Education / Onderwijs prof. dr Hub Zwart KUN FNWI. Opzet Overzicht Opdrachten Tentamen Onderwijs
|
|
- Erik Dekker
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 FNWI University of Nijmegen Opzet Overzicht Opdrachten Tentamen Onderwijs Education / Onderwijs prof. dr Hub Zwart KUN FNWI 20 August 2002, Inleiding in de Filosofie en de Ethiek Voor studenten Wiskunde, Natuurkunde, Algemene Natuurwetenschappen Tweede Bijeenkomst Tijdens de vorige bijeenkomst hebben we onder meer gesproken over de Griekse elementenleer, dat wil zeggen: over de Griekse visie op de wereld in het klein. Plato was ervan overtuigd dat de wereld in het klein een ideale mathematische structuur vertoonde. In deze bijeenkomst verschuift de aandacht naar de wereld in het groot. Ook daarin ontwaarde Plato een ideale mathematische structuur. Hij stelde zich de kosmos voor als een reeks concentrische bollen. We zullen tijdens deze bijeenkomst echter vooral aandacht schenken aan het denken van zijn voornaamste leerling: Aristoteles. Plato (vervolg) Johannes Kepler ( ) Plato beoefende twee genres. Enerzijds verzorgde hij colleges voor kleien groepen (gevorderde) studenten (interactief). Anderzijds schreef hij teksten die bekend staan als de Dialogen. Deze teksten werden niet voor ingewijden (wetenschappers of gevorderde studenten) maar voor de buitenwacht geschreven. Dat verklaart hun literaire vorm en ook het feit dat de inhoud weliswaar prikkelend maar niet altijd overtuigend is. Zeker in de begintijd zijn ze eerder onderhoudend dan schools. Indirect bevatten ze echter informatie over de gesprekken die Plato cum sui werkelijk in de Academie voerden. Zijn elementenleer wordt in de dialoog Timaeus uiteen gezet. Zijn belangrijkste dialoog draagt de titel Politeia. Deze tekst is, zoals de titel aangeeft, in de eerste plaats een onderzoek naar de filosofische grondslagen voor een ideale samenleving, maar bevat ook belangrijke kentheoretische uiteenzettingen. In een reeks metaforen probeert Plato het onderscheid te verduidelijken tussen alledaagse, voorwetenschappelijke, onbereflecteerde wereldkennis (doxa) en wetenschappelijke kennis (epistémè). "Let us suppose we are rather shortsighted, and are set to read some small letters at a distance; one of us then discovers the same letters elsewhere on a larger scale and larger surface..." De beroemdste metafoor is de metafoor van de grot. Stel dat we ons in een grot bevinden en getuige zijn van een schaduwspel op de wand. De wetenschapper is dan degene die de grot verlaat, het daglicht betreedt en uiteindelijk in de lichtbron zelf, de zon, probeert te kijken. Als hij terugkeert in de grot en de aanwezigen van zijn ervaringen vertelt, zullen ze niet geneigd zijn hem serieus te nemen of naar hem te luisteren. Uit Plato's teksten spreekt zowel een gevoel van superioriteit als een gevoel van miskenning. De metafoor van de grot benadrukt nogmaals dat Plato zintuiglijke kennis ("empirie") als onbetrouwbaar beschouwde. Wie de grot wil verlaten en wil opklimmen naar het ware inzicht in de wezenlijke structuur der dingen, moet op
2 zijn denkvermogen vertrouwen, moet in feite zijn ogen sluiten voor de realiteit: niet waarnemen maar denken. Dit verklaart ook waarom Plato vooral voor de filosofie en de wiskunde van betekenis is geweest. Dat we onze zintuigen betrouwbaarder kunnen maken door instrumenten te gebruiken was in die tijd (gegeven de stand van de toenmalige techniek) nog geen realistische optie. Waar het de wereld in het groot betreft was Plato toch enigszins bereid om te proberen "de fenomenen te redden", dat wil zeggen wiskundige modellen in overeenstemming te brengen met de empirie. Als ergens empirie en wiskunde elkaar ontmoeten, dan zou dit het geval moeten zijn op het niveau van de hemellichamen. Aristoteles De polyhedra van Kepler Plato's elementenleer wordt in de zestiende eeuw herontdekt en gerehabiliteerd door de astronoom Johannes Kepler ( ) die in zijn geschrift Mysterium Cosmographicum (1596) een verband probeert te leggen tussen de vijf regelmatige veelvlakken ("Platonic solids") - die Plato zelf op microniveau toepaste - en de bewegingen van de planeten. Kepler ging, evenals Plato, uit van de intuïtie dat het universum een perfecte mathematische structuur heeft. De Griekse astronomie (De astronomie van het blote oog) kende vijf planeten (Mercurius, Venus, Mars, Jupiter, Saturnus). Copernicus had in 1543 de gedachte geïntroduceerd dat ook de aarde een planeet is (waarover zo dadelijk meer). Dit inspireerde Kepler tot zijn these dat de vijf polyhedra geplaatst zouden kunnen worden in de tussenruimten tussen de zes sferen (voorgesteld als zes concentrische bollen). Keplers heelal vertoont met andere woorden een perfecte (harmonische) geometrische structuur. Deze wiskundige fantasie bleek weliswaar niet met de feiten te corresponderen, maar vormde wel een belangrijke stap op weg naar de baanbrekende ontdekkingen van (de latere) Kepler. Maar die maken deel uit van de "tweede" wetenschappelijke revolutie. Terug naar de oudheid. Aristoteles Aristoteles Plato's voornaamste leerling was Aristoteles. Ook hij schreef dialogen, maar die zijn verloren gegaan. Wat bewaard bleef zijn (door volgelingen geredigeerde) collegeaantekeningen, van hemzelf of van studenten. Deze teksten zijn geordend naar filosofische discipline (logica, fysica, metafysica, ethica, politica, logica, estetica). Daarnaast schreef hij wetenschappelijke (met name biologische) teksten. In de Fysica introduceert hij onder meer het onderscheid tussen natuur (physis) en techniek (technè). Hij legt uit dat deze termen niet naar een absolute tegenstelling verwijzen, maar veeleer aspecten aanduiden van bepaalde fenomenen. Een houten bed bijvoorbeeld is zowel technè als physis. Hout heeft bepaalde natuurlijke eigenschappen (een combinatie van robuustheid en plasticiteit) waaraan meubelmakers een bepaalde vorm geven zodat het een gebruiksvoorwerp (organon) wordt. Aan alle dingen kunnen we twee basale aspecten onderscheiden, namelijk stof en vorm. We kunnen deze aspecten wel onderscheiden, niet scheiden. Puur hout bestaat niet, hout heeft altijd een bepaalde vorm of structuur. Naast causale oorzakelijkheid kende hij ook doeloorzakelijkheid (teleologie, afgeleid van het Griekse woord voor doel: telos). Terwijl wij (moderne mensen) geneigd zijn om het begrip doel met het menselijke perspectief te verbinden, meende Aristoteles dat ook de natuur zelf (en de dingen in de natuur) een doel(gerichtheid) hebben. In vergelijking met Plato legt hij veel minder nadruk op wiskunde, en veel meer nadruk op empirie. Zijn empirie is echter de empirie van de alledaagse, onopzettelijk verworven ervaring, de empirie van het "blote oog". Hij voerde voor zover bekend geen experimenten (behoudens denkexperimenten) uit.
