De Kweekschool voor Zeevaart te Leiden

Transcriptie

1 De Kweekschool voor Zeevaart te Leiden M.J. v.d. Mark Jaarsveldstraat CP 's-gravenhage Stageverslag GA. Leiden Zeegeschiedenis mjm 1987

2 INHOUD Inleiding Deel I. De Kweekschool voor Zeevaart te Leiden Deel II. Bronnen Literatuur en gedrukte bronnen Bronnen Deel III. Leerlingen van de Kweekschool Handleiding Alfabetische lijst van namen van de leerlingen van de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden Noten

3 INLEIDING De literatuur over de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden schittert door onvolledigheid. De verschillende auteurs komen niet verder dan het schrijven van herdenkingsbundels. De werken geven een aardig chronologisch verhaal over de geschiedenis van de Kweekschool, en niet meer dan dat. De onvolkomenheden in het oeuvre aangaande de Kweekschool zijn te wijten aan te eng bronnenonderzoek. Voor het verrichten van een zo breed mogelijk onderzoek naar de bronnen ter bestudering van de geschiedenis van de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden, stelde het Gemeentearchief te Leiden een stageplaats ter beschikking. Ondergetekende greep deze kans om zijn ervaring in het doen van archief-historisch onderzoek te verrijken onmiddellijk aan. De resultaten van onderzoek zijn in onderhavig verslag neergelegd. Gaandeweg het onderzoek bleek het onmogelijk om binnen de beschikbare tijd van drie maanden alle bronnen op hun waarde te schatten. Daarom is gekozen om in principe alle bekende bronnen over de Kweekscool voor Zeevaart te onderzoeken, voor zover deze betrekking hebben op de eerste vijfentwintig jaar van het bestaan der Kweekschool ( ). Het verslag is in drie delen gesplitst. Deel I geeft een algemeen beeld over de Kweekschool voor Zeevaart in de bestudeerde periode. In deel II komen de bronnen die een bijdrage kunnen leveren tot de bestudering van het onderwerp ter sprake. Deel III tenslotte bevat een lijst met namen van leerlingen der Kweekschool met gegevens betreffende geboortedatum, leeftijd, geloof en geboorteplaats. De KWEEKSCHOOL VOOR ZEEVAART te LEIDEN In de lente van 1855 raasde een cholera-epidemie door Leiden (1). Het ontstaan hiervan laat zich raden. In de stad leefde een groot aantal mensen dicht op elkaar. Sanitaire voorzieningen en persoonlijke hygiëne waren niet sterk vertegenwoordigd. Deze omstandigheden, in combinatie met een slecht dieet, maakten voornamelijk de laagste klassen der bevolking het meest kwetsbaar voor de gevreesde ziekte. De epidemie maakte veel kinderen tot wezen. Enige notabelen en leiders van charitatieve instellingen ontfermden zich over hen (2). Door hun bemoeienissen kon het komen tot de oprichting van "eene Kweekschool, ter opleiding van scheepsjongens en ligte matrozen voor 's Rijks Zeemagt" in deze stad (3). De oprichters van de Kweekschool voor Zeevaart trachtten met dit instituut de volgende doeleinden te bereiken: - "Jongelieden, bijzonder uit den behoeftigen stand, in de gelegenheid te stellen, en voort te helpen, om tot eene eervolle en nuttige betrekking in de maatschappij te geraken" (4). - De personeelsvoorziening van de Marine een impuls te geven. Door algemeen stijgende welvaart en verminderd isolement van de kustgebieden daalde het aanbod aan zeevarenden (5). - De jeugd van de straat af te houden, waar zij anders toch maar door verveling tot schelmenstreken of erger zouden geraken. De inrichting bleef tot 1879 een particulier instituut. Het dagelijks bestuur werd waargenomen door de Commissie van Oppertoezigt en Beheer (verder genoemd: Commissie). In nauw contact hiermee stond de Vereeniging tot instandhouding en bevordering van den bloei der Kweekschool voor Zeevaart te Leyden, welke werd opgericht in 1856 (6). De Commissie legde jaarlijks rekening en verantwoording af aan de Vereeniging in de Algemene Ledenvergadering. AANNAME VAN LEERLINGEN Het lag in 1855 in de veronderstelling om hoofdzakelijk Leidse jongens aan te nemen als leerlingen. Dit idee liet men spoedig varen. Reeds in 1858 werden op tal van plaatsen in den lande zogenaamde Subcommissies opgericht. Deze hadden als taak de Kweekschool onder de aandacht van de bevolking te brengen (7). De leden der Subcommissies waren, evenals de leden van de eerder ter sprake gekomen Commmissie, afkomstig uit de gelederen der gegoede burgerij. De aspirant-leerling kon zich bij een Subcommissie aanmelden voor de Kweekschool. De Subcommissie zorgde ervoor dat de toekomstige schepeling naar Leiden werd opgezonden. Van een der Subcommissies, namelijk die te Arnhem, is in het Gemeentearchief Leiden een kasboekje aanwezig. Hierin staat wie naar Leiden is gezonden, en of hij aldaar is aangenomen (8). De marine, de bestemming van de meeste kwekelingen, toonde geen bezwaren tegen het oprichten van Subcommissies (9). De tweede mogelijkheid om bij de Kweekschool te komen, was aanmelding bij een van de Marine-etablissementen

4 (Amsterdam, Rotterdam, Vlissingen, Hellevoetsluis, Willemsoord en Den Haag). In Leiden geboren jongens, die buiten de Kweekschool om in marinedienst wilden treden, werden door de Marine steevast bij de Kweekschool gedetacheerd (10). Alhoewel de Kweekschool een particulier instituut was, zond de Minister voor de Marine op gezette tijden missives naar de Commissie met de uitnodiging de aanname van jongens te remmen of te stimuleren, al naar gelang de personeelsbehoefte van de Marine dat vereiste (11). De aspirant-kwekelingen moesten aan een aantal voorwaarden voldoen (12). De minimum leeftijd voor indiensttreding was 13 jaar. De leerling had toestemming van ouders of voogden nodig. Uit eigen verklaring moest de lust en aanleg "van den knaap" blijken. Zijn lengte, afhankelijk van leeftijd, bedroeg ten minste: jaar onbepaald jaar 1.40 el jaar 1.45 el jaar 1.50 el jaar 1.55 el jaar 1.57 el > 19 jaar 1.62 el [1 Nederlandse el = 1 meter; andere tot 1870 gebruikte benamingen: 1 palm = 10 cm; 1 duim = 1 cm; 1 streep = 1 mm] De minimum-leeftijd werd in 1862 opgetrokken tot 14 jaar (13). Wat de kennis van de aspirant-leerlingen betreft, in 1879 kon 56% van hen lezen, schrijven en een weinig rekenen. 7½ % kon goed lezen, schrijven en rekenen, terwijl 2½ % deze elementaire vakken niet verstond (14). De keuringen ter bepaling van geschiktheid voor de dienst hadden elke oneven maand van het jaar plaats. Zij werden, steeds op verzoek van de Commissie, door een officier van Gezondheid op de School verricht (15). Van de aangemelde leerlingen viel zo'n 37 % af (16). Een gemiddeld aantal aanmeldingen per jaar is moeilijk te geven, gezien de grote schommelingen in het aanbod. Wel is een ruwe schatting te maken van het totaal aantal jongens dat vanaf de eerste cursus ( ) tot de overname van de School door de Marine in 1879 een opleiding volgde. Dit aantal bedraagt ongeveer 2500 (17). Het leven op de Kweekschool moest een voorbereiding zijn op het functioneren van de jongens aan boord van Zr. Ms. schepen. De jongens waren ingedeeld in bakken (18). Een "bak" aan boord van een schip is een eenheid van mensen die samen leeft, eet en werkt. De leerlingen sliepen op grote zalen in weinig comfortabele hangmatten (19). Er heerste een ijzeren discipline; niet overbodig, gezien het ongedurige karakter van veel kwekelingen. ONDERWIJS Naast algemene vakken, zoals lezen, schrijven en rekenen, werd vooral aandacht geschonken aan de disciplines die aan boord van een schip door de jongens moesten worden uitgevoerd. Hieronder vielen: kennis van schip en tuigage, kompaslezen, schiemanswerk, hijsen en strijken van zeilen, en kennis van het geschut (20). Aanvankelijk duurde de opleiding slechts twee á drie maanden (21). Deze termijn bleek te kort en daarom werd de cursus uitgebreid tot zes maanden (22). Twee keer per jaar, in april en oktober, ging een groep jongens over naar de Marine (23). Veelal was hun bestemming het Wachtschip te Amsterdam, de Admiraal van Wassenaer. Aldaar had hun verdere scholing plaats tot matroos. De betere leerlingen werden voorgedragen om tot bootsman te worden opgeleid (24). De allerbesten werden in staat gesteld om zich als stuurmansleerling verder te bekwamen (25). De waardering voor de opleiding was ambivalent. De minister voor de Marine uitte zijn tevredenheid over de opleiding in een missive aan de Commissie (26). Daarentegen verklaarde de Commandant van de Admiraal van Wassenaer dat hem het behoud van de Kweekschool onnodig voorkwam (27). Een beter geluid werd vernomen van de bevelhebbende officier aan boord ss. Prinses Maria. Hij sprak vol lof over de kwekelingen. "Zij munten boven de anderen uit en men kan zien, dat zij aan de regelmaat van een degelijk onderwijs gewoon zijn geweest" (28). GEZONDHEID Bij de keuring werd gelet op lichamelijke gezondheid. Toch kon deze keuring vanzelfsprekend niet voorkomen dat een deel van de jongens door een ongeluk of ziekte in het hospitaal belandde. Over de jaren is exact bekend welke personen voor rekening van de Commissie in het Caeciliagasthuis werden verpleegd (29).

