haarvaten nierkanaaltje verzameluisjes nierekken urineleider laas urineuis 20 a Urine evat geen eiwit en geen glucose, maar wel veel ureum. De eerste kolom is dus urine. Voorurine evat geen eiwit, maar wel glucose. De tweede kolom is dus voorurine. Bloedplasma evat wel eiwit en ook glucose. De derde kolom is dus loedplasma. vloeistof stoffen urine voorurine loedplasma eiwitten (g/l) glucose (g/l) 0 1,0 1,0 ureum (g/l) 20,0 0,3 0,3 Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 5

6 In je urine, dat ziet er uit als nummer 2 in ron 9. c Als je eiwit of glucose in je urine het. 21 a eiwitten Er gaat meer / minder water vanuit de nierkanaaltjes naar het loed, want het verschil in de hoeveelheid eiwitten in het loed en in de nierkanaaltjes is veel kleiner. EXTRA Nierdialyse 22 a Waar wordt het loed tijdens een nierdialyse gezuiverd? innen / uiten het lichaam Waar wordt het apparaat op aangesloten? op een ader / slagader c Het apparaat neemt de taak van de nieren over en zuivert het loed. 23 = loed; = dialysevloeistof 24 Bijvooreeld: Nodig: - ekerglas met grote rode en kleine lauwe knikkers, dit stelt loed (rood) met afvalstoffen (lauw)voor. - twee gootjes(ijvooreeld van stevig karton). Het ene gootje is rood en stelt de 'leiding' voor waardoor het loed stroomt. Het andere gootje is groen en stelt de leiding voor waar dialyse vloeistof doorstroomt. In de wanden van de gootje zitten gaatjes waardoor de lauwe knikkers van het ene gootje naar het andere kunnen. - leeg ekerglas A, dit stelt het lichaam voor waar het gezuiverde loed naar toe gaat. - leeg ekerglas B, dit stelt de opvang van de 'vieze' dialysevloeistof voor. Leg de gootjes naast elkaar. Aan het einde van het rode gootje zet je het lege ekerglas. Giet het ekerglas met knikkers leeg in het rode gootje, duw de knikkers langzaam naar het eind, duw een aantal lauwe knikkers door de gaatjes naar het groene gootje. Laat de knikkers in de lege ekerglazen lopen en herhaal het proces een aantal maal. Uiteindelijk zijn de lauwe en de rode knikkers gescheiden en is het loed gezuiverd. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 6

7 10.2 Je huid 1 Het juiste antwoord is B: om uur. 2 a gehoorzintuig tastzintuig reukzintuig warmtezintuig lichtzintuig pijnzintuig Je gaat zweten / krijgt kippenvel. 3 a 1 Je lichaam op temperatuur houden. 2 Bescherming tegen vuil en ziekteverwekkers. 3 Bescherming tegen de zon. eigen antwoord c eigen antwoord 4 a - d 5 Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 7

8 6 a c Je lichaam meet dat de temperatuur lager is dan de norm van 37 C. De hypothalamus gaat de lichaamstemperatuur ijstellen en geeft je spieren een seintje om te gaan rillen. Deze organen reageren en je gaat daadwerkelijk rillen. vet 7 a Het voelt koeler. Als je zweet, wordt je huid nat. Het zweet verdampt op je huid; hiervoor is warmte nodig. De warmte gaat uit je lichaam, waardoor je afkoelt. c Het verdampen gaat sneller, doordat het verdampte zweet sneller wordt afgevoerd. 8 In een tropische kas is de lucht heel vochtig, er zit veel waterdamp in de lucht. Hierdoor verdampt het zweet op je huid veel minder goed waardoor je niet afkoelt. 9 a 3 C -9 C Als je nat ent, koel je sneller af. c Dit heeft een vertragend / versnellend effect op onderkoeling, want zo raak je via loedvaten in je huid veel warmte kwijt Om te voorkomen dat er vuil en ziekteverwekkers in je lichaam komen. 2 Om te voorkomen dat je te veel loed verliest vernauwing: Het loedvat vernauwt zich. Hierdoor verlies je minder loed. 2 propvorming: Bloedplaatjes klonteren samen. Hierdoor verlies je minder loed en wordt het wondje al voor een deel afgesloten voor vuil en ziekteverwekkers. 3 openknappen loedplaatjes: er komt een stof vrij die reageert met de stollingseiwitten zoals firinogeen. 4 netwerkvorming: er ontstaat een netwerk van firinedraden 5 loedstolling: in het netwerk van firinedraden lijven loedplaatjes hangen. Deze drogen op tot een korstje. Nummer 4 Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 8