3 Deze wijze van observeren staat in de hedendaagse wetenschapsfilosofie bekend als de "anekdotische" methode. Hij schreef een Fysica waarin vrijwel geen wiskunde voorkomt, terwijl zijn Ethica juist wel veel wiskunde bevat. Zijn rechtvaardigheidsbegrip wordt uitgewerkt met behulp van de proportionaliteitswiskunde van Eudoxus (boek V in de Stoicheia van Euclides). En het goede wordt bepaald als het midden (meson) tussen overmaat (hyperbool) en tekort (ellips). In onze tijd is de situatie omgekeerd. Zonder wiskunde is de moderne fysica ondenkbaar, maar in de ethiek is wiskunde zo goed als afwezig. Ptolemaeus Heel invloedrijk waren de opvattingen van Aristoteles over mechanische fenomenen zoals val en worp. Alle dingen hebben hun natuurlijke plaats. De elementen laten zich rangschikken in de vorm van concentrische bollen (aarde - water - lucht - vuur). Een steen die zich in lucht of water bevindt, valt naar beneden omdat hij zijn natuurlijke plaats wil innemen. Anders gezegd, Aristoteles verklaart het fenomeen beweging niet vanuit externe, maar vanuit interne oorzaken. Een hoeveelheid lucht die zich in water bevindt, wil omhoog stijgen om aldus de natuurlijke plaats voor lucht te bereiken. Wanneer we een steen wegwerpen, raakt die steen na verloop van tijd om zo te zeggen "vermoeid". De neiging om zich naar zijn natuurlijke plaats te bewegen krijgt dan de overhand op de snelheid die wij de steen meegaven: hij valt. Anders gezegd, voorwerpen (zoals stenen) verlangen in beginsel naar rust. In de zeventiende eeuw wordt de mechanica van Aristoteles vervangen door die van Newton. Hij gaat uit van de stelling dat een lichaam dat in beweging is, in beweging wil bijven. Volgens Aristoteles gold dit alleen voor de hemellichamen. Zijn teleologische zienswijze werd ten tijde van de tweede wetenschappelijke revolutie als antropomorf of zelfs animistisch beschouwd. Niet alleen de wiskunde ontbreekt in de fysica van Aristoteles, ook het experiment. De experimentele denkstijl als zodanig is weliswaar niet geheel afwezig, maar de situaties en voorbeelden die hij beschrijft zijn in feite "denkexperimenten". De technische mogelijkheden om deze experimenten ook daadwerkelijk uit te voeren waren beperkt. Bijvoorbeeld: om het fenomeen val te bestuderen dient de onderzoeker over een zeer geavanceerde klok te beschikken. Het ruimtebegrip van Aristoteles Kosmos Terwijl de pre-socraat Herakleitos nog geen duidelijk onderscheid maakte tussen wolken (atmosfeer) en sterren, is het ruimtebegrip van Aristoteles al aanzienlijk geëvolueerd. De kosmos is veel groter geworden. Terwijl Herakleitos meende dat de zon de omvang had van een menselijke voet, stelt Aristoteles (in navolging van Eudoxus) dat de omtrek van de aarde stadiën (ongeveer kilometer) bedraagt terwijl de diameter van de zon negen keer zo groot is als die van de aarde. Aristoteles denkt zich de kosmos als een verzameling concentrische sferen, met de aarde in het midden, waarin alle elementen een natuurlijke plaats hebben. Een steen valt omdat de steen op zoek is (op weg is) naar zijn natuurlijke plaats, dichter bij het kosmische centrum, maar tijdelijk in zijn beweging werd gehinderd. Anders gezegd, beweging heeft een interne oorzaak: het motief, het streven van het vallende lichaam zelf. Uiteindelijk streeft alles naar een eindtoestand van volledige rust - al zullen de hemellichamen in hun cirkelbeweging volharden. Bovendien stelt Aristoteles zich de kosmos als eindig voor. Aristoteles huldigt namelijk een relatieve opvatting van ruimte (in tegenstelling tot de absolute opvatting van ruimte zoals die bijvoorbeeld door Newton werd aangehangen). Dat wil zeggen, de ruimte is niet leeg, maar per definitie gevuld. Aristoteles d fi i t i t l d t t li h l it l d bi t
4 definieert ruimte als datgene wat een lichaam omsluit, als de binnenste grens van een omvattend lichaam. Buiten de buitenste sfeer is er niets, ook geen lege ruimte. Aristoteles erkent wel dat het theoretisch mogelijk is om, wanneer we een bepaalde grens bereiken, tekens weer een stap verder te zetten, maar dat is een louter theoretische (geen reële) mogelijkheid. Hij maakt, anders gezegd, onderscheid tussen mathematische en fysische ruimte. De mathematische ruimte is in beginsel oneindig, maar dat is een louter negatieve (en slechts in ons denken aanwezige) oneindigheid. De werkelijke wereld (en daarop heeft fysische ruimtelijkheid betrekking) is eindig. In een lege ruimte valt het verschil tussen hier en daar letterlijk in het niet. En omdat het niet mogelijk is verschil te maken tussen hier en daar, verliest het begrip beweging zijn betekenis. Cusanus Copernicus Aristoteles plaatst, evenals bij de Griekse astronomen, de aarde in het centrum van het heelal. Omstreeks 270 voor Christus wordt door Aristarchos van Samos voor het eerst de heliocentrische hypothese geformuleerd. Door de zon in het centrum te plaatsen wordt het gemakkelijker de "verschijnselen te redden". Deze hypothese was echter om te beginnen in strijd met de alledaagse ervaring. Destijds, lang voor de introductie van elektrisch licht, was zonsopgang een indrukwekkend gebeuren dat men niet zomaar als gezichtsbedrog wilde afdoen. Hetzelfde gold voor de fraaie cirkel die de zon dag in dag uit langs de zelden bewolkte Griekse hemel beschreef. Het grote publiek wilde er niet van weten, maar ook professionele astronomen hadden bezwaren. Als de aarde (dagelijks) om haar eigen as en (jaarlijks) om de zon draait, zou die jaarlijkse rotatie zich ook moeten afspiegelen in de bewegingen der vaste sterren, die men immers steeds vanuit een andere hoek waarneemt. Dit fenomeen (parallax) was voor de astronomie van het blote oog echter niet waarneembaar. Aristarchos moest derhalve een beroep doen op een aanvullende hypothese, namelijk dat de afstand van de aarde tot sfeer van de vaste sterren zó onvoorstelbaar groot is, dat de afstand van de aarde tot de