5 Het Gasthuis had aparte, zogenaamde "syphilitische en verbandzalen", alwaar een groot deel van de opgenomen jongens werd verpleegd (30). De naam van deze ruimte doet vermoeden dat de patiënten die hier werden verpleegd lijders aan venerische ziekten waren. Dit idee wordt versterkt door de wetenschap dat het gedeelte der schepelingen van de marine dat aan Sexueel Overdraagbare Aandoeningen (SOA) leed, tot soms wel 20% kon oplopen (31). Wanneer men echter het betreffende archiefstuk goed bestudeert, en de moeite neemt om zich de medische terminologie eigen te maken, ontdekt men dat de jongens op deze zalen niet onder behandeling waren voor SOA. Het betrof hier meest winterhanden en -voeten (Perniones), schurft (Scabies) en zweren (Ulcera) (32). FINANCIEN Het draaiende houden van een instelling kost geld. Aangezien de Kweekschool geen Rijksinstituut was, kon zij niet op een jaarlijks vaste bijdrage rekenen. Wel werd, meer als gunst, een subsidie verleend. Deze bedroeg voor het jaar 1858 ƒ 500,-- (33). Andere aanwijzingen die overheidssteun kunnen aantonen heb ik niet gevonden. De School was daarom voor haar financiële middelen afhankelijk van de Vereeniging en andere donaties (34). De Kweekschool stelde dat het onderwijs gratis was (35). Correspondentie tussen de Commissie en het Leidse Weeshuis doet echter anders vermoeden. Hieruit blijkt namelijk dat de Commissie slechts wezen wilde aannemen, indien het Weeshuis de kosten voor haar rekening zou nemen (36). In elk geval is wel bekend dat de Kweekschool de kosten per leerling per dag raamde op ƒ 0,50. Ter vergelijking: dit bedrag was even hoog als de kostprijs voor een dag verpleging in het Caeciliagasthuis (37). Het duurde tot 1878 eer de Kweekschool een vaste jaarlijkse subsidie werd toegekend. Zij kreeg als inmiddels semi-overheidsinstelling het bedrag van ƒ ,-- (38). GEBOUWEN Toen de cursussen in 1856 van start gingen, bestond de Kweekschool uit niet meer dan een kanonneerboot en een vervallen gebouw. De leerlingen kwamen 's-morgens, en gingen na afloop van de lessen gewoon weer naar ouders of voogden terug. Van het begin af aan wilde de Commissie een internaat op het terrein van de Kweekschool neer laten zetten, maar het ontbrak haar aan geld. De Vereeniging bood een uitkomst voor dit nijpende probleem (39). In 1859 kon het gebouw van de Kweekschool worden ingewijd (40). Nog geen twintig jaar later verrees aan het Galgewater het gebouw van de Kweekschool. Het pand werd met een lening van ƒ ,-- gerealiseerd (41). De opening vond plaats op 3 oktober Er werd in Parijs een borstbeeld van Prins Hendrik der Nederlanden, de Erevoorzitter van de Vereeniging, gegoten (42). Vanaf 1880 werden in de nieuwe behuizing twee cursussen per jaar gegeven (43). De Kweekschool leidde tot 1915 op voor matroos (44); vervolgens tot 1922 voor onder-officier (45). Anno 1987 staat de Kweekschool er nog steeds, inmiddels volledig gerestaureerd. Prins Hendrik kijkt over het terrein waar zovele jongens de eerste beginselen van het zeemanschap werden bijgebracht. De school heeft echter haar maritieme functie verloren. SLOTBESCHOUWING In de 24 jaar dat de Kweekschool voor Zeevaart als particulier instituut opleidde voor scheepsjongen en lichtmatroos doorliepen 2500 jonge mensen de cursus. Zij waren veelal afkomstig uit de lagere klassen der bevolking. De Kweekschool bood een mogelijkheid tot sociale stijging. In hoeverre dat laatste heeft plaats gehad, is een mooi onderwerp voor nadere bestudering. Op basis van de in deel II vermelde bronnen moet het mogelijk zijn om een echte "Geschiedenis van de Kweekschool" te schrijven. Men zou bij deze studie tevens de Kweekschool te Groningen, die slechts enkele jaren heeft bestaan, kunnen betrekken. Al met al stof tot onderzoek genoeg voor diegene die geïnteresseerd is in de maritieme geschiedenis.

6 LITERATUUR EN GEDRUKTE BRONNEN Er zijn heel weinig publicaties verschenen over de geschiedenis van de Kweekschool. In de Maritieme Geschiedenis der Nederlanden deel 4 wordt de Kweekschool voor Zeevaart kort belicht. Monografieën over de Kweekschool zijn tot op heden niet verschenen. Ik blijf dan ook steken in een opsomming van "gelegenheidsliteratuur". Meest recent is R. Kagie, Jantjes van Leiden (Leiden 1986). Dit werkje geeft een aardig verhaal over de geschiedenis van de Leidse Zeevaart-school. Deze publicatie vertoont grote gelijkenis met T.H. Milo, Korte geschiedenis van de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden (Leiden 1956). Evenals Kagie geeft ook Milo niet aan waarop hij zich heeft gebaseerd. Over de School is in 1882 een geschiedenis verschenen, geschreven door C.H. de Goeje, getiteld De Kweekschool voor Zeevaart te Leiden. De Subcommissies worden belicht in een uit 1896 daterend werkje, getiteld Korte geschiedenis der Subcommissien van de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden t.g.v. het 40-jarig bestaan (Leiden 1896). In het Leids Gemeentearchief worden in de bibliotheek tal van artikelen, reglementen, folders, en zelfs zangbundels bewaard, die de onderzoeker van de geschiedenis der Kweekschool ten dienste kunnen staan. (Stand per Niet alle aanwezige stukken vermeld): Algemeene bepalingen voor hen die wenschen toegelaten te worden op de Kweekschool voor Zeevaart te Leyden. Onder hetzelfde nummer: De Kweekschool voor Zeevaart gedurende het eerste jaar van haar bestaan (Leiden 1856). Reglement van de Kweekschool voor Zeevaart te Leyden (Leiden 1861). Reglement voor de Subcommissien der Kweekschool voor Zeevaart te Leiden (1914). Jaarverslagen van de Kweekschool voor Zeevaart. Drie dozen bevatten de jaargangen Alhoewel hij het niet aangeeft, heeft Milo zich voornamelijk op deze verslagen gebaseerd. Berigt aangaande de Kweekschool voor Zeevaart 1858, 1860, 1863, 1868, 1872 en 1873 (Leiden). Deze publicaties geven steeds een korte geschiedenis van de School en de status quo. Daarnaast bevatten zij de eisen waaraan aspirant-kwekelingen moeten voldoen. Toespraak bij de inwijding van het nieuwe gebouw der Kweekschool voor Zeevaart (1859). Idem op den vijfentwintigsten jaardag (Leiden 1881). Idem bij de inwijding van het nieuwe gebouw op Hollands Vloot. Een zang des tijds. Statuten der Vereeniging tot instandhouding en bevordering van den bloei der Kweekschool voor Zeevaart te Leyden (1856). Onze Kweekschool voor Zeevaart (Leiden z.j.). B.A. van Doorn, De Kweekschool voor Zeevaart te Leiden ter opleiding voor de marine (1871). Kweekschool voor Zeevaart te Leyden. Dit boekwerk handelt over masten en tuigage. Zeemansliederen. Uitgegeven door de Commissie van Oppertoezigt en Beheer der Leidsche Kweekschool voor Zeevaart. Verzameld door H.C. Juta. I. de Haan, Het matroosje van Leiden. Bundel korte verhalen, waaronder dat over Dirk, een schamele jongen die dankzij de Kweekschool een "frische" matroos werd. Inlichtingen aangaande de opleiding van jongens aan de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden (Leiden 1913).