9 12 a Dat er ziekteverwekkers in de wond komen. de kiemlaag 13 pigment / vet / talg / zweet 14 a in de huid van het donkere meisje de huid van het lanke meisje c Het pigment wordt weer afgeroken en in de winter wordt er minder pigment aangemaakt, doordat er dan minder zonlicht is. d De huid van het donkere meisje, omdat pigment tegen uv-straling eschermt. Het donkere meisje heeft het meeste pigment. 15 a Kinderen zijn in de groei, hun otten groeien snel. s Winters maak je minder vitamine D in je huid aan, doordat er dan minder zonlicht is. c Mensen met een donkere huid heen meer pigment. Pigment houdt zonlicht tegen. Daardoor duurt het langer voordat er voldoende vitamine D is gemaakt. 16 a de hoeveelheid uv-stralen huidkanker c Bij zonnerand raken veel cellen eschadigd; deze sterven af en worden verwijderd door het vervellen van de hoornlaag. 17 a Ja / Nee, want je kunt nog niet zien of deze cel door het lichaam wordt gerepareerd/opgeruimd of wel doorgaat met delen. Bovendien kan het ook nog een wrat worden,dat is een goedaardig gezwel. 18 a 10 verduelingen: verduelingen: c 3360 dagen (28 x 120) d voor een doorsnede van 10 mm zijn 30 verduelingen nodig 30 x 120 = 3600 dagen = iets minder dan 10 jaar e Voordat een tumor te zien of te voelen is, zijn er heel veel delingen nodig. Als een tumorcel niet zo snel deelt, kan het heel lang duren voordat je de tumor opmerkt. 19 a In de kiemlaag, want daar evinden zich de delende cellen. Ja / Nee, want een wrat ontstaat door een virus, kanker ontstaat doordat een cel verandert in een cel die aldoor maar lijft delen. Een wrat evindt zich op de huid, een kankercel kan overal in je lichaam ontstaan. 20 Voor het ontstaan van kanker zijn delende cellen nodig, zenuwcellen delen niet en daardoor ontstaat er ijna nooit kanker. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 9

10 EXTRA Behandeling van kanker 21 a Waarmee wordt de tumor estreden? operatie estraling chemotherapie tumor wordt met radioactieve straling cytostatica weggesneden (medicijnen) Welk deel van het lichaam wordt ehandeld? tumor + gezond weefsel eromheen tumor + gezond weefsel eromheen kankercellen en gezonde cellen Wat zijn de ijwerkingen? soms misselijkheid door de narcose, pijn ij de wond vermoeidheid en misselijkheid vermoeidheid, darmklachten, haaruitval c d Bij chemotherapie komen de medicijnen (cytostatica) in het hele lichaam, deze medicijnen heen dan ook invloed op gezonde cellen op allerlei plekken in je lichaam. Bij estraling wordt slechts een deel van je lichaam ehandeld: rond de tumor. Het percentage normale lichaamscellen neemt ook af. Het duurt een tijdje voordat je lichaam zich weer heeft herstelt. Het aantal cellen is na een aantal chemotherapiekuren nog niet terug op het oorspronkelijke niveau. 22 eigen presentatie Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 10

11 DO-IT 10.3 Wat weet jij van ziekten? 1 Spiekrief Bacteriën en virussen zijn ziekteverwekkers. Als ze je lichaam zijn innengedrongen he je een infectie. Er zijn twee soorten witte loedcellen: 1 Vreetcellen: deze cellen estrijden ziekteverwekkers door ze 'op te eten' (in te sluiten). 2 Antistofcellen: deze cellen estrijden ziekteverwekkers door afweerstoffen te maken waardoor de ziekteverwekkers uitgeschakeld worden. Koorts is nuttig omdat de witte loedcellen dan eter hun werk kunnen doen en afvalstoffen sneller worden afgevoerd. Immuun zijn voor een ziekte komt doordat je lichaam direct antistoffen maakt tegen de ziekteverwekker. Bij inenten spuit de dokter verzwakte ziekteverwekkers in je loed. Je krijgt de ziekte dan niet, maar je lichaam gaat wel antistoffen maken. Actieve immuniteit is dat je lichaam zelf antistoffen gaat maken om een ziekteverwekker te estrijden. Passieve immuniteit is dat je lichaam niet zelf antistoffen maakt maar ze (ingespoten) krijgt. Je het een allergie als je afweersysteem extreem reageert op stoffen die normaal geen afweerreactie oproepen. Bij mensen met een allergie inden antistoffen aan mestcellen. Deze cellen evatten de stof histamine en worden geactiveerd als je met het allergeen in aanraking komt. Ze geven dan histamine af. Deze stof veroorzaakt de allergische reactie. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 11