zon daarbij in het niet valt, dat wil zeggen: vergeleken met de afstand tussen zonnestelsel en vaste sterren kan men de afstand aarde-zon als een punt beschouwen. Daar wilde men niet aan. Men bleef vasthouden aan het geocentrische systeem, al waren aanzienlijke concessies en correcties nodig om de theoretische uitgangspunten (aarde in het midden, eenparige cirkelbewegingen) en de astronomische waarnemingen (grilligheden, oneffenheden) met elkaar in overeenstemming te brengen. Het geocentrische wereldbeeld (met een heelal op menselijke schaal) resulteerde uiteindelijk in de Almagest van Ptolemaios. Een belangrijke bijdrage aan het onderzoek naar oneindigheid werd geleverd door kardinaal Cusanus ( ), een kerkelijke hoogwaardigheidsbekleder die, bij de uitwerking van zijn theologische inzichten, gebruik maakte van de wiskunde. Alle kennen, aldus Cusanus, bestaat in vergelijken, in het bepalen van verhoudingen en komt derhalve niet zonder getallen tot stand. Het oneindige is niet rechtstreeks kenbaar, maar wel indirect: via eindige figuren. Als van een cirkel de straal onbegrensd groeit, neemt de kromming af, de cirkel gaat steeds meer lijken op een (oneindige) rechte lijn. De tegenstelling tussen recht en krom wordt opgeheven. De oneindige rechte lijn is een cirkel met een oneindig grote straal of een driehoek waarvan de hoek 180 o is gaan bedragen. De tegenstelling die in het eindige bestond is opgeheven. De oneindige rechte is maximaal recht en minimaal krom. Hij voegt daaraan toe dat geometrische perfectie op aarde onbereikbaar is. De aarde is geen volkomen bol, de banen van sterren zijn geen perfecte cirkels. Het exacte of perfecte is geen bestanddeel van de werkelijkheid. De wereld van wiskundige begrippen is een idealisering van de ervaring. Zijn boek over experimenteren is vooral aan gedachtenexperimenten (op het gebied van de statica) gewijd. Toen Copernicus vele eeuwen later opnieuw de heliocentrische hypothese introduceerde, vormde de epistemologische blokkade die Aristarchos parten speelde opnieuw een struikelblok. Wie in een heliocentrisch systeem gelooft moet aannemen dat het heelal onvoorstelbaar groot is. Hemelbewegingen die men registreert en aan het object (de hemellichamen) toeschrijft, komen in werkelijkheid voor rekening van het subject. Wat de astronomie registreert zijn quasi-objectieve bewegingen die in hoge mate bepaald worden door
5 veranderingen aan de subjectzijde: de waarnemer zelf verandert voortdurend van positie omdat ook de aarde zelf waarop hij staat een planeet is die om haar eigen as en om de zon draait. Toch slaagt men er in de moderne tijd in zich los te maken van de angst voor het onvoorstelbare grote, voor het oneindige (horror infini). De Copernicaanse revolutie was echter minder revolutionair dan tegenwoordig weleens wordt gedacht. Het boek is in de stijl van Ptolemaios geschreven, veel moderne mathematische tools (zoals het begrip logaritme) ontbreken nog. Het boek wordt uitdrukkelijk als een mathematische hypothese geformuleerd, dat wil zeggen als een methode om posities van hemellichamen te berekenen. Over de fysische realiteit van het systeem wordt geen uitspraak gedaan. Het is een boek dat (met uitzondering van het eerste hoofdstuk) bedoeld is voor mathematisch geschoolde lezers. Daar komt nog bij dat de zon bij Copernicus niet in het midden staat. Het centrum is leeg, de zon staat enigszins terzijde en functioneert als lichtbron. Een hoofdstuk uit de geschiedenis van het wetenschappelijk publiceren Manuscript Dat de gevolgen van Corpernicus' publicatie in eerste instantie zo weinig "revolutionair" waren, was mede een gevolg van het feit dat de Lutherse theoloog Osiander, die toezicht had op het drukken van het werk, een voorwoord toevoegde waarin werd benadrukt dat het systeem van Copernicus de epistemologische status had van een mathematische hypothese - het was een instrument om hemelbewegingen berekenbaar te maken, maar dit hield niet de bewering in dat de theorie ook in fysische zin waar was - het zou een mathematische fictie kunnen zijn. Onder volgelingen wekte dit verontwaardiging, maar welbeschouwd staat het voorwoord van Osiander dichter bij de opvatting van Copernicus zelf dan zijn volgelingen dachten. Zelf schrijft hij in de opdracht aan Paus Paulus III, waarmee het werk opent, dat hij overwogen heeft zijn theorie niet op schrift te stellen maar haar, volgens de gewoonte der pythagoreërs, alleen aan ingewijden en dan nog slechts mondeling mede te delen. Immers, mathemata mathematicis scribuntur - wat zoveel betekent als: men doet er goed aan om over wiskundige kwesties (en daaronder resorteerde volgens Corpernicus ook de astronomie) enkel voor wiskundigen te schrijven. Copernicus richtte zich niet tot het grote publiek. Zijn boek had een technisch-wiskundigastronomisch karakter (Dijksterhuis p. 329). Achtergrondliteratuur: E.J. Dijksterhuis (1950/1989) De mechanisering van het wereldbeeld. Amsterdam: Meulenhoff. Publikatie (posthuum) van De Revolutionibus Orbium Caelestium Libri VI (1543) had niet direct een revolutie tot gevolg. Toch is de frase Corpernicaanse revolutie een gevleugelde uitdrukking geworden, niet in de laatste plaats door toedoen van de filosoof Kant die deze metafoor gebruikt om de (tweede) wetenschappelijke revolutie te kenschetsen. Kant denkt dan niet zozeer aan de astronomie als wetenschap, maar aan de algemene epistemologische omwenteling die zich in de moderne wetenschappen voltrekt. De Copernicaanse revolutie maakt duidelijk dat datgene wat wij geneigd zijn toe te schrijven aan het object, in belangrijke mate voor rekening komt van het subject. Wij zijn met nadruk in onze observaties aanwezig, wij hebben zelf in onze objectiviteit de hand. De objectiviteit is, in niet geringe mate, een afspiegeling van de structuur van onze subjectiviteit. De Copernicaanse revolutie betekent het einde van het "naïeve realisme" dat kenmerkend is voor de alledaagse waarneming. Sigmund Freud De Copernicaanse revolutie: Het begrip "Copernicaanse revolutie" is op twee manieren geïnterpreteerd. De eerste interpretatie, die van Kant, werd zojuist besproken. Hij formuleert haar in het voorwoord bij de tweede druk (1787) van zijn Kritik der reinen Vernunft. Van oudsher gingen we ervan uit, aldus Kant, dat onze kennis zich naar de objecten richt. De betekenis van de Copernicaanse revolutie is, dat de objecten zich in feite naar ons kenvermogen richten. Wat wij waarnemen, komt voor een belangrijk deel voor rekening van onze eigen inbreng. Onze manier van kijken