7 "Bij Hr. Ms. Marine", in: De Notenkraker Jaargang 8 nrs Herinneringen van een oud-leerling aan het leven op de Kweekschool voor Zeevaart. "De Kweekschool voor Zeevaart te Leiden", in: Onze Neutraliteit jaargang 1 nr. 2 (1916). "Kweekschool voor Zeevaart te Leyden" in: Leidsche Courant d.d. 16-8/18-8 (Leiden 1865). Verder: Gemeenteverslag van de stad Leiden [jaarlijks verschenen ] Vanaf 1879 kan men in de Marinejaarboekjes gegevens vinden over aantallen leerlingen en hun opleidingsniveau bij aanname. Deze worden onder andere bewaard bij de Afdeling maritieme historie van de marinestaf te 's-gravenhage. BRONNEN Voor het onderzoek naar de kweekschool zou elke onderzoeker zich het liefst baseren op archiefmateriaal van de kweekschool zelf. De archiefbescheiden zijn verdwenen. Wat nog rest van archieven betreffende de School, zijn acht stukken. Hiervan zijn de belangrijkste inv.nr. 1, Notulenboek van de Commissie van Oppertoezicht en Beheer ( ), en inv.nr. 8, Kasboek van de Subcommissie te Arnhem. Hierin staat vermeld wie naar Leiden werd gezonden, en wie aldaar werd aangenomen. De namen der jongens die zijn onderstreept, zijn aangenomen. Het onderzoek behoeft in het geheel niet te blijven steken door gebrek aan archiefmateriaal van de School zelf. De Kweekschool onderhield nauwe contacten met het ministerie van Marine. De archieven van dit ministerie bevinden zich in het Algemeen Rijksarchief te 's-gravenhage (ARA). Voor de periode is hierin onderzoek ingesteld. De methode van archivering in die tijd was het Verbaalstelsel. Hierbij kregen alle stukken van een periode een nummer. Per jaar werd een index gemaakt, waarin het betreffende stuk op trefwoord werd geplaatst. In ons geval het trefwoord "Kweekschool". De marine-indices zijn zeer betrouwbaar. Slechts in een gering aantal gevallen kon een aanwijzing niet worden teruggevonden. Voor de periode zijn de volgende inv.nrs. van belang: Archief van het Ministerie van Marine , toegangsnr : * * * De met een * gemerkte inventarisnummers ontbreken. Per jaar is bezien welke data en verbaalnummers betrekking hadden op de Kweekschool voor Zeevaart (voor zover mogelijk). Gebleken is dat het overgrote deel van de correspondentie tussen de Minister voor de Marine en de kweekschool verzoeken om een keuringscommissie betrof. Slechts in een gering aantal gevallen ging het om niet alledaagse zaken. Indien de onderzoeker de data en verbaalnummers tot zijn beschikking heeft, kan hij in de Agenda van de Minister voor de Marine opslaan waar het stuk in het kort over gaat. Dit zijn de nummers van het archief van het Ministerie van Marine. Het heeft geen zin om direct de Verbalen zelf aan te vragen. In veel gevallen zijn deze vernietigd. In de Agenda nu kan men zien of een stuk is vernietigd. Is dat het geval, dan heeft men alleen de korte inhoud van het stuk, en niet de volledige tekst. Onderzoek in het archief van het Ministerie van Marine blijft zinvol. In het ARA zijn ook de stamboeken van schepelingen uit de 19e eeuw gedeponeerd. Per deel staan zo'n 500 schepelingen vermeld. Bij een aantal van hen staat bij hun overplaatsingen de aanduiding "gedetacheerd op de boot te Leiden", of "gedetacheerd bij de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden". Voor de jaren zijn zoveel mogelijk leerlingen van de Kweekschool in de stamboeken nagezocht en gevonden. In het ARA bevinden zich thans 26 van de 28 stamboeken uit de 19e eeuw. De nummers 27 en 28 berusten nog bij de Directie Personeel der Koninklijke Marine te 's-gravenhage.

8 Het natrekken van leerlingen der Kweekschool wordt bemoeilijkt door het feit dat zij niet in het Leidse bevolkingsregister werden ingeschreven. Zij duiken wel plotseling op als zij vanuit een gesticht naar de Kweekschool worden gezonden. Van belang hiervoor is het Bevolkingsregister Leiden "Gestichten" ( ), dat geautomatiseerd ter beschikking van het publiek op de studiezaal staat. Van de archieven in het Gemeentearchief Leiden moet ik noemen de archieven van het [Hervormde] Heilige Geest of Arme Wees- en kinderhuis en die van het Caeciliagasthuis. Weeshuis [N.B.: de nummers die met V beginnen zijn de oude, van voor de herinventarisatie van 1989; de nieuwe nummers zijn overal gebezigd] Passages van belang zoveel mogelijk in extenso. inv.nr. 96 [was V 690]: bijlage brief van de Commissie van Oppertoezigt en beheer over de oprichting van de Kweekschool. dd lijst van jongens die zich bij de school hebben aangemeld. inv.nr. 97 [was V 691]: dd stuk, waarin melding wordt gemaakt dat vier jongens zijn goedgekeurd voor de Kweekschool. dd brief over afkeuringen van G. Batteljee en W. van Duuren. dd tijdelijke plaatsing van Dirk Valk in het Weeshuis, alvorens bij de Kweekschool te worden ondergebracht. dd extra schafting verleend voor Teunis van der Togt. inv.nr. 100 [was V 694]: dd verzoek om zich bij de Kweekschool te mogen aanmelden van Cornelis Krabbe en Pieter de Vrind. dd mededeling van de Commissie over keuring. inv.nr. 101 [was V 695]: dd verzoek van Weijnand Weijling mede namens 3 werk- en 8 schooljongens om op de kanonneerboot te worden geplaatst. inv.nr. 102 [was V 697]: dd verzoek van Jacobus Smagge om als ligtmatroos ter koopvaardij te mogen varen. Wordt medegedeeld, dat hij maar beter naar de Kweekschool kan gaan. inv.nr. 109 [was V 703]: dd mededeling van de Commissie dat J. Coster en A. van der Linden kunnen worden geplaatst, mits het Weeshuis 15 gulden per maand betaalt. Regenten antwoorden het geld niet te hebben. dd over het voorgaande. dd brief van Commissie houdende dat de jongens alleen tegen kostenvergoeding kunnen worden geplaatst. dd uitgaande missive aan Kweekschool, waarin medegedeeld wordt dat de regenten niet zullen betalen. inv.nr. 111 [was V 704a]: dd Van der Leek mag inlichtingen vragen bij de Kweekschool. dd Van der Leek mag niet terugkeren in het Weeshuis, daar hij voor de Zeedienst getekend heeft. dd ontvangen van de Kweekschool een rekening van ƒ 12,50 wegens tijdelijke verpleging van Starrenburg. dd W. Sloos is op in dienst getreden, na er al eerder verpleegd geweest te zijn. inv.nr. 112 [was V 704b]: dd , 2/ Isaak Huigens in dienst bij de Kweekschool. dd Indiensttreding W. Smit. dd Ingekomen werkje, getiteld Noodzakelijke inlichtingen aangaande de Kweekschool voor Zeevaart.

9 inv.nr. 112a [was V 704c]: dd D. Bodijn en P.J. Lezwijn mogen bij de marine dienst nemen. inv.nr. 115 [was V 704f]: dd verzoek van de directeur om Nicolaas van der Blom aan te bieden als leerling op de Kweekschool. dd N. van der Woerd mag zich bij de Kweekschool aanmelden. dd Toestemming verleend aan Wilhelmus van Poelgeest om zich te verbinden als vrijwilliger bij de zeemacht. inv.nr. 116 [was V 704g]: dd Koert Mulder opgenomen op de Kweekschoool. dd Pieter Gerritsen opgenomen op de Kweekschool. dd Henricus Johannes Klaver toegestaan om tot matroos te worden opgeleid. dd Verzoek van Hendrik Molenaar om zich te mogen aanmelden. inv.nr. 117 [was V 704h]: dd aanname Willem van Iterson bij de Kweekschool. dd verzoek H. Dreef geplaatst te worden. dd idem Richard van Essen. d.d Overplaatsing van de ex-verpleegde Gerritsen van de Kweekschool naar Hellevoetsluis. dd beklag van de Commissie over het onbehoorlijk gedrag van weesjongens jegens de leerlingen van de Kweekschool. dd oneervol ontslag P. Gerritsen. dd verzoek om in dienst te mogen treden Johannes Molenaar. dd in overleg met de directeur wordt goedgevonden dat Hendrik de Jong bij de Kweekschool gaat. dd De Jong ontslagen wegens zenuwachtigheid en kromme benen. dd verzoek tot dienstname S.M. van Leeuwen [niet gevonden] Het archief van het Weeshuis is tot eind 1907 nagezocht op namen van wezen die naar de Kweekschool zouden kunnen zijn gezonden. Mijn aandacht werd toen gevestigd op het bestaan van het eerdergenoemde deel van het bevolkingsregister (Gestichten). Via dit deel kon sneller een groot gebied worden overzien. Daarom werd het onderzoek in het Weeshuisarchief na 1907 gestaakt. De archieven van het Caeciliagasthuis. Archiefstukken met betrekking tot ziekte en verpleging van jongens van de Kweekschool over de periode zijn te vinden in het archief van Vereenigde Gast- en Leprooshuizen, een onderdeel van de Archieven van de Gasthuizen. Vermeld moeten worden: Archieven van de Gasthuizen inv.nr Notulenboek van de regenten van de Vereenigde Gasthuizen, 4 delen folioformaat. d.d Ingekomen een stuk van B. & W. van Leiden over de kosten van verpleging van jongens van de Kweekschool. inv.nr Bijlagen bij de notulen. III 1864 nr. 18 fol. 933A. Volledige tekst van het hierboven vermelde in inv.nr inv.nr Register van verpleegden. Hierin staat wie voor rekening van de Kweekschool werden verpleegd. inv.nr Klapper op inv.nr inv.nr. 1485/1 en /2. Register der verpleegde zieken in de verband- en siphilitische zalen, Hierin staan voor elke patiënt: -Dag van aankomst

