Op weg naar 1F en 2F Tussendoelen voor de referentieniveaus zakelijk lezen en woordenschat

Transcriptie

1 Op weg naar 1F en 2F Tussendoelen voor de referentieniveaus zakelijk en woordenschat De referentieniveaus voor taal en rekenen van de commissie Meijerink (2008) weergegeven in het rapport Over de drempels met taal en rekenen zijn opgesteld met als doel te komen tot vastgestelde niveaus voor de basisvaardigheden. Voor taal zijn er vier fundamentele niveaus beschreven. De niveaus geven een opklimmende moeilijkheidsgraad in basiskennis en -vaardigheden aan. Elk fundamenteel niveau omvat het voorgaande niveau en bij het behalen van een fundamenteel niveau kan het volgende niveau gezien worden als een streefniveau. Hieronder volgt een overzicht van de vier niveaus en de drempel waarop het niveau van toepassing is. Niveau Fundamentele kwaliteit Drempel 1 F Eind primair onderwijs Van po naar vo 2 F Eind vmbo Van vo fase 1 naar vo fase 2 / van vmbo naar mbo 3 F Eind mbo-4 en havo Van vo en mbo naar ho 4 F Eind vwo Van vo naar wo De niveaubeschrijvingen voor de referentieniveaus van het domein taal zijn gemaakt voor: 1 mondelinge taalvaardigheid, met de drie subdomeinen gespreksvaardigheid, luistervaardigheid en spreekvaardigheid; 2 leesvaardigheid, met de twee subdomeinen: van zakelijke teksten en van fictionele, narratieve en literaire teksten; 3 schrijfvaardigheid; schrijven gaat om het produceren van creatieve en zakelijke teksten; 4 Begrippenlijst en taalverzorging. In de begrippenlijst staan termen en concepten die leerlingen en docenten nodig hebben om over taalvaardigheid van gedachten te wisselen. Bij taalverzorging gaat het om zaken die in dienst staan van een verzorgde schriftelijke taalproductie. Voor meer informatie over de referentieniveaus kunt u terecht op onder andere de volgende website: In de praktijk blijkt op onder andere pilotscholen van KPC Groep dat er behoefte is aan een verdere concretisering en uitwerking van de referentieniveaus. Vandaar dat KPC Groep in samenwerking met het Expertisecentrum Nederlands gewerkt heeft aan het uitwerken van de referentieniveaus in tussendoelen. De eerste twee uitwerkingen hiervan vindt u voor het van zakelijke teksten en voor woordenschat. 1

2 Toelichting bij de tussendoelen We hebben ons vooral gericht op de overgang van primair onderwijs (PO) naar het voortgezet onderwijs (VO fase 1). De niveaus (1F en 2F) zijn voorzien van tussendoelen voor de basisschool en de startfase van het voortgezet onderwijs. We gaan ervan uit dat de overgang van het primair onderwijs naar het voortgezet onderwijs ligt in kolom 4 en 5 (begrijpend en voortgezet begrijpend ) zonder dat we exact aangeven welk tussendoel onder niveau 1F of 2F valt. Immers, dit is mede afhankelijk van het ontwikkelingsniveau van de leerling (is het een risicoleerling, een potentiële VMBO-leerling of een HAVO/VWO-leerling) en de moeilijkheidsgraad van de tekst die aangeboden wordt bij het bereiken van het tussendoel. Op de eerste pagina staan de algemene beschrijvingen van de doelen voor 1F en 2F vermeld met de tekstkenmerken per niveau en de tekstsoorten per niveau afkomstig uit de Referentieniveaus van Meijerink (2008). Voor de tussendoelen hebben we gebruik gemaakt van de bestaande tussendoelen van het Expertisecentrum Nederlands zoals weergegeven in de publicaties: Tussendoelen beginnende geletterdheid. Een leerlijn voor groep 1 tot en met 3 van Ludo Verhoeven en Cor Aarnoutse e.a.(1999), Expertisecentrum Nederlands, Nijmegen, en: Tussendoelen gevorderde geletterdheid leerlijnen voor groep 4 tot en met 8 van Ludo Verhoeven en Cor Aarnoutse e.a. (2003), Expertisecentrum Nederlands, Nijmegen. De tussendoelen zijn uitgewerkt in vijf fasen, die samen een doorlopend geheel van tussendoelen vormen om te komen tot het van zakelijke teksten op het niveau van 2F (1e fase VO of eindniveau VMBO). De eerste fase, het voorbereiden, is de eerste stap op weg naar het van zakelijke teksten en vindt over het algemeen plaats in de onderbouw van de basisschool in het kader van beginnende geletterdheid. De tweede fase, het aanvankelijk technisch, start over het algemeen in de onder/middenbouw van de basisschool en gaat over in de derde fase, het voortgezet technisch. Uitgaande van een normale ontwikkeling is het voortgezet technisch voltooid in de bovenbouw van het primair onderwijs. De twee laatste fasen zijn gericht op het begrijpend en voortgezet begrijpend. Afhankelijk van de ontwikkeling van de leerling zal in de fase van begrijpend of voortgezet begrijpend de stap naar het voortgezet onderwijs gemaakt worden. De tussendoelen per fase zijn niet lineair weergegeven, maar vormen een opsomming van alle vaardigheden die nodig zijn binnen een bepaalde fase voor de ontwikkeling van het van zakelijke Hoewel in de beschrijving van de referentieniveaus het uitbreiden van de (lees)woordenschat niet een aparte plek inneemt, hebben wij ervoor gekozen ook dit onderdeel uit te werken in tussendoelen. Uit onderzoek van onder andere Hacquebord blijkt dat het verband tussen tekstbegrip en woordkennis in het algemeen significant is. Woordkennis van leerlingen in het voortgezet onderwijs blijkt een belangrijke voorspeller voor tekstbegrip. Hoewel dit verband niet voor alle leerlingen in gelijke mate geldt, wordt vastgesteld dat op elk schooltype een substantieel 2