6 en denken is in hoge mate bepalend voor de wijze waarop de werkelijkheid voor ons verschijnt. Een andere interpretatie werd door Freud in 1917 geformuleerd in een artikel gtiteld "Eine Schwierigkeit der Psychoanalyse". De weerstand tegen het heliocentrische systeem, aldus Freud, komt voort uit het feit dat acceptatie van dit systeem een narcistische krenking betekent: wij bevinden ons dan namelijk niet langer in het centrum van het heelal, in het centrum van het wereldgebeuren. Volgens Freud hebben zich in de geschiedenis drie van dergelijke narcistische krenkingen voltrokken. (a) In de eerste plaats de kosmologische krenking die met de naam Copernicus verbonden is. Narcisme verklaart waarom de heliocentrische these van Aristarchos van Samos uit het collectieve geheugen van de wetenschap werd "verdrongen". (b) De biologisch krenking, namelijk de ontdekking dat de mens een dier is en het resultaat van een evolutionair proces. De traditionele gedachte dat de mens een ziel heeft en dieren niet, wordt problematisch nu Darwin de continuïteit tussen dierenrijk en mensenwereld aantoont. (c) De psychologische krenking, volgens Freud de meest pijnlijke, die voor rekening komt van Freud zelf. Lange tijd waande de mens zich soeverein in zijn eigen psyche. De mens waande zich heer in eigen huis. Nu blijkt de mens intern verdeeld te zijn. De psychoanalyse wordt met dezelfde weerstand geconfronteerd waarmee ook de kosmologische en de biologische krenking te maken kregen. Het subject wil zijn soevereiniteit niet prijsgeven. Wellicht zouden we de recente ontdekking dat het menselijk genoom "slechts" à genen bezit als de "vierde" narcistische krenking kunnen opvatten. Return to Index
Inleiding in de Filosofie & de Ethiek
Inleiding in de Filosofie & de Ethiek 1e Bijeenkomst 5 september 2006 Prof. Dr. Hub Zwart Afdeling Filosofie & Wetenschapstudies h.zwart@science.ru.nl http://www.filosofie.science.ru.nl Wat is filosofie?
Nadere informatieGalileo Galileï
Galileo Galileï 1564-1642 Waarom het conflict rond Galio Galileï geen conflict is tussen geloof en wetenschap of godsdienst en wetenschap! Geen conflict tussen geloof en wetenschap! 1. Galileo beschouwde
Nadere informatieHiggs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud
Higgs-deeltje Peter Renaud Heideheeren Inhoud 1. Onze fysische werkelijkheid 2. Newton Einstein - Bohr 3. Kwantumveldentheorie 4. Higgs-deeltjes en Higgs-veld 3 oktober 2012 Heideheeren 2 1 Plato De dingen
Nadere informatieInleiding Filosofie en Ethiek Derde Bijeenkomst: De 2e wetenschappelijke revolutie Dinsdag 19 september 2006
Inleiding Filosofie en Ethiek Derde Bijeenkomst: De 2e wetenschappelijke revolutie Dinsdag 19 september 2006 Freud (1917) Narcistische krenking Copernicus (1543) Darwin (1859/1871) Galileo Galileï (1564-1642)
Nadere informatieGELOOF EN WETENSCHAP. Modellen over de relatie tussen geloof en (natuur)wetenschap in historisch perspectief.
GELOOF EN WETENSCHAP Modellen over de relatie tussen geloof en (natuur)wetenschap in historisch perspectief. 1. HET HARMONIEMODEL De leer van de twee boeken Het Ptolemaeïsche of Aristotelische wereldbeeld
Nadere informatieSamenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal
Samenvatting ANW Hoofdstuk 6: het heelal Samenvatting door A. 929 woorden 29 juni 2014 0 keer beoordeeld Vak ANW P1 Breedtegraad: s Nachts: hoek van poolster met horizon Overdag: hoogste hoek van de zon
Nadere informatie11 De ontdekking van de mens en de wereld - internet oefentoets
11 De ontdekking van de mens en de wereld - internet oefentoets Opdracht 1 Wat is de Sokratische methode? Opdracht 2 Waarom werd Sokrates gedwongen de gifbeker te drinken? Opdracht 3 Waarom zijn onze zintuigen
Nadere informatieTest je kennis! De heelalquiz
Test je kennis! heelalquiz Introductie les 3 Planeten, sterren, manen, de oerknal. Het zijn termen die leerlingen vast wel eens voorbij hebben horen komen. Maar wat weten de leerlingen eigenlijk al van
Nadere informatieInleiding Filosofie en Ethiek De lange schaduw van Aristoteles Dinsdag 12 september 2006
Inleiding Filosofie en Ethiek De lange schaduw van Aristoteles Dinsdag 12 september 2006 Plato (427 347) Aristoteles (384-322) Ideale Polis Politiek = toegepaste wiskunde 5040 inwoners: 7 maal 6 maal
Nadere informatieTweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld. Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy
Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy Twee bijeenkomsten: Donderdag 17 oktober 2013: Historische ontwikkelingen van Astrologie.
Nadere informatiePG+ Sterrenkunde. Ellen Schallig. 14 november 2013
PG+ Sterrenkunde Ellen Schallig 14 november 2013 Inhoudsopgave Huishoudelijke mededelingen Recap: Het heelal is groot en leeg De Babyloniërs De Grieken Sprong naar zestiende eeuw Huishoudelijke mededelingen
Nadere informatieOpgave 3 De gewapende overval
Opgave 3 De gewapende overval 12 maximumscore 2 een argumentatie dat het idee van vrije wil als bovennatuurlijke kracht in het kader van vrije wil als bewuste aansturing voor veel mensen aantrekkelijk
Nadere informatieWetenschap hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61310 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieBelangrijke ontdekkingen en vergissingen in de geschiedenis van de kosmologie.