10 -Naam en voornaam -Woonplaats (Kweekschool voor Zeevaart) -Geboorteplaats -Godsdienst -Aard der ziekte -Dag van overlijden, c.q. vertrek -Opmerkingen inv.nr Aantekenboek der verpleegde vreemdelingen in het Caeciliagasthuis Vijf personen, hierin genoemd, zijn afkomstig van de Kweekschool. inv.nr Rekeningboek van de Vereenigde Gast- en Leprooshuizen, en delen. In de tweede serie staat wie voor rekening van de Kweekschool werd verpleegd, voor hoe lang, en tegen welke kosten. inv.nr Rekeningen van de Gast- en Leprooshuizen, en Deze geven dezelfde informatie omtrent de leerlingen als inv.nr Brief aan een vader over de Kweekschool. Hierin wordt de Kweekschool aangeprezen. Prentverzameling Gemeentearchief Leiden De Prentverzameling herbergt een schat aan beeldmateriaal betrekking hebbende op de stad Leiden en het omliggende gebied. Ook de Kweekschool is hierin goed vertegenwoordigd. Daar ondergetekende niet geschoold is in het op juiste wijze weergeven van datgene dat beeldmateriaal te bieden heeft, laat hij het bij wat grovere, vakantie-fotoachtige, aanduidingen. De cat.nrs betreffen plattegronden : aanzicht van de school : doorsnede : tekening vooraanzicht en doorsnede : plan van een keuringslokaal : zijgevel van het nieuwe gebouw : ontwerp van een speel- annex exercitiezaal : blauwdruk bouwtekening Kweekschool : roei-exercitie : schuin vooraanzicht : tekening Kweekschool : roei-exercities : de Kweekschool en de boot : de Kweekschool anno : de kanonneerboot en personeel : de minister van Marine bezoekt de School : a.b. kanonneerboot : panorama Kweekschool : 50-jarig jubileum : enkele leerlingen : hiertussen foto's betrekking hebbende op leerlingen. Collectie Milo Prof.dr. T.H. Milo, hoogleraar Zeegeschiedenis te Leiden, heeft aan de Universiteitsbibliotheek Leiden een collectie nagelaten met een schat aan informatie op maritiem-historisch gebied. In deze collectie bevinden zich ook de aantekeningen en het manuscript van zijn werk over de Kweekschool. Het is interessant na te gaan waarop hij zich

11 heeft gebaseerd bij het schrijven van het stuk. EVALUATIE Welke zijn nu in het kort de resultaten van het onderzoek? We weten thans van een groot aantal personen dat zij de Kweekschool hebben bezocht. Hun namen staan in deel III. Wellicht komt dit in de toekomst van pas, indien men, voor genealogisch of anderszins historisch onderzoek, wil weten wie de Kweekschool hebben bezocht tussen 1855 en Daarnaast is ontdekt dat er veel meer bronnen ter beschikking van de onderzoeker staan dan tot nog toe waren gebruikt. Op basis van deze bronnen kan het onderzoek in de periode na 1880 worden voortgezet. Daarnaast is het wellicht mogelijk om in die plaatsen waar Subcommissies gevestigd zijn geweest, onderzoek in te stellen in het Gemeentearchief om meer gegevens omtrent de leerlingen uit die plaats te weten te komen. Het onderzoek naar de geschiedenis van de Kweekschool is nog lang niet afgerond. Er moet nog veel onderzoek gedaan worden naar het reilen en zeilen van de Kweekschool.

12 LEERLINGEN VAN DE KWEEKSCHOOL Dit deel bestaat in hoofdzaak uit een alfabetisch-lexicografisch gerangschikte lijst, bevattende namen van leerlingen. Het merendeel der leerlingen was verbonden aan de school tussen 1855 en Sommigen van hen echter stammen uit een latere periode. De lijst is gebaseerd op de volgende archiefbescheiden: ARA Stamboeken van schepelingen in de 19e eeuw nrs ARA Agenda's van de Minister voor de Marine, en GAL Archief van de Vereenigde Gast- en Leprooshuizen inv.nrs. 1477, 1478, 1485, 1562 en GAL Archief van het Heilige Geest of Arme Wees- en Kinderhuis inv.nrs. V690, V691, V694, V695, V697, V703, V704a-c, V704f-h. GAL Correspondentie met personen c.q. instellingen die in de loop der jaren 'vermiste' jongens hadden gezocht. GAL Jaarverslagen en andere uitgaven vanwege de Kweekschool. GAL Prentverzameling cat.nr kf. HANDLEIDING De lijst geeft de namen en de aanduiding van het archieffonds waar de naam van de betreffende persoon is aangetroffen. Marine staat zowel voor de stamboeken als het archief Ministerie van Marine. Correspondentie GA. Leiden is een verwijzing naar de hangmappen met brieven vanaf ca tot 1995 en dan specifiek de map Inlichtingen Zaken, Kweekschool voor Zeevaart. Slechts vier personen vallen buiten dit systeem; hun gegevens moeten onder Inlichtingen Genealogie gezocht worden; dit is ter plaatse aangegeven. In de klapper zijn de volgende afkortingen gebruikt: Anno = in het jaar ARA = Algemeen Rijksarchief; sedert 2002 Nationaal Archief geheten BLO = Bibliotheek Leiden en Omgeving (van het Gemeentearchief Leiden) dd. = datum vindplaats Gasthuis = Archieven van de Gasthuizen Weeshuis = Archief Heilige Geest of Arme Wees- en Kinderhuis In april/mei 2000 werd de tot dan toe uit losse fiches bestaande index op de leerlingen van de Kweekschool, grotendeels met de hand geschreven en deels geprint met een eenvoudige matrixprinter, ingewerkt in de lijst van namen en vindplaats. Hierdoor is het lastige op twee plekken zoeken overbodig geworden, is alles geautomatiseerd en kon ruimte gewonnen worden door de fiches naar het depot te verhuizen. Deze zijn in een doos gevoegd bij het archief van het Gemeentearchief. Al het typewerk werd grondig gecollationeerd door dhr. Th.C. Witte. Van de gelegenheid is gebruik gemaakt door zoveel mogelijk gegevens aan te vullen uit de archieven van het Weeshuis, de Arnhemse subcommissie en de correspondentie van het Gemeentearchief. Een paar in de tussentijd gevonden vermeldingen zijn ook tussengevoegd. Hier zij er nog eens met nadruk op gewezen dat er een groot verschil is tussen de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden en de Kweekschool voor de Zeevaart te Amsterdam. Dat simpele extra lidwoordje betekent een wereld van verschil: in Leiden werd men opgekweekt tot eenvoudig zeeman ( voor de mast ); in Amsterdam waren de kwekelingen bestemd voor de rangen van het middelbaar en hoger kader. Een uitstekend boek over die school is: Tot een rechtschapen en kloek zeeman toe te rusten, Tweehonderd jaar Kweekschool voor de Zeevaart en hogere zeevaartschool Amsterdam, door G.M.W. Acda, Ph.M. Bosscher e.a. (Zutphen 1985). Het is dus ook onjuist om de Leidse Kweekschool te bestempelen als een zeevaartschool, omdat dat begrip toch primair staat voor de hogere opleidingen, en dus niet voor een eenvoudige cursus zoals in Leiden gegeven werd. Op deze wijze weer wat beter geworden, is de hoop dat velen er hun voordeel mee zullen doen. P.J.M. de Baar