12 10.3 Ziek 1 Het juiste antwoord is A: Een virus dat je via de lucht innenkrijgt. 2 a lederhuid / opperhuid loedplaatjes / rode loedcellen / witte loedcellen 3 a Je wordt ziek van iedere soort acterie. goed / fout Virussen dringen je cellen innen. goed / fout c Gifstoffen die acteriën uitscheiden, maken je ziek. goed / fout d Virussen komen overal door je huid je lichaam innen. goed / fout e Ziekten die ontstaan door ziekteverwekkers heten infectieziekten. goed / fout 4 wel esmet niet esmet a Iemand die heel verkouden is, niest vlak ij je. Je drinkt uit het kopje van iemand die verkouden is. c Je drinkt uit de kraan. d Je gaat eten en wast van te voren je handen. e Je geeft iemand die verkouden is een hand. f Je zoent iemand die een koortslip heeft. 5 a Doordat het virus in de slijmvliezen gaat zitten. Bij griep / verkoudheid, want ij griep is je hele lichaam ziek en he je koorts. 6 Incuatie: de tijd waarin je wel esmet ent maar nog niet ziek Symptomen: ziekteverschijnselen Diagnose: vaststellen welke ziekte het is Prognose: voorspelling van het verloop van de ziekte en het herstel 7 8 a De witte loedcellen ontstaan in je eenmerg. Sommige witte loedcellen sluiten ziekteverwekkers in. Dit zijn de vreetcellen. c Andere witte loedcellen maken antistoffen. d De witte loedcel die je ziet in ron 5 is een vreetcel. 9 a witte loedcellen De smurrie heet pus of etter en estaat uit dode witte loedcellen, dode acteriën en resten van kapotte huidcellen. c De juiste volgorde is: d Daar zitten ook ziekteverwekkers. e Bloedplaatjes, die zorgen voor het dichtgaan van het wondje. 10 De juiste volgorde is a Antistof nummer 4, want deze past op de ziekteverwekker en er kunnen twee ziekteverwekkers tegelijk aangepakt worden. Een antistof werkt algemeen / specifiek, want hij werkt maar tegen één specifieke ziekteverwekker. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 12

13 12 a Het juiste antwoord is A: de norm Hanjo: lichtgrijze lijn Marco: donkergrijze lijn c Hanjo, omdat zijn afweersysteem door de hogere koorts sneller werkte dat het afweersysteem van Marco. 13 Er komt een ziekteverwekker je lichaam innen. De ziekteverwekker gaat zich vermeerderen en je wordt ziek. De witte loedcellen gaan antistoffen maken tegen de ziekteverwekkers en estrijden vervolgens de ziekteverwekkers. Je wordt weer eter en je witte loedcellen onthouden welke antistoffen deze ziekteverwekker estrijden. Als je de volgende keer esmet wordt met dezelfde soort ziekteverwekker, word je niet ziek omdat je witte loedcellen direct antistoffen gaan maken: je ent immuun. 14 a tegen difterie, kinkhoest, tetanus en polio met verzwakte ziekteverwekkers c Je ent je leven lang immuun voor deze kinderziekten. d Mats zegt: Als je wordt ingeënt tegen polio, is er sprake van passieve immuniteit, want je wordt niet ziek. Nick zegt: Als je lichaam zelf antistoffen tegen polio maakt, krijg je actieve immuniteit. Dat geeurt dus als je ziek wordt door polio, maar ook als je wordt ingeënt. Passieve immuniteit wil zeggen dat je lichaam zelf geen antistoffen maakt. Dat geeurt als je antistoffen krijgt ingespoten. Bij een inenting en als je ziek wordt, krijg je de ziekteverwekker innen. Je lichaam gaat dan zelf antistoffen maken. Er dan sprake van actieve immuniteit. 15 a natuurlijke immuniteit, deze antistoffen krijgt een ay via de natuurlijke manier innen Ja / Nee, want de ay maakt niet zelf antistoffen en onthoudt dus ook niet welke stoffen ij deze ziekteverwekkers horen. 16 Hij kan nu esmet zijn geraakt met griep. Bij griep he je meestal ook last van verschijnselen die lijken op verkoudheid. De andere symptomen (hoofdpijn, koorts, spierpijn) wijzen ook op griep. Het kan ook een andere soort verkoudheidsvirus zijn, er zijn namelijk verschillende verkoudheidsvirussen. Joas is immuun voor één soort en kan door een ander soort verkoudheidsvirus wel ziek worden. 17 a een stof waar iemand allergisch op reageert Je matras is warm en vochtig als je er op slaapt en evat veel voedingsstoffen (huidschilfers). c pijl 1: huisstofmijt en huidschilfers pijl 2: warme en vocht d Omdat de omstandigheden voor de huisstofmijt dan minder gunstig zijn. 18 Normale afweerreactie: 5, 4, 3 Allergische reactie: 1, 2, 3, 4, 5, 6 Bij mensen met allergie komt in eerste instantie ook de normale reactie voor. EXTRA Antiiotica 19 a Heen alcohol, een oplossing met vitamine C en een zoutoplossing een acteriedodende werking? 1 Alcohol heeft waarschijnlijk wel / niet een acteriedodende werking, omdat het wel / niet wordt geruikt als desinfectiemiddel. 2 Vitamine C oplossing heeft waarschijnlijk wel / niet een acteriedodende werking, omdat het wel / niet wordt geruikt als conserveermiddel in voeding. 3 Zoutoplossing waarschijnlijk wel / niet een acteriedodende werking, omdat het wel / niet wordt geruikt als conserveermiddel in voeding. c Bijvooreeld: Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 13