Belangrijke ontdekkingen en vergissingen in de geschiedenis van de kosmologie. Stelling: In de geschiedenis van de kosmologie zijn vaak uit waarnemingen verkeerde conclusies getrokken. Zo vaak zelfs dat
Nadere informatieWELKOM! Inleiding Astrofysica College 1 7 september Ignas Snellen
WELKOM! Inleiding Astrofysica College 1 7 september 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen Docent: Ignas Snellen Assistenten: Joris Witstok, Charlotte Brand, Niels Ligterink, Mieke Paalvast Doel, Inleiding Astrofysica:
Nadere informatieCursus Inleiding in de Sterrenkunde
Cursus Inleiding in de Sterrenkunde Sterrenbeelden naamgeving ca. 3000 v Chr. (Kreta) 48 klassieke sterrenbeelden, w.o. Dierenriem nu 88 officieel (door I.A.U.) met blote oog ca. 6000 sterren sternamen:
Nadere informatieInleiding in de Filosofie en de Ethiek Voorjaar 2006 Bijeenkomst 1 28 april Natuurbeelden
Inleiding in de Filosofie en de Ethiek Voorjaar 2006 Bijeenkomst 1 28 april 2006 Natuurbeelden Prof. Dr. Hub Zwart Afdeling Filosofie & Wetenschapstudies Institute for Science, Innovation & Society Faculteit
Nadere informatiee-chrya visie door reflectie Workshop 25 mei 2014 De Wet van Een
visie door reflectie Workshop 25 mei 2014 De workshops van e-chrya zijn bedoeld om te verbreden, te ontwikkelen en te ontdekken. Als groep, als netwerk, komen we bij elkaar om elkaar te leren kennen en
Nadere informatiegeloof en wetenschap Prof.dr. Cees Dekker Kavli Institute of NanoScience Delft http://www.mb.tn.tudelft.nl
geloof en wetenschap Prof.dr. Cees Dekker Kavli Institute of NanoScience Delft http://www.mb.tn.tudelft.nl Utrecht, 16-6-2006 1. Is het waar, dat recente vondsten in de wetenschap Godsgeloof verzwakken?
Nadere informatieProeftentamen 2010-2011 deel Wetenschapsfilosofie. 20102011proef_deel_Wetenschapsfilosofie.pdf
Proeftentamen 2010-2011 deel Wetenschapsfilosofie 20102011proef_deel_Wetenschapsfilosofie.pdf Tilburg University Sociale Filosofie en Wetenschapsfilosofie Proeftentamen Sociale Filosofie en wetenschapsfilosofie
Nadere informatie2 keer beoordeeld 22 maart Sociale filosofie gaat over de maatschappij, het gaat over hoe je een goede samenleving kan hebben.
7,8 Aantekening door Sara 1516 woorden 2 keer beoordeeld 22 maart 2017 Vak Filosofie Methode Durf te denken Hoofdstuk 7 Sociale filosofie. Sociale filosofie gaat over de maatschappij, het gaat over hoe
Nadere informatieWetenschaps- filosofie. Wolter Kaper AMSTEL-instituut
Wetenschaps- filosofie Wolter Kaper AMSTEL-instituut Wetenschap en methode Vandaag: Wetenschapsfilosofie Wat is wetenschap? Hoe wordt vooruitgang geboekt? Zoeken naar waarheid? Bestaat er een tijdloze
Nadere informatieSamenvatting Levensbeschouwing LV \'Over wondere feiten\' Hoofdstuk 1
Samenvatting Levensbeschouwing LV \'Over wondere feiten\' Hoofdstuk 1 Samenvatting door L. 887 woorden 16 juli 2013 7,1 10 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Samenvatting LV Over wondere feiten Hoofdstuk
Nadere informatiePDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/67507
Nadere informatieSterrenkunde. Govert Schilling AUP
Sterrenkunde Govert Schilling AUP Ontwerp omslag: Michel van Duyvenbode, Amsterdam Ontwerp binnenwerk: Crius Group, Hulshout isbn 978 90 8964 669 9 e-isbn 978 90 4852 350 4 (pdf) e-isbn 978 90 4852 351
Nadere informatieWeten het niet-weten
Weten het niet-weten Over natuurwetenschap en levensbeschouwing Ger Vertogen DAMON Vertogen, Weten.indd 3 10-8-10 9:55 Inhoudsopgave Voorwoord 7 1. Inleiding 9 2. Aard van de natuurwetenschap 13 3. Klassieke
Nadere informatieEen les wiskunde: hoe Kepler naar de wereld keek (voorbeeldles voortgezet onderwijs)
Een les wiskunde: hoe Kepler naar de wereld keek (voorbeeldles voortgezet onderwijs) Ab van der Roest Dit materiaal is onderdeel van het compendium christelijk leraarschap dat samengesteld is door het
Nadere informatieEN AARDRIJKSKUNDE AARDRIJK REDE DR.J. I. S. ZONNEVELD J. B. WOLTERS / GRONINGEN /1958 UITGESPROKEN BIJ DE AANVAARDING
AARDRIJK EN AARDRIJKSKUNDE REDE UITGESPROKEN BIJ DE AANVAARDING VAN HET AMBT VAN GEWOON HOOGLERAAR IN DE NATUURKUNDIGE AARDRIJKSKUNDE, DE GEOMORFOLOGIE EN DE LANDBESCHRIJVING AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE
Nadere informatieWIJ DENKEN OVER KENNIS EN WETENSCHAP. Verwerkingsboek. Philippe Boekstal DAMON. WD kennis wetenschap 2601.indd 1 26-1-10 12:16
WIJ DENKEN OVER KENNIS EN WETENSCHAP Verwerkingsboek Philippe Boekstal DAMON WD kennis wetenschap 2601.indd 1 26-1-10 12:16 VOORWOORD Dit verwerkingsboek bevat een aantal teksten en opdrachten die aansluiten
Nadere informatie2) De voornaamste en meest frequente manier waarop vooruitgang gemaakt wordt in de
Proefexamen wetenschappelijke methoden 1) Een intervalschaal is: a) Een absolute schaal van afstanden b) Een absolute schaal van rangordeningen c) Een verhoudingsschaal van afstanden d) Een verhoudingsschaal
Nadere informatieWat waren de sterren? Gaatjes in het hemelgewelf waardoor het hemelse vuur scheen? Kwade demonen die s nachts naar de mensen keken?
Wereldbeeld, geschiedenis. Stel je voor dat je als oude Griek probeert te begrijpen hoe de wereld er uit ziet. Daarbij moeten dus ook zon, maan, sterren, seizoenen, e.d. verklaard worden. Zou het uitmaken
Nadere informatieINHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76
INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76 Vergeten... 7 Filosofie... 9 Een goed begin... 11 Hoofdbreker... 13 Zintuigen... 15 De hersenen... 17 Zien... 19 Geloof... 21 Empirie... 23 Ervaring...