13 Alfabetische lijst van namen van leerlingen van de Kweekschool voor Zeevaart te Leiden. Aa, Petrus Nicolaas van der geb. Maastricht Marine stamboek 16 nr anno 1866 Alink, Cornelis geb. Den Haag Marine stamboek 9 nr anno 1862 Aalink, Cornelis van Den Haag Gasthuis 1485/1 fol. 84; R.K.; 14 jaar op Aalstius den Appel, Johan W.F. geb. Rotterdam Marine stamboek 10 nr anno 1863 Aalstius den Appel, Hugo H.W. geb. Arnhem Marine stamboek 16 nr anno 1867 Aartsen, Johannes Nicolaas van geb. Bergen op Zoom Marine stamboek 11 nr anno 1864 Abeele, Marinus Johannes Jacobus geb. Middelburg Marine stamboek 11 nr anno 1864 Abrahamsen, Christiaan geb. Amsterdam Marine stamboek 9 nr anno 1862 Achttien, Jan Jans geb. Oldeboorn Marine stamboek 25 nr anno 1880 Albers, Marinus Christiaan geb. Delft Marine stamboek 10 nr anno 1864 (in de rang van scheerder) Albers, Marinus Christiaan geb. Rotterdam Marine stamboek 14 nr anno 1866 Alders, Johannes Christiaan geb. Amsterdam Marine stamboek 20 nr anno 1871 Alphen, Adrianus Pascal van van Leeuwarden Gasthuis 1485/1 fol. 64; R.K.; 13 jaar op ; fol. 65, 13 jaar op ; fol. 66 Ameling, Arnout geb. Rotterdam Marine stamboek 8 nr anno 1860 Ameling, Godefridus geb. Rotterdam Marine stamboek 7 nr anno 1860 Amen, Hendrik Franciscus geb. Amsterdam Marine stamboek 21 nr Amerom, Dirk Jan van geb. Leiden Marine stamboek 8 nr anno 1860 Amerongen, Johannes van geb. Amsterdam Marine stamboek 9 nr anno 1862 Amersvoort, H.A. van Subcommissie Arnhem dd Ankerna, Hendrik geb. Leiden Marine stamboek 9 nr anno 1862 Appunn, Lodewijk Frederik geb. Zoeterwoude Marine stamboek 21 nr anno 1874 Arens, Pieter Johannes geb. Den Bosch Marine stamboek 25 nr anno 1880 Arink, Marinus Johannes geb. Zwolle Marine stamboek 8 nr anno 1861 Arkel, Henri Jacobus Joh. van geb. Ede Marine stamboek 25 nr anno 1880 Arps, Anthonie geb. Haarlem Marine stamboek 5 nr anno 1860 d'artillact Brill, Jan Willem Corn. geb. Batavia Marine stamboek 25 nr anno 1880 As, Cornelis Johannes Baptist van geb. Bellingwolde Correspondentie GA. Leiden, brief IISG As, Jan van [vader onbekend] geb. Leiden Marine stamboek 24 nr anno 1877 As, Marinus Wilhelmus van geb. Breda Correspondentie GA. Leiden Ates, Johannes geb. Sneek Marine stamboek 7 nr anno 1860 Baal, Jacobus G. van geb. Arnhem Marine stamboek 8 nr anno 1861 Baan, Jan van der geb. Leeuwarden Marine stamboek 4 nr anno 1859 Baart, Jan geb. Westkapelle Marine stamboek 8 nr anno 1861 Backhus, Gerardus Martinus geb. Rotterdam Marine stamboek 11 nr anno 1864 Baden, Cornelis geb. Rotterdam Marine stamboek 23 nr anno 1875 Bakker, Antonius geb. Gorinchem Marine stamboek 12 nr anno 1865 Bakker, Dirk geb. Beets Marine stamboek 8 nr anno 1862 Bakker, Gerhard geb. Utrecht Marine stamboek 5 nr anno 1859 Bakker, Hermanus Heere geb. Rotterdam Marine stamboek 23 nr anno 1875 Bakker, Pieter geb. Enkhuizen Marine stamboek 10 nr anno 1864 Bakker, Willem Geertrudes geb. Hoorn Marine stamboek 25 nr anno 1879 Baljeu, Josephus Franciscus geb. Vlissingen Marine stamboek 23 nr anno 1876 Balkum, Julius Hendrik Theod. van geb. Arnhem Marine stamboek 11 nr anno 1864 Balsing, Bernardus Julianus geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bangert, Johann Theodor geb. Emmerik Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bantz, Wilhelm Gerard geb. Gorinchem Marine stamboek 9 nr anno 1862 Bartels, Coenraad geb. Zaandam Marine stamboek 22 nr anno 1875 Baptist, Matthijs geb. Hellevoetsluis Marine stamboek 19 nr anno 1873 Bastiaans, Hendrik Gerhard geb. Amsterdam Marine stamboek 22 nr anno 1874

14 Batteljee, G. afgekeurd wegens hoofdzeer Weeshuis 97, dd Battum, Johannes Marinus H. van geb. Delft Marine stamboek 21 nr anno 1873 Baudoin, Joannes Coenrades geb. Arnhem Marine stamboek 20 nr anno 1869 Bazel, Carel P.C. de geb. Middelburg Marine stamboek 9 nr anno 1862 Bazel, Carel de van Middelburg Gasthuis 1485/1 fol. 87; R.K.; 16 jaar op Bechtle, Johan Heinrich August geb. Oudshoorn Marine stamboek 23 nr anno 1876 Bedeke, Hendrik Johan geb. Amsterdam Marine stamboek 19 nr anno 1873 Beek, Evert van geb. Haarlem Marine stamboek 14 nr anno 1866 Beek, Evert Gijsbert van geb. Den Haag Marine stamboek 25 nr anno 1880 Beek, Rinkje Albert Jac. van der geb. Den Haag Marine stamboek 25 nr anno 1880 Beekhuisen, Peter van geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Beekman, Johannes geb. Leeuwarden Marine stamboek 22 nr anno 1875 Beers, W. van Subcommissie Arnhem Beker, Ambrozius George Jacobus geb. Rotterdam Marine stamboek 17 nr anno 1867 Bekker, A. Subcommissie Arnhem Bekker, G.K. Gasthuis 1562/8 en 1563, nr. 97, anno 1870 Bekker, Hermanus Gijsbertus geb. Amsterdam Marine stamboek 20 nr anno 1870 Bekker, Hermanus Gijsbertus van Amsterdam Gasthuis 1477/3 nr. 97, ; 1477/3 nr. 101, ; 1485/2 fol. 158, gereformeerd, 13 jaar op ; 1562/8 nr. 101, anno 1870 Bekker, K.G. Gasthuis 1563 nr. 101, anno 1870 Bendel, Carel Nicolaas geb. Petersburg Marine stamboek 9 nr anno 1862 Bendel, Carel Nicolaas van Petersburg Gasthuis 1485/1 fol. 85; Luthers; 14 jaar op Bender, Theodorus geb. Den Haag Marine stamboek 20 nr anno 1871 Bender, Theodorus Gasthuis 1562/8 nr. 60, anno 1871; 1477/3 nr. 60, Benmer [=Beumer], G. Subcommissie Arnhem Bent, Maarten van der geb. Noordwijk Marine stamboek 8 nr anno 1861 Benten, Simon Nicolaas van geb. Leiderdorp Marine stamboek 8 nr anno 1861 Berg, Jan aangenomen Weeshuis 99 dd Berg, A. van den Subcommissie Arnhem Berg, Anne Oeds van den geb. Leeuwarden Marine stamboek 9 nr anno 1862 Berg, Gerardus van den Gasthuis 1562/8 en 1563 nr. 93, anno 1870; 1477/3 dd Berg, Lambertus van den geb. Leeuwarden Marine stamboek 16 nr anno 1866 Bergh, Theodorus van den geb. Rotterdam Marine stamboek 21 nr anno 1874 Berg, T. van den Subcommissie Arnhem Bergen, Arnoldus Johannes T. van geb. Den Haag Marine stamboek 9 nr anno 1862 Bergen, Franciscus Johannes geb. Den Helder Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bergen, Johannes Adrianus van geb. Den Haag Marine stamboek 16 nr anno 1867 Berger, Abram geb. Rotterdam Marine stamboek 8 nr anno 1861 Berger, Abraham van Rotterdam Gasthuis 1485/1 fol. 77; gereformeerd; 15 jaar op Berger, Jacobus geb. Den Haag Marine stamboek 16 nr anno 1867 Bergisch, Willem Coenraad geb. Amsterdam Marine stamboek 4 nr anno 1859, lichtmatroos Bern, Jan van geb. Wijk bij Duurstede Marine stamboek 23 nr anno 1876 Bernard, Casper Jacobus geb. Leiden Marine stamboek 25 nr anno 1879 Bertling, Karel Evert geb. Zwolle Marine stamboek 25 nr anno 1880 Beugelink, Hendrik geb. Rotterdam Marine stamboek 13 nr anno 1865 Beuker, Jurrian geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880