14 Tel het aantal acteriekolonies op de petrischaaltjes en meet ook hoe groot de kolonies zijn. Voeg aan een schaaltje alcoholoplossing toe. Voeg aan het tweede schaaltje de oplossing van vitamine C toe. Voeg aan het derde schaaltje de zoutoplossing toe. Laat petrischaaltjes met de acteriën en de oplossingen een aantal dagen ij 37 staan. Kijk daarna op welke schaaltjes nog groei heeft plaatsgevonden (er zijn nieuwe kolonies ontstaan of de kolonies zijn groter geworden) Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 14

15 PRACTICUM 1 1 eigen gegevens Conclusie 2 a Door handen wassen vermindert het aantal acteriën op de huid. ja / nee PRACTICUM 2 Conclusie 1 Verschil 1 Een rode loedcel is veel kleiner. Verschil 2 Een rode loedcel is rond van vorm, een witte loedcel kan van vorm veranderen. 2 eigen antwoord Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 15

16 10.4 Bloed- en orgaandonatie 1 Het juiste antwoord is B: 500 ml. 2 a + 3 Dat komt doordat de organen dan te weinig loed met zuurstof en voedingsstoffen krijgen. 4 rode loedcellen loedplasma loedplaatjes prolemen heen met loedstolling. veel loed heen verloren. randwonden heen. loedarmoede heen. 5 a antistoffen Mensen met leukemie maken zelf te weinig loedplaatjes aan. Bloedplaatjes zijn nodig om wondjes dicht te maken. c Met een transfusie met rode loedcellen, want rode loedcellen evatten hemogloine. 6 a c 1 Bloedgroep O komt het meest voor, loedgroep AB het minst. 2 In je loedplasma zitten antistoffen tegen de antigenen die je zelf wel / niet het. eigen antwoord 7 a De ontvanger heeft loedgroep B. De ontvanger heeft antistof anti-a. c De donor heeft loedgroep A. d De antistoffen van de ontvanger inden aan de antigenen van de loedcellen van de donor. Hierdoor plakken de loedcellen van de donor aan elkaar en ontstaan er klonten in het loed. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 16

17 8 a c loedgroep AB Omdat loed met loedroep O (universele donor) aan iedere ontvanger kan worden toegediend, zonder dat er een reactie plaatsvindt. 9 a Het juiste antwoord is D: loedgroep B of loedgroep AB 10 a Als je resuspositief ent, he je het resusantigeen op je loedcellen. goed / fout Mensen met resuspositief loed, maken antistoffen tegen resusnegatief loed. goed / fout c Als een vrouw met resusnegatief loed voor het eerst zwanger is, goed / fout is er een grote kans dat de ay de resusziekte krijgt. d Een kindje kan alleen de resusziekte krijgen, goed / fout als de moeder resusnegatief is en de ay resuspositief. 11 a Nee, als iemand met resusnegatief loed resuspositief loed krijgt, gaat hij meteen antistoffen maken tegen het resusantigeen. 12 a Zodat je weet of er kans is op de resusziekte ij de ay. De resuspositieve loedcellen van de ay in het loed van de moeder worden direct opgeruimd. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 17