3 deel van de brugklasleerlingen (zo n 14%) met een onvoldoende woordkennis kampt, die hen belemmert bij het begrip van de leerstof (Hacquebord e.a., 2004). We pleiten dan ook voor blijvende aandacht voor woordenschat, ook op weg naar het 2F-niveau en we hopen dat de tussendoelen een handreiking kunnen bieden voor leerkrachten en docenten. Gebruiksmogelijkheden De diverse tussendoelen per fase vormen een handvat voor leraren die hun aanbod willen afstemmen op de behoeften van de leerlingen in de groep aan de hand van een doorlopende leerlijn met tussendoelen. Met behulp van de tussendoelen kan het aanbod uit de methoden gescreend worden en afgestemd worden op de noodzakelijk aan te bieden vaardigheden. De leraar kan nagaan of alle gewenste doelen in de methode/lesstof aangeboden worden en verantwoorde keuzes maken bij een te groot aanbod van lesstof. Er kan bovendien gebruik gemaakt worden van andere, meer op de actualiteit afgestemde leesteksten, zonder de beoogde leerdoelen uit het oog te verliezen. Tevens kan een goede differentiatie aangebracht worden in het lesaanbod aansluitend bij de onderwijsbehoeften die leerlingen hebben. Immers het aan te leren tussendoel is leidend en niet de methodestof. Daarnaast bieden deze tussendoelen aanknopingspunten voor overleg tussen het primair en voortgezet onderwijs om te praten over het curriculum op het gebied van en woordenschat. Aan de hand van de tussendoelen kan gesproken worden over de talige ontwikkeling van de leerlingen die de overstap maken van de basisschool naar het voortgezet onderwijs. Aan welke tussendoelen is gewerkt in het primair onderwijs en waar pakt het voortgezet de draad weer op? We zijn ervan overtuigd dat op deze manier de omschreven tussendoelen een bijdrage kunnen leveren aan het vormgeven van een doorlopende leerlijn voor het van zakelijke teksten en woordenschat. Verantwoording Dit document is samengesteld in samenwerking met het Expertisecentrum Nederlands op basis van de tussendoelen en referentieniveaus beschreven in: - Tussendoelen beginnende geletterdheid. Leerlijnen voor groep 1 tot en met 3, Cor Aarnoutse, Ludo Verhoeven e.a., Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands, 1999 Tussendoelen gevorderde geletterdheid. Leerlijnen voor groep 4 tot en met 8, Cor Aarnoutse, Ludo Verhoeven e.a., Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands, 2003 Over de drempels met taal en rekenen. Hoofdrapport van de Expertgroep Doorlopende Leerlijnen Taal en Rekenen, Heim Meijerink, 2008 Aan dit document werkten mee: Heleen Strating, Expertisecentrum Nederlands Henriëtte Coppes, KPC Groep Marjan van der Maas, KPC Groep Anne-Marieke van Loon, KPC Groep Laura Punt, KPC Groep Heleen Schoots, KPC Groep 3