15 Beumer, G. Subcommissie Arnhem Beusekom, Jan Hendrik van geb. Utrecht Marine stamboek 8 nr anno 1861 Bey, Christiaan verzoek tot aanmelding Weeshuis 96, Bicker, Carel Herman geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bie, W. de Subcommissie Arnhem Biegel, Jan van Leeuwarden Gasthuis 1562/8 nr. 6 en nr. 9, anno 1872; 1563 nr. 6 anno 1872; 1477/3 nr. 6 dd en nr. 9 dd ; 1485/2 fol. 170, toen 17 jaar, dd ; gereformeerd Biegel, Joseph geb. Leeuwarden Marine stamboek 4 nr anno 1859 Biezen, Johannes Jacobus van der geb. Leiden [=1858!] Marine stamboek 22 nr anno 1875 Bilt, Anthonie Adriaan van der geb. Middelburg Marine stamboek 12 nr anno 1865 Binneman, Gerrit Willem Amsterdam Marine stamboek 23 nr anno 1876 Bins, P.A. Subcommissie Arnhem Blanes, Pieter Otto geb. Den Haag Marine stamboek 20 nr anno 1870 Blanken, Gerrit Jan den geb. Delft Marine stamboek 22 nr anno 1875 Blatter, Georgius Josephus geb. Den Haag Marine stamboek 8 nr anno 1861 Blerk, Laurens Franciscus van geb. Den Haag Marine stamboek 19 nr anno 1873 Bleumink, Petrus Arnoldus geb. Nieuwer-Amstel Marine stamboek 22 nr anno 1875 Bloemink, Hendricus Wilhelmus geb. Den Haag Marine stamboek 16 nr anno 1866 Bloemink, Johannes Hermanus geb. Hellevoetsluis Marine stamboek 19 nr anno 1873 Bloemsma, Theunis geb. Hoorn-Zwaag Marine stamboek 22 nr anno 1875 Blok, Adrianus Martinus geb. N-Waddinxveen Marine stamboek 17 nr anno 1868 Blom, Casparus Josephus geb. Zutphen Marine stamboek 21 nr anno 1873 Blom, Jan Yges van Hindeloopen Gasthuis 1485/1 fol. 62; gereformeerd; 18 jaar op ; idem fol. 64, Blom, Meindert geb. Zijpe Marine stamboek 26 nr anno 1880 Blom, Nicolaas van der zal worden aangeboden Weeshuis 115, Blom, Thomas de Rotterdam Marine stamboek 17 nr anno 1867 Blommers, Martinus geb. Zutphen Marine stamboek 4 nr anno 1859 Bock, Anton Artur de geb. Delft Marine stamboek 21 nr anno 1874 Bodegom, Maarten van geb. Spijkenisse Marine stamboek 20 nr anno 1869 Bodegom, Maarten van Spijkenisse Gasthuis 1485/2 fol. 146; gereformeerd; 14 jaar op Bodijn, D. mag dienst nemen bij Marine Weeshuis 112a, Boekholt, Hendrik Jan geb. Delft Marine stamboek 22 nr anno 1875 Boekhout, Barth. Paulus geb. Dordrecht Marine stamboek 21 nr anno 1874 Boelens, C. Subcommissie Arnhem Boer, Pieter de geb. Sneek Marine stamboek 10 nr anno 1863 Boermeester, Gerardus geb. Amsterdam Marine stamboek 22 nr anno 1875 Boers, Leonardus Adrian geb. Deventer Marine stamboek 19 nr anno 1873 Boerma, Derk Christoffel geb. Deventer Marine stamboek 11 nr anno 1864 Boersbroek, Roelof geb. Zutphen Marine stamboek 4 nr anno 1859 Böse (Boese), Wilhelm geb. Rotterdam Marine stamboek 9 nr anno 1862 Boet, Frederik geb. Rotterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Boetje, Hendrik Johannes geb. Bergen op Zoom Marine stamboek 25 nr anno 1880 Boetje, Ype Sytzes geb. Terhorne Marine stamboek 22 nr anno 1874 Bokma, K. Subcommissie Arnhem , tijdelijk Bolder, Pieter [=Peter!] geb. Leiden Marine stamboek 16 nr anno 1867 Bolder, Wilhelmus Johannes geb. Breda Marine stamboek 20 nr anno 1871 Bolte, Jan geb. Amsterdam Marine stamboek 8 nr anno 1861 Bolwerk, Teunis geb. Wijk bij Duurstede Marine stamboek 8 nr anno 1860 Bommel, Johannes Willem L. van geb. Den Haag Marine stamboek 19 nr anno 1873 Bommel, Willem Lambertus van geb. Den Haag Marine stamboek 22 nr anno 1874

16 Bonarius, Johannes geb. Haarlem Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bonenburg, K.F.W. Subcommissie Arnhem Bongers, Sjouke geb. Rotterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bonneke, Johannes geb. Den Haag Marine stamboek 21 nr anno 1874 Bonneke, Johannes Gerardus geb. Den Haag Marine stamboek 5 nr anno 1860 Bons, H. Gasthuis 1562/8 nr. 23, anno 1871 Bons, Woutherus geb. Rotterdam Marine stamboek 19 nr anno 1872 Bontes, Petrus geb. Hoorn Marine stamboek 26 nr anno 1880 Boogaard, Leendert Johannes geb. Tholen Marine stamboek 25 nr anno 1880 Boom, Arie aangenomen Weeshuis 98 dd Boon, Dirk geb. Texel Marine stamboek 25 nr anno 1880 Boonacker, Cornelis geb. Den Helder Marine stamboek 25 nr anno 1880 Boonekamp, J.M.C. Subcommissie Arnhem Bootsma, Hermanus geb. Amsterdam Marine stamboek 9 nr anno 1862 Borman, Thomas Johannes geb. Rotterdam Marine stamboek 20 nr anno 1869 Bors, Hubertus de Gasthuis 1477/3 nr. 23, dd Borsboom, Johannes geb. Den Haag Marine stamboek 9 nr anno 1862 Bos, Arnoldus Jan geb. Amsterdam Marine stamboek 19 nr anno 1873 Bosch, Christiaan Wilh. van den geb. Leiden Marine stamboek 23 nr anno 1876 Bos, Dirk geb. Zandeweer Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bos, Leendert geb. Den Haag Marine stamboek 20 nr anno 1871 Bos, Simon van den geb. Sommelsdijk Marine stamboek 9 nr anno 1862 Boshart, Maurits geb. op oceaan Marine stamboek 25 nr anno 1880 (geboren aan boord van "Staatsraad Van Ewijck" tussen Amsterdam en Batavia) Bossen, Pieter geb. Hoogwoud Marine stamboek 19 nr anno 1872 Bosman, Johannes geb. Borculo Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bosman, Willem Gerardus geb. Den Haag Marine stamboek 21 nr anno 1873 Bot, Petrus geb. Den Helder Marine stamboek 26 nr anno 1880 Botermans, Hendrik Gideon geb. Den Haag Marine stamboek 16 nr anno 1867 Boudewijn, Dirk Pieter geb. Haarlem Marine stamboek 25 nr anno 1880 Boudewijnse, Adrianus Wouter geb. Gorinchem Marine stamboek 11 nr anno 1864 Bouhuijs, Adrianus geb. Den Helder Marine stamboek 9 nr anno 1862 Bouhuijs, Willem Frederik Carel geb. Nijmegen Marine stamboek 17 nr anno 1867 Bouhuijs, Willem Hendrik geb. Hees Correspondentie GA. Leiden dossier B Bout, Nicolaas geb. Amsterdam Marine stamboek 23 nr anno 1876 Bouter, Gerrit geb. Moordrecht Marine stamboek 9 nr anno 1863 Bouwmeester, Pieter geb. Rotterdam Marine stamboek 24 nr anno 1878; Correspondentie GA. Leiden Braak, Gerardus Ant. van den geb. Haarlem Marine stamboek 26 nr anno 1880 Braak, Leendert Joh. Hend. van de geb. Amsterdam Marine stamboek 10 nr anno 1863 Braber, Bernardus de geb. Haarlem Marine stamboek 11 nr anno 1864 Brakel, Adrianus Wilhelmus geb. Leiden Marine stamboek 9 nr anno 1862 Brakel, Dirk van geb. Leiden Marine stamboek 7 nr anno 1860 Brakenhoff, A.J.W. Subcommissie Arnhem Brande, Cornelis van den geb. Den Helder Marine stamboek 20 nr anno 1869 Brasser, Jan geb. Westkapelle Marine stamboek 8 nr anno 1861 Brauers, Johannes Jacobus geb. Middelburg Marine stamboek 17 nr anno 1867 Breet, Abraham geb. Amsterdam Marine stamboek 23 nr anno 1876 Breemen, Franciscus van geb. Haarlem Marine stamboek 11 nr anno 1864 Bremer, Willem Adrianus Jacobus geb. Haarlem Marine stamboek 23 nr anno 1876 Brendel, Coenraad Cornelis geb. Rotterdam Marine stamboek 19 nr anno 1873 Bres, Johannes Cornelis de geb. Dordrecht Marine stamboek 22 nr anno 1875 Bresser, Antonius Adrianus de geb. Den Haag Marine stamboek 17 nr anno 1867