Nadere informatie15-12-2015 ONS VERANDERENDE WERELDBEELD
15-12-2015 ONS VERANDERENDE WERELDBEELD 1 15-12-2015 ONS VERANDERENDE WERELDBEELD 2 MENSEN WILLEN STRUCTUREN ZIEN 15-12-2015 ONS VERANDERENDE WERELDBEELD 3 DE MENS BEGON TE BESCHRIJVEN WAT HIJ AAN DE HEMEL
Nadere informatieWetenschapsweek Benadert wetenschap de waarheid?
Wetenschapsweek Benadert wetenschap de waarheid? Deel 1: Prof. dr. Sylvia Wenmackers Het antwoord van een wetenschapper: Isaac Asimov Maandag 24 oktober 2016 Boek: 1988 The Skeptical Inquirer Fall 1989
Nadere informatiePolitieke Filosofie Oudheid en Middeleeuwen
Politieke Filosofie Oudheid en Middeleeuwen Geschiedenis en politieke filosofie Geschiedenis Beschrijving feitelijke gebeurtenissen. Verklaring in termen van oorzaak en gevolg of van bedoelingen. Politieke
Nadere informatieUit: Niks relatief. Vincent Icke Contact, 2005
Uit: Niks relatief Vincent Icke Contact, 2005 Dé formule Snappiknie kanniknie Waarschijnlijk is E = mc 2 de beroemdste formule aller tijden, tenminste als je afgaat op de meerderheid van stemmen. De formule
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 24/1 31/1 7/2 14/2 21/2
Nadere informatieStoïcijnse levenskunst
Stoïcijnse levenskunst Evenveel geluk als wijsheid Miriam van Reijen ISVW UITGEVERS INHOUD Voorwoord Hoofdstuk 1 Praktische filosofie 11 Geloven, filosoferen en weten 11 Praktische filosofie 13 Filosofen
Nadere informatiepagina 2 van 5 Laten we maar weer eens een willekeurige groep voorwerpen nemen. Er bestaan bijvoorbeeld -- om maar iets te noemen -- allerlei verschil
pagina 1 van 5 Home > Bronteksten > Plato, Over kunst Vert. Gerard Koolschijn. Plato, Constitutie (Politeia), Amsterdam: 1995. 245-249. (Socrates) Nu we [...] de verschillende elementen van de menselijke
Nadere informatieBelangrijke ontdekkingen en vergissingen in de geschiedenis van de kosmologie.
Belangrijke ontdekkingen en vergissingen in de geschiedenis van de kosmologie. Stelling: In de geschiedenis van de kosmologie zijn vaak uit waarnemingen verkeerde conclusies getrokken. Zo vaak zelfs dat
Nadere informatieMaterie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018
Materie en geest Grenzen aan het fysische wereldbeeld Gerard Nienhuis Universiteit Leiden Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018 Natuurwetenschap: Natuurwetenschap is basis van wereldbeeld geworden.
Nadere informatieImmanuel Kant. Opmerkingen over het gevoel van het schone en het verhevene. Vertaling, inleiding en aantekeningen door Ike Kamphof
opm Kamphof-Kant vs5 23-03-2006 13:31 Pagina 3 Immanuel Kant Opmerkingen over het gevoel van het schone en het verhevene Vertaling, inleiding en aantekeningen door Ike Kamphof opm Kamphof-Kant vs5 23-03-2006
Nadere informatieHoofdstuk 8 Hemelmechanica. Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal
Hoofdstuk 8 Hemelmechanica Gemaakt als toevoeging op methode Natuurkunde Overal 8.1 Gravitatie Geocentrisch wereldbeeld - Aarde middelpunt van heelal - Sterren bewegen om de aarde Heliocentrisch wereldbeeld
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN. Tentamen OGO Fysisch Experimenteren voor minor AP (3MN10) en Tentamen Inleiding Experimentele Fysica (3NA10)
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Tentamen OGO Fysisch Experimenteren voor minor AP (3MN10) en Tentamen Inleiding Experimentele Fysica (3NA10) d.d. 23 januari 2012 van 9:00 12:00 uur Vul de presentiekaart
Nadere informatieReis door het zonnestelsel
Reis door het zonnestelsel GROEP 7-8 61 70 minuten 1, 23, 32 en 46 De leerling: weet dat de afstanden tussen de planeten heel groot zijn kan zich een voorstelling maken van de afstand van de aarde tot
Nadere informatieDe wortel uit min één, Cardano, Kepler en Newton
De wortel uit min één, Cardano, Kepler en Newton Van de middelbare school kent iedereen wel de a, b, c-formule (hier en daar ook wel het kanon genoemd) voor de oplossingen van de vierkantsvergelijking
Nadere informatie1. Drie wetenschappelijke revoluties. Eerste wetenschappelijke revolutie (ca. 400 v Chr) Tweede wetenschappelijke revolutie (17e eeuw)
FNWI University of Nijmegen Opzet Overzicht Opdrachten Tentamen Onderwijs 20 december 2004, e-mail Education / Onderwijs prof. dr Hub Zwart KUN FNWI Inleiding in de Filosofie en de Ethiek Voor studenten
Nadere informatieDe ontraadseling van de hemel
De ontraadseling van de hemel In het poppenstuk kijkt een man door een sterrenkijker en doet ontdekkingen waarvoor hij een beloning krijgt. Maar voordat het zover was moesten er drie dingen gebeuren: een
Nadere informatieTheorieën en hoofdfiguren uit de sociologie?
Theorieën en hoofdfiguren uit de sociologie? Deel 1 Theorie... Eenvoudig netwerk van met elkaar verbonden hypothesen (beweringen over waarschijnlijke relaties tussen twee of meer variabelen acties of kenmerken
Nadere informatieFilosofie. Op het VWO. Filosofie juist op Lyceum Oudehoven!