18 c Dat resusantistoffen van de moeder in het loed van het kind terechtkomen. 13 a + eigen antwoord 14 a Bij transplantatie krijgt een zieke een orgaan van iemand anders. Wanneer een orgaan niet goed meer werkt. 15 a Op een donororgaan zitten andere antigenen dan op de eigen organen van een patiënt. De witte loedcellen van de patiënt gaan dan antistoffen maken die het donororgaan afreken. Het lichaam stoot op die manier het donororgaan af. c Door het slikken van afstotingsremmers. Doordat de weefsels meer op elkaar lijken (meer vergelijkare antigenen heen), is er minder kans op afstoting. 16 a Op de korte termijn nieren en hart, op de langere termijn hart en lever. Uit het diagram kun je halen dat na vijf jaar nog ongeveer 43% van de longen nog leeft. Dat etekent dat ongeveer 57% van de patiënten dan weer op de wachtlijst komt. c Aantal procent van alle getransplanteerde patiënten na 5 jaar weer op de wachtlijst: longpatiënten: 57% (is 57 van de 100 patiënten) leverpatiënten: 35% nierpatiënten: 34% hartpatiënten: 30% In totaal zijn dit 156 van 400 patiënten = 156 / 400 * 100 = 39% Of: tel alle percentages op en deel door a Dan weten artsen ij je overlijden of je organen wilt doneren. eigen antwoord c eigen antwoord 18 a c eigen antwoord eigen antwoord EXTRA Bloed doneren 19 a De loedgroepen van het ABO-systeem worden weergegeven met hoofdletters A, B en O en de kleur van de etiketten. De resusfactor wordt weergegeven door de kleur van de letters. c Het donorloed stolt niet in het zakje, doordat er antistollingsmiddel in zit. d De loedestanddelen worden gekoeld of ingevroren ewaard, omdat het dan veel langer goed lijft (ongeveer 2 jaar). 20 a 1 syfilis 2 hepatitis B 3 hiv Het juiste antwoord is B: In het donorloed kunnen nog de virussen of acteriën zitten, die de ontvanger kunnen esmetten. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 18

19 21 a 1,5 L In 1 mm 3 loed zitten rode loedcellen. 1,5 liter is mm 3. Uit 1,5 liter kun je dus x = 7,5 x rode loedcellen halen. c In 1 mm 3 loed zitten loedplaatjes. 1,5 liter is mm 3. Uit 1,5 liter kun je dus x = 367 x 10 9 rode loedcellen halen. d Bloed wordt gemaakt in: (welk orgaan?) Dat geeurt door: (manier van aanmaken) Het duurt ongeveer voordat de loeddeeltjes zijn aangevuld eenmerg Uit stamcellen die rijpen tot rode loedcellen Ongeveer 1000 minuten = ijna 17 uur Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 19

20 PRACTICUM 1 1 a eigen antwoord Als in dit uisje echt loed had gezeten, dan was dit loedgroep A of AB eigen antwoord Als in dit uisje echt loed had gezeten, dan was dit loedgroep B of AB c eigen antwoord Als in dit uisje echt loed had gezeten, dan was dit loedgroep AB d eigen antwoord Als in dit uisje echt loed had gezeten, dan was dit loedgroep 0 Conclusie 2 a loedgroep 0 loedgroep AB Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 20

21 10.5 Ongezond? 1 Het juiste antwoord is B: In een cocktail zit meestal minstens evenveel alcohol als in een glas ier of wijn. 2 elke dag een paar iertjes / twee appels per dag / af en toe roken / half uur per dag sporten / paar keer per week een vette hap ij de snackar halen 3 1 leefstijl factoren vooreelden Gewoontes van eten, drinken, sporten, slapen, ontspanning, roken, ewegen. 2 omgeving 3 gezondheidszorg Woon je in een industriegeied of op het platteland, voel je je prettig met de vrienden waarmee je omgaat. Huisarts, tandarts, psycholoog, ziekenhuis, fysiotherapeut. 4 a Je leefstijl zijn al je gewoontes van eten, drinken, sporten, slapen, ontspanning, roken, eweging. + c eigen woordspin d eigen antwoord 5 een ongezonde leefstijl: hoge loeddruk een ongunstige omgeving: astma een aangeoren eigenschap: spierziekte een infectie: griep, verkoudheid 6 a eigen antwoord Smaakt lekker, je voelt je er lekker ij / geeft een fijn gevoel, geeft een kick. c Je kunt dronken worden, je weet niet meer wat je doet, je raakt er aan verslaafd, sommige organen raken eschadigd. 7 a 34 % 4 % c 60 % d eigen antwoord 8 a ontwenningsverschijnselen lichamelijke klachten geestelijke klachten 1 trillen, zweten 1 slecht humeur 2 hoofdpijn, misselijk 2 vergeetachtigheid c d Je mist dan het contact met je vrienden of komt steeds in de verleiding om weer te gaan roken als je ij je vrienden ent die allemaal wel roken. sociale afhankelijkheid 9 Als je aangeschoten ent, reageer je minder goed en minder snel. Als je dronken ent, worden je reacties nog trager en weet je helemaal niet meer wat je doet. Je loopt ijvooreeld slingerend, gaat gekke dingen doen, kunt niet meer op je enen staan. 10 a Pijn door ontstekingen van het slijmvlies. maag Je kunt steeds minder dingen onthouden. hersenen c Van deze organen sterven cellen af. hersenen en lever d Je loeddruk wordt te hoog. hart en loedvaten Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 21