4 Referentieniveaus Lezen van zakelijke teksten Beschrijving 1F 2F Algemene beschrijving: De leerlingen kunnen eenvoudige teksten over alledaagse onderwerpen en over onderwerpen die aansluiten bij de leefwereld. De leerlingen kunnen teksten over alledaagse onderwerpen, onderwerpen die aansluiten bij de leefwereld van de leerling en over de onderwerpen die verder van de leerling afstaan. Tekstkenmerken De teksten zijn eenvoudig van structuur, de informatie is herkenbaar geordend. De teksten hebben een lage informatiedichtheid. Belangrijke informatie is gemarkeerd of wordt herhaald. Er wordt niet te veel (nieuwe) informatie gelijktijdig geïntroduceerd. De teksten bestaan voornamelijk uit frequent gebruikte (of voor leerlingen alledaagse) woorden. De teksten hebben een heldere structuur. Verbanden in de tekst worden duidelijk aangegeven. De teksten hebben overwegend een lage informatiedichtheid en zijn niet te lang. Tekstsoorten Eenvoudige informatieve teksten (waaronder zaakvakteksten, naslagwerken, internetteksten en schematische overzichten). Eenvoudige instructieve teksten en betogende teksten uit boeken (waaronder taal- en zaakvakmethodes), maar ook advertenties, reclame, huis-aanhuisbladen of het algemene nieuws in de krant. Informatieve teksten, waaronder schoolboeken en studieteksten (voor taal en zaakvakken), standaardformulieren, tijdschriften, teksten van internet,notities en schematische informatie (waarin dimensie gecombineerd worden). Instructieve en betogende teksten, vaak redundante teksten waaronder reclameteksten, advertenties, folders, recepten, het alledaagse nieuws in de krant, maar ook brochures van formele instanties, of lichte opiniërende artikelen uit tijdschriften. 4

5 Tussendoelen op weg naar 1F en 2F voor het van zakelijke teksten Voorbereiden Boekoriëntatie begrijpen dat illustraties en tekst samen een verhaal vertellen. weten dat boeken worden ge van voor naar achter, bladzijden van boven naar beneden en regels van links naar rechts. weten dat verhalen een opbouw hebben. kunnen aan de hand van de omslag van een boek de inhoud van het boek al enigszins voorspellen. weten dat je vragen over een boek kunt stellen. Verhaalbegrip begrijpen de taal van voorleesboeken. Ze zijn in staat om conclusies te trekken naar aanleiding van een voorge verhaal. Halverwege kunnen ze Aanvankelijk technisch Technisch kunnen klankzuivere (km-,mk- en mkm-) woorden ontsleutelen zonder eerst de afzonderlijke letters te verklanken. en spellen klankzuivere woorden (van het type mmkm, mkmm en mmkmm). korte woorden met afwijkende spellingpatronen en meerlettergrepige woorden. maken gebruik van een breed scala van woordidentificatietechniek en. gebruiken technieken om woorden snel en nauwkeurig te herkennen (). Begrijpend tonen belangstelling voor verhalende en informatieve teksten en boeken en zijn ook gemotiveerd die zelfstandig te. Voortgezet technisch en begrijpend Technisch herkennen lettercombinaties en spellingpatronen. herkennen lettergrepen in geschreven woorden. herkennen het unieke letterpatroon van (leen)woorden. maken gebruik van de betekenis van een woord. maken gebruik van de context van een woord. maken gebruik van leestekens op de juiste wijze. groepen van woorden als een geheel. een tekst met het juiste dynamisch en melodisch accent. Begrijpend Begrijpend minder eenvoudige teksten die verhalend, informatief, directief, beschouwend of argumentatief van aard zijn met begrip. plannen en sturen hun eigen leesgedrag. bepalen het thema van een tekst en activeren hun eigen kennis over het thema. leiden tussen zinnen en alinea s af en herkennen inconsistenties. stellen zelf vragen tijdens het. bepalen de hoofdgedachte van een tekst en maken een samenvatting. Voortgezet begrijpend Begrijpend teksten die verhalend, informatief, directief, beschouwend of argumentatief van aard zijn met begrip. plannen, sturen, bewaken en controleren hun eigen leesgedrag. leggen relaties tussen tekstuele informatie en meer algemene kennis. leggen relaties tussen tekstdelen (inleiding, kern en slot) en ordenen informatie (bijvoorbeeld op basis van signaalwoorden ) voor een beter begrip. maken 5