17 Breter, Simon van Amsterdam Gasthuis 1485/2 fol. 152; gereformeerd; 15 jaar op Breur, Dirk geb. Rotterdam Marine stamboek 10 nr anno 1863 Breur, Mattheus van Sommelsdijk Gasthuis 1485/2 fol. 96; gereformeerd; 14 jaar op Bridenbach, J.G. Subcommissie Arnhem dd Briel [=Bruil?], W. Subcommissie Arnhem dd Briessen, Jacobus Bernardus van geb. Den Haag Marine stamboek 4 nr anno 1858 Bril, Willem geb. Utrecht Marine stamboek 25 nr anno 1880 Brink, Gerardus van den geb. Utrecht Marine stamboek 23 nr anno 1876 Broeke, Bastiaan Willem van den geb. Gorinchem Marine stamboek 20 nr anno 1871 Broekhuijsen, F.Jac.B. van geb. Den Haag Marine stamboek 11 nr anno 1864 Broekhuizen, Lambertus geb. Woerden Marine stamboek 19 nr anno 1872 Broerse, Pieter geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Broeseliske, Sake geb. Leeuwarden Marine stamboek 19 nr anno 1872 Broeshart, Bartholomeus Mattheus geb. Amsterdam Marine stamboek 21 nr anno 1874 Bronkhorst, Pieter geb. ca. 1850, vondeling Marine stamboek 11 nr anno 1864 Broodman, Johannes geb. Vlissingen Marine stamboek 19 nr anno 1872 Broos, Martinus Lambertus geb. Wijhe Marine stamboek 5 nr anno 1860 Brugman, Jacobus Theunis geb. Leeuwarden Marine stamboek 11 nr anno 1864 Brugman, Jan Hendrik geb. Amsterdam Marine stamboek 20 nr anno 1869 Brugman, Johan Hendrik geb. Leeuwarden Marine stamboek 16 nr anno 1867 Brugman, J.H. Gasthuis 1562/8 en 1563 nr. 84 anno 1869 Bruin, Adrianus de geb. Leeuwarden Marine stamboek 14 nr anno 1866 Bruijn, Everhardus M. de geb. Den Haag Marine stamboek 8 nr anno 1862 Bruin, Hendrik geb. Texel Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bruijn, Johannes Pieter de geb. Rotterdam Marine stamboek 22 nr anno 1874 Bruin, Pieter Jan geb. Texel Marine stamboek 26 nr anno 1880 Bruinje [Bruinja?], Joris geb. Amsterdam Correspondentie GA. Leiden, brief IISG Bruijns, George Leonard Guillaume geb. Den Haag Marine stamboek 11 nr anno 1864 Bruins, Jan geb. Zwolle Marine stamboek 7 nr anno 1860 Brummelink, Johannes Bernardus geb. Deventer Marine stamboek 20 nr anno 1869 Bruning, F.F.H. Subcommissie Arnhem Brusik, Theodorus Bernard Hendr. geb. Rotterdam Marine stamboek 10 nr anno 1863 Bunde, Antonius Bernardus van geb. Amsterdam Marine stamboek 10 nr anno 1863 Bunt, A.J. Subcommissie Arnhem Burger, Louis Henri van Batavia Gasthuis 1562/8 nr. 163/4, anno 1868; 1477/3 nr. 162/163 dd en ; 1485/2 fol. 146; gereformeerd; 16 jaar op ; ook 1563 zonder verdere bronvermelding Buren [of Duren], A. van Subcommissie Arnhem Burgersdijk, Pieter Hendrik Marin. geb. Den Haag Marine stamboek 20 nr anno 1869 Burghaven, Jan van geb. Hoorn Marine stamboek 7 nr anno 1860 Busschman, Johannes Petrus geb. Amsterdam Marine stamboek 21 nr anno 1873 Bussink, Pieter geb. Leeuwarden Marine stamboek 16 nr anno 1866 Buuren, Hendrik Antonie van geb. Rotterdam Marine stamboek 21 nr anno 1874 Buuren, Willem van Gasthuis 1485/2 fol. 140; gereformeerd; 16 jaar op Buijs, Hedda geb. Schoonhoven Marine stamboek 7 nr anno 1860 Buysing, Petrus geb. Amsterdam Marine stamboek 23 nr anno 1876 Bijl, Cornelis Pieter van der geb. Bruinisse Marine stamboek 25 nr anno 1880 Bijlsma, Jelle geb. Sneek Marine stamboek 9 nr anno 1862 Bijlsma, Sake geb. Ureterp Marine stamboek 22 nr anno 1874 Bijvij, Franciscus geb. Kampen Marine stamboek 21 nr anno 1874

18 Caminada, Jacobus Johannes geb. Den Haag Marine stamboek 21 nr anno 1874 Carlee, Jean Baptiste geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Caspers, J.H. Subcommissie Arnhem Casteleijn, Joh.G.L. geb. Middelburg Marine stamboek 11 nr anno 1864 Cats, Christiaan Jacob geb. Middelburg Marine stamboek 12 nr anno 1865 Chatenier, Cornelis du geb. Den Haag Marine stamboek 24 nr anno 1877; kastenmaker; vader onbekend. Christiani, Daniel geb. Amsterdam Marine stamboek 8 nr anno 1861 Christiani, Daniel Gerardus geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Chijs, Arend van der geb. Delft Marine stamboek 10 nr anno 1863 Chijs, Hendrik van der geb. Delft Marine stamboek 9 nr anno 1862 Cenin, Willem Cornelis Dirk geb. Delft Marine stamboek 22 nr anno 1874 Cleef, Willem van geb. Den Haag Marine stamboek 14 nr anno 1866 Cleef, Willem van van Den Haag Gasthuis 1485/2 fol. 120; israelitisch; was 14 jaar op Cleerdin, Johannes Martinus Simon geb. Den Bosch Marine stamboek 12 nr anno 1865 Cleijpod, Henricus Johannes geb. Amsterdam Marine stamboek 21 nr anno 1874 Coenen, Cornelis Gasthuis 1562/8 en 1563 nr. 21, anno 1872; 1477/3 nr. 21 dd Colb, Lodewijk Paulus geb. Den Haag Marine stamboek 9 nr anno 1862 Collens, Justus geb. Rotterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Compaan, Hendrik Pieter geb. Vlissingen Marine stamboek 10 nr anno 1863 Coppes, Aloysius Jacobus A.M. geb. Venlo Marine stamboek 25 nr anno 1880 Cora, Henricus Frederik geb. Amsterdam Marine stamboek 21 nr anno 1873 Cornelisse, Hendrik Johannes geb. Den Helder Marine stamboek 25 nr anno 1880 Corneliussen, Andreas Arend Nic. geb. Amsterdam Marine stamboek 9 nr anno 1862 Cornielje, George Willem Frederik geb. Sluis Marine stamboek 23 nr anno 1876 Correljé, Franciscus Hermanus geb. Rotterdam Marine stamboek 20 nr anno 1871 Correljé, Gerardus geb. Rotterdam Marine stamboek 17 nr anno 1867 Couwenhoven, Hendrik geb. Amsterdam Marine stamboek 20 nr anno 1869 Couzijnse, P. Subcommissie Arnhem Crama, Hendrik geb. Kralingen Marine stamboek 11 nr anno 1864 Cramer Vis, Willem Michiel geb. Zoeterwoude Marine stamboek 22 nr anno 1875 Crane, Johannes Bernardus geb. Groningen Marine stamboek 17 nr anno 1867 Cranenbroek, Pieter van geb. Den Haag Marine stamboek 21 nr anno 1874 Creven, Cornelis Martinus geb. Dordrecht Marine stamboek 8 nr anno 1860 Crucq, Christiaan Johan Thomas geb. London Marine stamboek 12 nr anno 1865 Daams, Jacobus Hendricus geb. Amsterdam Marine stamboek 9 nr anno 1862 Dalstra, Pieter Gasthuis 1562/8 nr. 25 anno 1871; 1477/3 nr. 25 dd Dam, Adriaan geb. Jaarsveld Marine stamboek 7 nr anno 1860 Dam, Adrianus van Jaarsveld Gasthuis 1485/1 fol. 66; gereformeerd; was 12 jaar oud op Dam, Anthonie Johannes Jac. van geb. Den Helder Marine stamboek 26 nr anno 1880 Dam, Gerrit Evert van geb. Haarlem Marine stamboek 8 nr anno 1860 Dam, Hendrikus Johannes van geb. Rotterdam Marine stamboek 9 nr anno 1863 Dam, Th. van Subcommissie Arnhem Damman, Barend Dirk geb. Amsterdam Marine stamboek 8 nr anno 1861 Davids, Cornelis Franciscus geb. Rotterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Deinum, Josephus Gerardus A. van geb. Leeuwarden Marine stamboek 7 nr anno 1860 Dekker, Jan geb. Lekkerkerk Marine stamboek 25 nr anno 1880 Dekker, Willem geb. Texel Marine stamboek 25 nr anno 1880 Dekkers, Jacobus Fredericus geb. Princenhage Marine stamboek 19 nr anno 1872 Dekkers, Johannes Jacobus geb. Princenhage Marine stamboek 17 nr anno 1868