22 11 Het juiste antwoord is C: tot de volgende dag drie uur s middags. Het duurt ongeveer 1,5 uur (= 90 minuten) om 1 glas alcohol af te reken. Voor tien glazen duurt dat dus 900 minuten = 15 uur. 12 a eigen antwoord percentage alcohol grootte van een glas glas ier 5 % 250 ml 250 : 100 x 5 = 12,5 glas wijn 12 % 100 ml 100 : 100 x 12 = 12 glas erenurg 35 % 35 ml 35 : 100 x 35 = 12,25 hoeveelheid alcohol per glas in ml c d Bij elk glas evenveel, van de dranken waar meer alcohol in zit, drink je een kleinere hoeveelheid per glas waardoor je evenveel alcohol innen krijgt. eigen antwoord 13 a Je kunt een alcoholvergiftiging krijgen. Ja / Nee, want iedereen die te veel alcohol drinkt, kan overlijden aan een te hoge dosis alcohol. c 15 jaar d Naarmate de jongeren ouder worden, wordt het percentage comazuipers kleiner. 14 gevolg teer nicotine hoge loeddruk x rokershoestje x versnelde hartslag x meer kans op longkanker x longlaasjes gaan kapot x 15 a De huid van de vingertoppen is het koudste deel van de hand. goed / fout De pols en de handpalm zijn de warmste delen van je hand. goed / fout Door roken stijgt de temperatuur van de hand. goed / fout Als loedvaatjes nauwer worden, geeft de huid meer warmte af. goed / fout De temperatuur van deze vingertoppen is lager dan 21 C zodat ze niet meer zichtaar zijn op deze foto. 16 a door teer 1 Longlaasjes gaan stuk. 2 Grotere kans op longkanker. 17 a Vuil en schadelijke stoffen worden minder goed uit de longen verwijderd. Door teer. 18 Doordat longlaasjes kapotgaan, kan een roker minder zuurstof opnemen en koolstofdioxide afgeven. Hierdoor moet hij sneller ademhalen om voldoende zuurstof innen te krijgen en raakt hij eerder uiten adem. 19 a 1 wiet 2 cocaïne 3 partydrugs 4 crack 5 hasj op de hersenen c Ja / Nee, want alcohol eïnvloedt de werking van de hersenen. 20 a Dat etekent dat ze je hersenen trager laten werken. Dat etekent dat ze je hersenen sneller laten werken. c Dat etekent dat ze je hersenen anders laten werken. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 22

23 21 a - c eigen antwoord 22 a Cocaïne heeft invloed op de hypothalamus. De hypothalamus regelt je lichaamstemperatuur en onder invloed van cocaïne stijgt je lichaamstemperatuur en krijg je het warm. Het hersengeied waar het denken geregeld wordt (de voorhoofdskwa), wordt eïnvloed door cocaïne, hierdoor vermindert je denkvermogen. EXTRA Blowen 23 a Bij lowen inhaleer je wiet of hasj door roken, meestal door een joint te rollen. cannais c Als je je goed voelt en je gaat lowen, voel je je vaak nog eter / slechter. Als je je rot voelt en je gaat lowen, voel je je vaak eter / nog slechter. d 1 Je kunt er verslaafd aan raken. 2 Je kunt er psychisch afhankelijk van worden. 24 a Een staafdiagram, hierin kun je de gegevens van de verschillende jaren en herkomst naast elkaar zetten en zie je de verschillen in één oogopslag. c d Bijvooreeld: - In wiet uit het uitenland zit veel minder THC, je zult hier minder high van worden. - Het THC-gehalte van Nederlandse wiet daalt vanaf Als je voor het eerst lowt, zijn de effecten sterker dan wanneer je het al vaker gedaan het. Als je dan ook nog eens wiet met een hoge concentratie THC het, zijn de effecten extra groot. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 23