Filosofie Op het VWO Wat is Filosofie? Wetenschappen beantwoorden vragen: Over een eigen onderwerp (object van studie) Op een eigen manier (methode van bestuderen) Filosofie beantwoordt vragen die niet
Nadere informatieDe machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk
De machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk Nel van den Haak Filosofisch Café Zwolle 19 januari 2015 Aandachtspunten: Wat zijn metaforen? De machinemens in de historische
Nadere informatie1. Inleiding. De normale, driedimensionale ervaring is nog maar een begin van wat het leven te bieden heeft. De levensbloem
1. Inleiding De levensbloem De ingekleurde levensbloem staat symbool voor de vierde dimensie. Jij voegt een extra dimensie aan je leven toe wanneer je jouw bloem gaat openen. De tijd is er rijp voor! Sinds
Nadere informatieOpgave 2 Doen wat je denkt
Opgave 2 Doen wat je denkt 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom Swaab het bestaan van vrije wil verwerpt op grond van de experimenten van Libet: bewustzijn komt pas na de beslissingen van de hersenen
Nadere informatieKrommen tellen: van de Griekse Oudheid tot snaartheorie
Krommen tellen: van de Griekse Oudheid tot snaartheorie Martijn Kool Mathematisch Instituut Universiteit Utrecht 1/34 Introductie Meetkunde Algebraïsche Meetkunde Aftellende Meetkunde Reis: Griekse Oudheid
Nadere informatieThuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde
Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde Universitair Medisch Centrum Utrecht Verplegingswetenschappen cursusjaar
Nadere informatieDe lichtsnelheid kromt de ruimte. Mogelijke verklaring voor de grens van het heelal
1 De lichtsnelheid kromt de ruimte Mogelijke verklaring voor de grens van het heelal Inleiding 2 De lichtsnelheid, zo snel als 300.000.000 meter per seconde, heeft wellicht grote gevolgen voor de omvang
Nadere informatieDe Christelijke wortels van de moderne natuurwetenschap
De Christelijke wortels van de moderne natuurwetenschap volgens Harry van den Bouwhuijsen F.H. van Lunteren Ontstaan natuurwetenschap Openbaringsmonotheïsme levert noodzakelijke voorwaarden voor dit proces
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand & Jeroen Meidam Les 1: 3 september 2012 Overzicht Docent informatie Jo van den Brand, Jeroen Meidam Email: jo@nikhef.nl, j.meidam@nikhef.nl 0620 539
Nadere informatieRene Descartes. René Descartes, een interview door Roshano Dewnarain
Rene Descartes René Descartes, een interview door Roshano Dewnarain Cogito ergo sum, ik denk dus ik ben. Een uitspraak van René Descartes. Een belangrijk wiskundige en filosoof in de geschiedenis. Volgens
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2002-I
Opgave 1 Wetenschappelijke verklaringswijzen Maximumscore 3 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een antwoord op de vraag of de Weense Kring de uitspraak zinvol zou vinden: ja 1 een omschrijving
Nadere informatieGetallen vertellen het verhaal van het leven, deel 3
09 maart 2019 Getallen vertellen het verhaal van het leven, deel 3.media De vier - de manifestatie in de vorm Text: Ursula Gerhard Image: Marion Pellikaan Naar deel 2 De cyclus van een tot drie betreft
Nadere informatieEen ander zijvlak is het regelmatige vijfhoek met aantal zijden P=5. Hierbij moeten Q=3 zijvlakken samenkomen in een hoekpunt van het veelvlak.
Praktische-opdracht door een scholier 1498 woorden 6 juni 2003 6,5 134 keer beoordeeld Vak Wiskunde Deelvraag 1: Wat is de definitie van een Platonische Lichaam / Platonisch Veelvlak? De definitie: Een
Nadere informatie04 H2 Zes reuzen in 2000 jaar. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Its Academy Laatst gewijzigd 08 May 2015 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/46110 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van
Nadere informatiereeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus
reeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus Toelichting Door deze ontmoeting met Heraclitus gaan we terug naar het begin van de westerse filosofie. Zo rond 600 voor Christus komen we in het KleinAziatische
Nadere informatiefilosofie vwo 2016-II
Opgave 2 Theoriegeladenheid van de waarneming 5 maximumscore 3 Een goed antwoord bevat een uitleg met de afbeelding van het eend-konijn van: Kuhns Aristoteles-ervaring: plotselinge perspectiefverandering
Nadere informatie3,9. Samenvatting door een scholier 738 woorden 25 juni keer beoordeeld
Samenvatting door een scholier 738 woorden 25 juni 2004 3,9 14 keer beoordeeld Vak ANW 4.1.1 Wegwijs in tijd en ruimte -Vraagstuk: vorm van de aarde. Waarnemen aan de hand v/d schaduw -De zon -> komt op
Nadere informatieAristoteles. ( v. C.)
Aristoteles geschiedenis (384-322 v. C.) Een Europese verklaring van de wereld van vóór er moderne wetenschap was? Waar is de Europese cultuur ontstaan? Vóór de Grieken XVIIIde dynastie, tussen 1379 en
Nadere informatieOpeningstoespraak Debat Godsargument VU Faculteit der Wijsbegeerte 11 April 2012. Emanuel Rutten
1 Openingstoespraak Debat Godsargument VU Faculteit der Wijsbegeerte 11 April 2012 Emanuel Rutten Goedemiddag. Laat ik beginnen met studievereniging Icarus en mijn promotor Rene van Woudenberg te bedanken
Nadere informatieDe ruimte. Thema. Inhoud
Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon
Nadere informatieWat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie
De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes
Nadere informatieOver Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten
1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor
Nadere informatie1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6.
Inleiding Astrofysica 1. Overzicht Hemelmechanica 2. Elektromagnetische straling 3. Zonnestelsel(s) 4. Sterren: fysische eigenschappen 5. Sterren: struktuur + evolutie 6. Sterren: stervorming, sterdood
Nadere informatieToelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4
Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4 Deel 1, Hoofdstuk 3 Dat de Natuur de oorzaak is. Rikus Koops 15 juni 2012 Versie 1.0 In de vorige toelichting heb ik de organisatie van de Natuur
Nadere informatieWerkbladen In de klas. Leven in het heelal. Naam. School. Klas 2 en 3 havo-vwo. Klas
Werkbladen In de klas Leven in het heelal Naam Klas 2 en 3 havo-vwo School Klas Leven in het heelal Het heelal lijkt groot en ver weg. Toch hoef je alleen maar op een heldere nacht naar boven te kijken
Nadere informatieDescartes inspirator van de Verlichting
Descartes inspirator van de Verlichting Granada Columbus Copernicus veroordeling Galileï Newton Revolutie 1492 1509 1666 Aristoteles Descartes Moderne wetenschap 1776 1789 N = x+ 3y + 5z Moderne filosofie
Nadere informatieVan Aristoteles via Copernicus en Galileï naar Newton
Mechanisering van het wereldbeeld De mechanisering, die het wereldbeeld bij den overgang van antieke naar klassieke natuurwetenschap heeft ondergaan, heeft bestaan in de invoering van een natuurbeschrijving
Nadere informatieAutonoom als vak De zelf
Aangezien ik de indruk heb gekregen dat er een opkomst is van een nieuw vakgebied dat nog niet zodanig als vak bestempelt wordt, wil ik proberen dit vak te expliceren, om het vervolgens te kunnen betitelen
Nadere informatieInleiding op het Evangelie Jezus openbaart zijn heerlijkheid
Het Evangelie naar Johannes Inleiding op het Evangelie Jezus openbaart zijn heerlijkheid Age Romkes Stichting Artios, kopiëren niet toegestaan Bijbelteksten zijn met toestemming overgenomen uit de Herziene
Nadere informatieWat is wiskunde? college door Jan Hogendijk, 12 september 2016
Wat is wiskunde? college door Jan Hogendijk, 12 september 2016 Wiskunde is een wetenschap waarin precies geredeneerd wordt over getallen, figuren in de ruimte, of formele structuren in het algemeen. In
Nadere informatieNumerieke aspecten van de vergelijking van Cantor. Opgedragen aan Th. J. Dekker. H. W. Lenstra, Jr.