19 Dekkers, N. Demaree, P.H. Marine 3439, /25, verzoek om hem ondanks te geringe lengte bij uitzondering te mogen aannemen; toegestaan Marine 3433, /82, uitnodiging aan commissie van O en B om hem ondanks eerdere afwijzing als jongen in de zeedienst voor te stellen; met reactie nr. 55 Demaree, Pieter Hermanus geb. Den Haag Marine stamboek 9 nr anno 1862 Denker, Carl Johan Friedrich geb. Amsterdam Marine stamboek 20 nr anno 1871 Deuling, Pieter geb. Dordrecht Marine stamboek 13 nr anno 1865 Deventer, Johan van geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Deylius, Pieter Jacobus geb. Haarlem Marine stamboek 23 nr anno 1876 Dhaenens, Pieter Diederik geb. Middelburg Marine stamboek 17 nr anno 1868 Dhaenes, Pieter Gasthuis 1562/8 nr. 66, anno 1868 Dhaenens, P. Gasthuis 1563 nr. 66, anno 1868 Dhaens, P. Gasthuis 1563 nr. 70, anno 1868 Diessen, Johannes van geb. Hilvarenbeek Marine stamboek 21 nr anno 1872 Diessen, Jan van Dikboom, Frederik Gasthuis 1562/8 en 1563 nr. 16 en 18, anno 1872; 1477/3 nr. 16 dd en nr. 18 dd Gasthuis 1562/8 en 1563 nr. 17 en 22, anno 1872; 1477/3 nr. 22 dd Dikkeboom, Frederik Gasthuis 1477/3, nr. 17 dd Dobbelaar, Abraham Gasthuis 1562/8 en 1563 nr. 23, anno 1872; 1477/3 nr. 23 dd Does, Johannes Theodorus M. de geb. Leiden Marine stamboek 21 nr anno 1872 Doezelaar, Henri van geb. Utrecht Marine stamboek 19 nr anno 1872 Doeselaar, Hendrik Gasthuis 1562/8 en 1563 nr. 51 anno 1872; 1477/3 nr. 51 dd Doesen, Ynte van geb. Bolsward Marine stamboek 22 nr anno 1875 Dolk, Simon geb. Amsterdam Marine stamboek 20 nr anno 1870 Dommisse, Willem geb. Hellevoetsluis Marine stamboek 9 nr anno 1863 Dongen, Pieter van geb. Rotterdam Marine stamboek 23 nr anno 1876 Dorant, Jan geb. Zutphen Marine stamboek 22 nr anno 1875 Dorssen, C.G. van Subcommissie Arnhem Dröge, Johannes Wilhelm geb. Rotterdam Marine stamboek 21 nr anno 1874 Douw, Jan Cornelis geb. Zierikzee Marine stamboek 25 nr anno 1880 Draaisma, Daniel geb. Oostermeer Marine stamboek 25 nr anno 1880 Dreef, H. verzoek geplaatst te worden Weeshuis 117 dd Driest, Dirk van geb. Amsterdam Marine stamboek 22 nr anno 1874 Dubel, Anthony Jan geb. Amsterdam Marine stamboek 10 nr anno 1863 Dubois, Joseph Cornelis geb. Den Haag Marine stamboek 21 nr anno 1874 Dulfer, Theodoor Anton Hugo geb. Hellevoetsluis Marine stamboek 21 nr anno 1874 Duren, Willem van verzoek tot aanmelding Weeshuis 96, ; Weeshuis 97, dd Duren [of Buren], A. van Subcommissie Arnhem Dijk, G.B. van geb. Leiden Onze Kweekschool p. 30, BLO p; in dienst 1856, toen 16 jaar oud Dijk, P.C.J. van ook enkele reis Amsterdam! Subcommissie Arnhem Dijke, Pieter Adriaan van geb. Vlissingen 1877 Verslag Kweekschool voor Zeevaart 1893 p. 16, BLO 50533; overleden te Oegstgeest; onecht kind Dijkstra, Rients geb. Dronrijp Marine stamboek 20 nr anno 1869 Dijkstra, Rienk geb. Dokkum Marine stamboek 22 nr anno 1875

20 Ebing, Matthijs van Oud-Zevenaar Gasthuis 1485/2 fol. 104; gereformeerd; was 14 jaar op Ee, W. van Subcommissie Arnhem Eeden, Johannes Petrus van geb. Noordwijk Marine stamboek 23 nr anno 1876 Eekhof, Albert geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Eekhof, Jan Adam geb. Den Haag Marine stamboek 9 nr anno 1862 Eeveleens, Klaas geb. Amsterdam Marine 3453, /23, en stamboek 11 nr anno 1864 Egeter, Adrianus geb. Rotterdam Marine stamboek 9 nr anno 1862 Eggerding, Nicolaas Frederik geb. Amsterdam Marine stamboek 10 nr anno 1863 Egten, Doeke van geb. Minnertsga Marine stamboek 25 nr anno 1879 Eisma, Warner geb. Dokkum Marine stamboek 19 nr anno 1873 Elburg, Jacobus Johannes van der geb. Rotterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Elders, Johannes Ferdinand geb. Rotterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Elverding, Antonius Carolus geb. Amsterdam Marine stamboek 25 nr anno 1880 Elzinga, Hessel geb. Koudum Correspondentie GA. Leiden dd Elzinga, Reinder Mathijs geb. Koudum Correspondentie GA. Leiden dd Elzenga, Teunis matroos 1, ontslag Correspondentie GA. Leiden, brief van IISG Emmerij, Johan Hendrik geb. Fort Bath Marine stamboek 26 nr anno 1880 Emons, Johannes Adrianus geb. Rotterdam Marine stamboek 12 nr anno 1865 Ende, Johan van den geb. Zierikzee Marine stamboek 25 nr anno 1880 Engelman, Johannes Adam geb. Bloemendaal Marine stamboek 16 nr anno 1867 Ennema, Klaas geb. Koog a/d Zaan Marine stamboek 25 nr anno 1880 Enzlin, Cornelis Diderich geb. Den Helder Marine stamboek 8 nr anno 1861 Eradus, Hendrik Jacobus van Leiden Gasthuis 1485/2 fol. 143; gereformeerd; dd Erix, Cornelis geb. Amsterdam Marine stamboek 10 nr anno 1863 Erkelens, Jacob geb. Brielle Marine stamboek 25 nr anno 1880 Erkelens, Johannes Marinus Nicol. geb. Rotterdam Marine stamboek 20 nr anno 1871 Ernik [Ernst?], Christoffel aangenomen Weeshuis 98, dd Es, Johannes Jacobus van geb. Zevenbergen Marine stamboek 25 nr anno 1880 Es, Wilhelm van geb. Dordrecht Marine stamboek 21 nr anno 1874 Esser, Pieter geb. Oude Tonge Marine stamboek 25 nr anno 1880 Evers, Gerrit Jan geb. Zutphen Marine stamboek 8 nr anno 1861 Evertsen, M.J. Subcommissie Arnhem Evenwel, Johannes geb. De Mijl etc Marine stamboek 14 nr anno 1866 Ewijk, Johannes geb. Eethen Marine stamboek 4 nr anno 1859 Eygelaar, Johannes geb. Leeuwarden Marine stamboek 17 nr anno 1867 Eygelaar, Johannes van Leeuwarden Gasthuis 1485/2 fol. 135; gereformeerd; was 16 jaar op Eyk, Cornelis van geb. Utrecht Marine stamboek 25 nr anno 1879 Faber, H.M. Subcommissie Arnhem Fasbinder, R.E.G. Subcommissie Arnhem Fasseur, Josephus Adrianus geb. Vlissingen Marine stamboek 25 nr anno 1880 Fastré, Carles-Louis geb. Brussel Marine stamboek 17 nr anno 1868 Fauve, Charles Joseph geb. Assen Marine stamboek 11 nr anno 1864 Fauve, Bernard Johannes geb. Amsterdam Marine stamboek 8 nr anno 1861 Felten, Johannes Hendricus geb. Rotterdam Marine stamboek 23 nr anno 1876 Felthuizen, Pieter Gasthuis 1562/8 nr. 53 anno 1871; 1477/3 nr. 53 dd Ferkranus, Roelf geb. Groningen Marine stamboek 25 nr anno 1880; syph. Ferol, Petrus Wilhelmus geb. Haarlem Marine stamboek 25 nr anno 1880 Fhape, Petrus Jacobus geb. Schiedam Marine stamboek 25 nr anno 1880