6 voorspellingen doen over het verdere verloop van het verhaal. weten dat de meeste verhalen zijn opgebouwd uit een situatieschets en een episode. Een situatieschets geeft informatie over de hoofdpersonen, de plaats en tijd van handeling. In een episode doet zich een bepaald probleem voor dat vervolgens wordt opgelost. kunnen een voorge verhaal naspelen terwijl de leerkracht vertelt. kunnen een voorge verhaal navertellen, aanvankelijk met steun van illustraties. kunnen een voorge verhaal navertellen zonder gebruik te hoeven maken van illustraties. gebruiken complexe taalfuncties (redeneren, vergelijken, concluderen). begrijpen eenvoudige verhalende en informatieve Woordenschat breiden gericht hun (basis)woordensch at uit. een tekst in het juiste tempo en zonder spellinguitspraak. houden bij het voor rekening met het doel van de boodschap en met het publiek. Begrijpend eenvoudige teksten die verhalend, informatief en directief van aard zijn met begrip. plannen hun leesgedrag. bepalen het thema van een tekst. koppelen verwijswoorden aan antecedenten. lossen het probleem van een moeilijke zin (of zinnen) op. voorspellen de volgende informatie in een tekst. zoeken, selecteren en verwerken op een doelbewuste en efficiënte manier informatie uit bronnen. herkennen de structuur van beoordelen teksten op hun waarde. zijn in staat qua functie en structuur onderscheid te maken tussen verhalende, informatieve, argumentatieve, directieve en expressieve Woordenschat kunnen zelfstandig nieuwe woordbetekeniss en afleiden en onthouden. weten dat woorden onderschikkende en bovenschikkend e hebben. weten dat woordparen onderscheid tussen hoofden bijzaken. kunnen de hoofdgedachte van de tekst weergeven. kunnen een eenvoudige tekst beknopt samenvatten. kunnen systematisch informatie zoeken (op bijvoorbeeld het internet of in de schoolbibliothe ek) bijvoorbeeld op basis van trefwoorden. kunnen een schema, uittreksel of samenvatting maken van een verhalende of informatieve tekst. kunnen relaties tussen en binnen teksten evalueren en beoordelen. kunnen de bedoeling van de schrijver verwoorden. zijn in staat qua 6

7 geven hun eigen mening. Taalbewustzijn kunnen woorden in zinnen onderscheiden. leren onderscheid te maken tussen vorm en betekenis van woorden. kunnen woorden in klankgroepen verdelen zoals bij kin-der-wa-gen. kunnen reageren op en spelen met bepaalde klankpatronen in woorden: eerst door eindrijm en later met behulp van beginrijm. kunnen fonemen als de kleinste klankeenheden in woorden onderscheiden, zoals bij p-e-n. Alfabetisch principe ontdekken dat woorden zijn opgebouwd uit klanken en dat letters met die klanken corresponderen (foneem grafeemkoppeling leiden informatie af uit een tekst. herkennen de globale structuur van verhalen en informatieve onderscheiden soorten teksten zoals verhalende, informatieve, directieve, beschouwende en argumentatieve weten dat uiteenlopende tekstgenres functies hebben. Woordenschat breiden hun conceptuele netwerken uit, zodat diepe woordbetekeniss en ontstaan. zijn in staat strategieën toe te passen voor het afleiden van de betekenis van woorden uit de tekst. maken onderscheid tussen vorm- en betekenisaspect en van woorden. kunnen hebben, zoals tegenstelling en synoniem. kunnen eenvoudig figuratief taalgebruik interpreteren. maken het onderscheid tussen formeel en informeel gebruik van geschreven taal. functie en structuur onderscheid te maken tussen verhalende, informatieve, argumentatieve, directieve en expressieve Woordenschat herkennen beeldspraak (letterlijk en figuurlijk taalgebruik). kunnen verschillen tussen formeel en informeel taalgebruik verwoorden. 7

8 ). kennen de meeste letters; ze kunnen de letters fonetisch benoemen. kunnen eenvoudig figuratief taalgebruik interpreteren. Woordenschat beschikken over een basiswoordensch at. * breiden gericht hun (basis)woordensc hat uit. leiden nieuwe woordbetekenisse n af uit verhalen. * De woordenschat van jonge kinderen maakt in een relatief korte periode een enorme groei door. Vooral tussen het derde en vierde leerjaar leren kinderen per dag een enorm aantal woorden. Op driejarige leeftijd gebruikt een kind gemiddeld 800 woorden actief. Wanneer het kind naar de basisschool gaat, heeft dat aantal zich meer dan verdubbeld tot circa Het gemiddeld aantal woorden dat kinderen op deze leeftijd begrijpen, dus passief beheersen, is nog groter: ruim aan het begin van de kleuterperiode Uitgangspunt voor het verwerven van woordkennis is dat alle leerlingen aan het einde van de basisschool elementaire kennis hebben van minimaal woorden en deze woorden in ieder geval receptief beheersen. Dit is ook haalbaar voor kinderen die het Nederlands als tweede taal verwerven, mits er op school systematisch gewerkt wordt aan de woordenschatuitbreiding en er per leerjaar minimaal nieuwe woorden expliciet woorden geleerd. Dat betekent gemiddeld 25 woorden per week. (De taallijn. Interactief taalonderwijs in groep 1 en 2, Elsäcker e.a., Expertisecentrum Nederlands, 2006). 8