24 PRACTICUM 1 Conclusie 1 a eigen antwoord eigen antwoord c eigen antwoord Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 24

25 SAMENVATTEN uitscheidingsorganen welke afvalstoffen 1 longen water(damp) en koolstofdioxide 2 nieren medicijnen, kleurstoffen,overtollige vitaminen, zouten, water 3 huid water en zouten 4 lever giftige stoffen zoals medicijnen en alcohol, kleurstoffen, oude rode loedcellen 2 a Je eet een mars. Glucosegehalte in je loed stijgt. Je fietst naar school. Glucosegehalte in je loed daalt. Alvleesklier produceert insuline. Hierdoor wordt glucose omgezet in glycogeen en opgeslagen. Alvleesklier produceert glucagon. Hierdoor wordt glycogeen omgezet in glucose. Glucosegehalte in je loed is weer normaal. 3 a 1 opouwen en omzetten aminozuren 3 afvalstoffen uitscheiden, ijvooreeld iliruine 2 afreken van aminozuren en giftige stoffen 4 opslaan van glucose als glycogeen en opslaan van ijzer 1 Nefronen: filtratie van afvalstoffen uit het loed 2 Nierkanaaltje: resorptie van glucose en een deel van de zouten, osmose van water naar het loed 3 Verzameluisje: vervoer van afvalstoffen en overtollig water naar het nierekken10.2 Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 25

26 4 a + 5 wondje loedvatvernauwing en propvorming loedplaatjes knappen open er ontstaat een netwerk van firinedraden rode loedcellen lijven hangen er ontstaat een korstje en het wondje geneest 6 Huidkanker ontstaat in drie stappen: 1 Normale cel verandert in kankercel. 2 De cel lijft zich delen. 3 Er ontstaan uitzaaiingen doordat tumorcellen afreken en via het loed in een ander orgaan terecht komen Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 26

27 8 a 1 Witte loedcellen die ziekteverwekker ij tweede infectie herkennen. geheugencellen 2 Ziekteverwekkers worden direct uitgeschakeld. immuun doordat witte loedcellen snel de juiste afweerstoffen maken. 3 Prik met verzwakte ziekteverwekkers inenting/vaccinatie 4 Prik met antistoffen antiserum soort immuniteit natuurlijk kunstmatig actieve immuniteit door esmetting met ziekteverwekker, vaccinatie passieve immuniteit door antistoffen via orstvoeding seruminjectie c Stofdeeltjes met antigenen komen in je lichaam Witte loedcellen maken antistoffen. Antistoffen inden aan mestcellen. Dezelfde stofdeeltjes komen opnieuw in je lichaam. Mestcellen worden geactiveerd. Mestcellen geven histamine af Histamine veroorzaakt reactie loedgroep antigenen antistoffen kan loed geven aan kan loed ontvangen van AB A en B AB A, B, AB, 0 A A anti-b A en AB A en 0 B B anti-a B en AB B en 0 0 anti-a en anti- B 0, A, B, AB 0 10 a c De universele donor is loedgroep O De universele ontvanger is loedgroep AB Iemand met loedgroep AB kan alleen loed geven aan iemand met loedgroep AB. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 27

28 11 eerste zwangerschap: resuspositief kindje + resusnegatieve moeder moeder maakt resusantistoffen tweede zwangerschap: resusantistoffen moeder gaan naar loed van kindje afraak van rode loedcellen Dit heeft de volgende gevolgen: 1 loedarmoede 2 te veel iliruine Dit is te voorkomen met resusprik. 12 a Als een orgaan niet goed werkt, krijg je een orgaantransplantatie. Daarom moet je afstotingremmers slikken ongezonde leefstijl : Wat komt er in je lichaam? gevolgen 1 roken 1 teer 2 nicotine - longkanker - hoge loeddruk - verslaving 2 drinken alcohol - dronken/aangeschoten - herseneschadiging - levereschadiging 3 drugsgeruik 1 verdovende middelen 2 stimulerende middelen 3 ewustzijnsveranderende middelen - Hersenen werken trager. - Hersenen werken sneller. - Hersenen werken anders. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 28