Numerieke aspecten van de vergelijking van Cantor Opgedragen aan Th. J. Dekker H. W. Lenstra, Jr. Uit de lineaire algebra is bekend dat het aantal oplossingen van een systeem lineaire vergelijkingen gelijk
Nadere informatieHandleiding bij Wondere wetenschap
18 Handleiding bij Wondere wetenschap Handleiding bij Wondere wetenschap les 1 De kracht en de grenzen van het wetenschappelijk denken 1 De leerlingen kunnen in hun eigen woorden de betekenis uitleggen
Nadere informatieSextant navigatie Sven De Deyne 19 okt 2017
Sextant navigatie Sven De Deyne 19 okt 2017 Vanwaar de naam... sextant bestaat uit een stuk cirkelboog van 60... of één zesde van een cirkel... één zesde in latijn is sextans... Wat is een sextant? Optisch
Nadere informatieEthiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte.
Samenvatting door A. 2079 woorden 29 juni 2014 6,4 2 keer beoordeeld Vak Anders H1 Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte. Moraal
Nadere informatiePlanetaire Samenstanden en Aardbevingen 2014-10-05 door Frank Hoogerbeets
Planetaire Samenstanden en Aardbevingen 2014-10-05 door Frank Hoogerbeets Volgens de gevestigde wetenschap zijn aardbevingen het gevolg van de beweging van tektonische platen, die wordt veroorzaakt door
Nadere informatieTULE inhouden & activiteiten Oriëntatie op jezelf en de wereld - natuur en techniek. Kerndoel 46. Toelichting en verantwoording
TULE - ORIËNTATIE OP JEZELF EN DE WERELD KERNDOEL 46 162 TULE inhouden & activiteiten Oriëntatie op jezelf en de wereld - natuur en techniek Kerndoel 46 De leerlingen leren dat de positie van de aarde
Nadere informatielende hemellichamen verschillende zijn qua temperatuur, zwaartekracht, atmosfeer en zuurstof andere hemellichamen anders uit zouden zien
Leven in de ruimte GROEP 5-6 59 80 minuten 1, 42, 46 en 54 De leerling: lende hemellichamen verschillende omstandigheden zijn qua temperatuur, zwaartekracht, atmosfeer en zuurstof andere hemellichamen
Nadere informatieVerdeling van de samenvattingen van de hoofdstukken:
Verdeling van de samenvattingen van de hoofdstukken: deel hoofdstuk Ko René 1 I II.A II.B II.C III.A III.B IV V 2 I II III IV V VI VII VIII IX X Besluit 1 VIA GOD NAAR DE ANDER is een studie van Ko Steketee
Nadere informatieExamen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieTAALFILOSOFIE. Overkoepelende vraag: WAT IS BETEKENIS?
TAALFILOSOFIE Overkoepelende vraag: WAT IS BETEKENIS? GOTTLOB FREGE (1848 1925) Uitvinder moderne logica Vader van de taalfilosofie BEGRIFFSCHRIFT (1879) Bevat moderne propositie en predicaten-logica Syllogistiek
Nadere informatieEssay: God bestaat, er is bewijs
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie. Essay: God bestaat, er is bewijs ReligieRationele wetenschappers die nieuwsgierig zijn, kunnen bewijs zoeken voor het bestaan van God, betoogt
Nadere informatieHANDREIKINGEN VANUIT WISKUNDIG- DIDACTISCH ONDERZOEK: LOGARITMEN EN HET INPRODUCT TOM COENEN EN MARK TIMMER
HANDREIKINGEN VANUIT WISKUNDIG- DIDACTISCH ONDERZOEK: LOGARITMEN EN HET INPRODUCT TOM COENEN EN MARK TIMMER INHOUDSOPGAVE WAT GAAN WE VANDAAG ALLEMAAL DOEN? Logaritmen De setting Geschiedenis van de logaritme
Nadere informatieWiskunde als cultuur van de wetenschap
Wiskunde als cultuur van de wetenschap Henk Broer Johann Bernoulli Instituut voor Wiskunde en Informatica Rijksuniversiteit Groningen Significante artefacten Dodecaëder uit Hartwerd en Newton s Principia
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opgave 2 Spiritueel scepticisme 6 maximumscore 4 een uitleg dat McKenna in tekst 6 vanuit epistemologisch perspectief over solipsisme spreekt: hij stelt dat de kennisclaim over het bestaan van andere mensen
Nadere informatieEindexamen Filosofie vwo II
3 Antwoordmodel Opgave 1 De empirische werkelijkheid 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een goede uitleg van wat het verificatie- en het confirmatieprincipe inhouden 2 een goede uitleg dat
Nadere informatieOp reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid
History Christiane Simone Stadie Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid Herinneringen van mijne academiereis in 1843 (Abraham Des Amorie van der Hoeven Jr.) Seminar paper Christiane
Nadere informatieDoel van Bijbelstudie
Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het
Nadere informatieWaar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?
Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.
Nadere informatieWim Lintsen. Cursus De grote vragen van de Kosmos. Deel 2 De methode van de wetenschap
Wim Lintsen Cursus De grote vragen van de Kosmos Deel 2 De methode van de wetenschap INDELING CURSUS 1.De inventaris van het heelal 2.De methode van de wetenschap 3.Het nieuwe paradigma van de kosmologie
Nadere informatieBegripsvragen: Cirkelbeweging
Handboek natuurkundedidactiek Hoofdstuk 4: Leerstofdomeinen 4.2 Domeinspecifieke leerstofopbouw 4.2.1 Mechanica Begripsvragen: Cirkelbeweging 1 Meerkeuzevragen 1 [H/V] Een auto neemt een bocht met een
Nadere informatieHet Heelal. N.G. Schultheiss
1 Het Heelal N.G. Schultheiss 1 Inleiding Deze module volgt op de module De hemel. Deze module wordt vervolgd met de module Meten met een Telescoop. Uiteindelijk kun je met de opgedane kennis een telescoop
Nadere informatie