9 Referentieniveaus Woordenschat (op basis van niveaubeschrijving Lezen van zakelijke teksten) Beschrijving 1F 2F Algemene beschrijving: Kan teksten zodanig vloeiend dat woordherkenning tekstbegrip niet in de weg staat. Kent de meest alledaagse (frequente) woorden of kan de betekenis van een enkel onbekend woord uit de context afleiden. Op dit niveau is de woordenschat geen onderscheidend kenmerk van leerlingen meer. De woordenschat van de leerling is voldoende om teksten te en wanneer nodig kan de betekenis van onbekende woorden uit de vorm, de samenstelling of de context afgeleid worden. 9

10 Tussendoelen op weg naar 1F en 2F voor het vergroten van de woordenschat Onderbouw PO Middenbouw PO Bovenbouw PO Onderbouw VO beschikken over een basiswoordenschat. breiden hun (basis)woordenschat uit. * maken onderscheid tussen betekenisaspecten van woorden. leiden nieuwe af uit verhalen. zijn erop gericht woorden productief te gebruiken. gebruiken technieken om woorden snel en nauwkeurig te herkennen. breiden hun conceptuele netwerk uit, zodat diepe ontstaan. maken onderscheid tussen vorm- en betekenisaspecten van woorden. kunnen eenvoudig figuratief taalgebruik interpreteren. zijn in staat strategieën toe te passen voor het afleiden van de betekenis van woorden uit de tekst. zijn in staat strategieën toe te passen voor het onthouden van nieuwe woorden. gebruiken technieken om woorden snel en nauwkeurig te herkennen. breiden hun conceptuele netwerk uit, zodat diepe ontstaan. maken onderscheid tussen vorm- en betekenisaspecten van woorden. weten dat woorden onderschikkende en bovenschikkende kunnen hebben weten dat woordparen kunnen hebben, zoals tegenstelling en synoniem. begrijpen figuratief taalgebruik. passen eenvoudig figuratief taalgebruik toe. kunnen zelfstandig nieuwe afleiden en onthouden gebruiken beproefde technieken om woorden snel en nauwkeurig te herkennen. breiden actief hun conceptuele netwerk uit, zodat diepe ontstaan. maken onderscheid tussen vorm- en betekenisaspecten. kunnen woorden indelen in onderschikkende en bovenschikkende. weten dat woordparen kunnen hebben, zoals tegenstelling en synoniem en ze kunnen deze relaties in deze termen benoemen. begrijpen complex figuratief taalgebruik. passen figuratief taalgebruik toe. kunnen zelfstandig nieuwe 10

11 met behulp van strategieën. afleiden met strategieën. zijn in staat strategieën toe te passen voor het onthouden van nieuwe woorden. kunnen zelfstandig nieuwe onthouden met behulp van strategieën. weten hoe ze woorden kunnen opzoeken in naslagwerken (woordenboek, encyclopedie). kunnen de correcte betekenis van woorden opzoeken in naslagwerken (woordenboek, encyclopedie). hebben een reëel zelfbeeld van hun leeswoordenschat. * De woordenschat van jonge kinderen maakt in een relatief korte periode een enorme groei door. Vooral tussen het derde en vierde leerjaar leren kinderen per dag een enorm aantal woorden. Op driejarige leeftijd gebruikt een kind gemiddeld 800 woorden actief. Wanneer het kind naar de basisschool gaat, heeft dat aantal zich meer dan verdubbeld tot circa Het gemiddeld aantal woorden dat kinderen op deze leeftijd begrijpen, dus passief beheersen, is nog groter: ruim aan het begin van de kleuterperiode Uitgangspunt voor het verwerven van woordkennis is dat alle leerlingen aan het einde van de basisschool elementaire kennis hebben van minimaal woorden en deze woorden in ieder geval receptief beheersen. Dit is ook haalbaar voor kinderen die het Nederlands als tweede taal verwerven, mits er op school systematisch gewerkt wordt aan de woordenschatuitbreiding en er per leerjaar minimaal nieuwe woorden expliciet woorden geleerd. Dat betekent gemiddeld 25 woorden per week. (De taallijn. Interactief taalonderwijs in groep 1 en 2, Elsäcker e.a., Expertisecentrum Nederlands, 2006). 11