29 TEST JEZELF 1 Het juiste antwoord is C: De longen halen koolstofdioxide uit het loed. 2 a Bij gezonde mensen zit er zout in de urine. goed / fout Bij gezonde mensen zit er glucose in de urine. goed / fout c De lever maakt insuline. goed / fout d Insuline regelt dat het glucosegehalte in het loed daalt. goed / fout e In voorurine zitten eiwitten, glucose, water en zouten. goed / fout f Vanuit het nierkanaaltje vindt resorptie van water plaats. goed / fout g Afvalstoffen gaan in deze volgorde door de nieren naar de laas: goed / fout nierslagader haarvaten verzameluisjes nierkanaaltjes nierekken urineleiders Het juiste antwoord is C: Door meer pigment te maken. 6 De juiste volgorde is: Bij kanker stopt de celdeling niet. Kanker eschadigt je organen niet. Kankercellen kunnen via je loed naar andere plekken van het lichaam gaan. Kankercellen kunnen zich via je lymfevaten verspreiden. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 29

30 Huidkanker ontstaat doordat uv-straling de cellen in de hoornlaag eschadigt. 8 Door acteriën op te eten (vreetcellen). 9 Het juiste antwoord is A: Je witte loedcellen heen het antigeen nog niet herkend. 10 Bij actieve immuniteit maakt je lichaam zelf antistoffen, ij passieve immuniteit krijg je antistoffen ingespoten. 11 a Iemand met loedgroep B, antigenen B, antistof anti-a Iemand met loedgroep O, antigenen geen antigenen, antistof anti A en anti-b 12 jongen van moeder jongen van vader vader van moeder moeder van vader moeder van jongen vader van jongen kan wel x x x kan niet x x x 13 a Mensen die resuspositief zijn, heen het resusantigeen op hun loedcellen en mensen die resusnegatief zijn heen dat niet. Doordat resusantistoffen van de moeder in het loed van de ay komen. c Omdat iemand die resusnegatief is, tegen resuspositief loed antistoffen maakt. 14 a Het vervangen van een ziek orgaan door een gezond orgaan. Omdat er een grotere kans is dat de antigenen op de cellen overeenkomen en er dus minder kans op afstoting is. 15 roken vet eten alcohol kans op longkanker hoge loeddruk kans op hartinfarct kapotte longlaasjes eschadiging van hersenen 16 je hart je loedvaten je hersenen je longen Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 30

31 17 a Hersenen: hersencellen sterven af. Slokdarm: grotere kans op slokdarmkanker. Maag: eschadiging maagslijmvlies, ontstekingen. Lever: levercellen sterven af. Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 31

32 VERDIEPING Griep 1 FAQ over griep 1 Wat is griep? Een ziekte die veroorzaakt wordt door het griepvirus. 2 Hoe merk je het verschil tussen griep en verkoudheid? Bij griep is het hele lichaam ziek, je voelt je ook zieker. 3 Hoe verspreidt het griepvirus zich? Via druppeltjes vocht in de lucht, door aanraking van esmette handen, deurkrukken, etc. 4 Wie krijgt een griepprik? Ouderen en mensen met een zwakke weerstand, ijvooreeld vanwege een chronische ziekte. 5 Waarom is het nodig om elk jaar een griepprik te halen? Omdat er elk jaar weer andere griepvirussen zijn, en griepvirussen veranderen. 2 a Wanneer er twee weken lang ineens veel meer mensen griep heen in een epaald geied. 1 Mensen heen een lagere weerstand. 2 Mensen zitten meer dicht op elkaar innen in kleinere ruimten, er is meer kans op esmetting. 3 a eigen tekening Een virus is ongeveer 0,1 µm groot. Dat is 70 x zo klein als de loedcel. eiwitten: hemaglutinine en neuraminidase c DNA d RNA e Slijmvliescellen van de mens, nodig voor de vermenigvuldiging van het virus. 4 a De juiste volgorde is: Het RNA laat de slijmvliescel virusonderdelen maken. 1 De H-eiwitten gaan aan de receptoren van een slijmvliescel zitten. 3 Het virus gaat naar de celkern. 4 Het virus laat zijn RNA vrij. 7 De virussen verlaten de cel. 2 Het memraan van de slijmvliescel sluit het virus in. 6 De nieuwe virussen worden in elkaar gezet. De juiste volgorde is: N-eiwitten 5 a Op de soort H-eiwitten en de soort N-eiwitten. De ziekte is heel erg esmettelijk en dodelijk, net als de pest. c De gezonde dieren zouden ziekteverwekkers ij zich kunnen dragen. 6 a stap 2: Het RNA laat de slijmvliescel virusonderdelen maken over het Mexicaanse griepvirus Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 32

33 c Bijvooreeld: d Er is nog niemand die antistoffen tegen deze griepvariant heeft. 7 a + Noordhoff Uitgevers Nectar 4 e ed. vwo 2/3 Hoofdstuk 10 Uitwerkingen 33