Ontwerp van een psychologie

Transcriptie

1 308 Ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] Redactionele inleiding duitse uitgaven Entwurf einer Psychologie 1 (1895 Jaar van ontstaan.) 1950 Aus den Anfängen der Psychoanalyse, Briefe an Wilhelm Fließ, Abhandlungen und Notizen aus den Jahren , bezorgd door Marie Bonaparte, Anna Freud en Ernst Kris, , Imago Publishing Co., Londen (1962, Paperbackuitgave, , S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main; 1975, herdruk met enkele correcties) Gesammelte Werke Nachtragsband, 373, en (Bezorgd door Angela Richards en Ilse Grubrich-Simitis.) engelse vertalingen Project for a scientific psychology 1954 The origins of psycho-analysis, bezorgd door Marie Bonaparte, Anna Freud en Ernst Kris, , Imago Publishing Co., Londen; Basic Books, New York. (Vertaling James Strachey.) 1966 Standard Edition 1: 281, en 344, en (Een op basis van het origineel volledig herziene en van nieuwe noten voorziene versie van de vertaling van 1954.) 1 Deze titel is afkomstig van de bezorgers van Aus den Anfängen der Psychoanalyse (1950 a); het origineel draagt geen titel. Freud geeft zijn schets in de brieven aan Fließ (1985 c) uiteenlopende titels; zo spreekt hij in zijn brief van 27 april 1895 over de Psychologie voor de neuroloog.

2 ontwerp van een psychologie 309 Redactionele inleiding nederlandse vertalingen Ontwerp van een natuurwetenschappelijke psychologie 1992 Psychoanalytische Perspektieven viii, Idesça, Gent. ( Vertaling en inleiding G. van de Vijver en F. Gerardyn ; met een voorwoord van prof. dr. W. Szafran.) Ontwerp van een psychologie 2006 Werken 1: 308, en (Nieuwe vertaling van Wilfred Oranje.) Deze vertaling stoelt op de volledig nieuwe transcriptie van het oorspronkelijke manuscript, bezorgd door Ingeborg Meyer-Palmedo; zij heeft de talrijke foutieve lezingen van de eerder verschenen uitgaven stilzwijgend gecorrigeerd en bondige tekstkritische noten toegevoegd. De rest van het noten- en verwijzingsapparaat steunt op James Stracheys editie van het Ontwerp in het kader van de Standard Edition. 1 Historische schets De geschiedenis van Freuds relatie met Wilhelm Fließ ( ) wordt in hoofdstuk xiii van het eerste deel van de Freud-biografie van Ernest Jones (196 0) en in de inleiding van Ernst Kris (1950) bij de hierboven genoemde uitgaven uitvoerig verteld. Hier kan worden volstaan met de mededeling dat Fließ, twee jaar jonger dan Freud, een in Berlijn levende keel-, neus- en oorarts was, met wie Freud tussen 1887 en 1902 een omvangrijke en intieme briefwisseling onderhield. Fließ was een hoogbegaafd man met een ruime belangstelling voor de algemene biologie; hij hing evenwel theorieën aan die men tegenwoordig excentriek en in wezen onhoudbaar acht. Maar hij bleek meer dan enige andere tijdgenoot open te staan voor Freuds gedachten. Daarom formuleerde Freud zijn denkbeelden tegenover hem frank en vrij, niet alleen in brieven, maar ook in een aantal uitgewerkte stukken (door de bezorgers van Aus den Anfängen manuscripten en notities genoemd), die systematische beschrijvingen van zijn evoluerende opvattingen bevatten; in enkele gevallen gaat het om eerste ontwerpen van zijn nadien gepubliceerde werken. De belangrijkste van deze notities is het omvangrijke Ontwerp. Toch verdient de hele reeks, geschreven in de beslissende jaren van het ontstaan van Freuds psycho-

3 310 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] Redactionele inleiding analytische theorieën, culminerend in De droomduiding (1900 a), de grootst mogelijke aandacht. 2 Deze documenten, en zelfs het feit van hun bestaan, waren tot de Tweede Wereldoorlog totaal onbekend.3 Het dramatische verhaal van hun ontdekking en redding wordt door E. Jones in voornoemd hoofdstuk verteld. In dit verband moet men vooral de Griekse prinses Marie Bonaparte dankbaar zijn, die niet alleen de manuscripten kocht, maar ook de moed had alle pogingen van de auteur, haar leermeester, om de documenten te vernietigen te weerstaan. In een brief aan Fließ van 27 april klaagde Freud: In wetenschappelijk opzicht ben ik er beroerd aan toe, ik ben namelijk diep verdwaald geraakt in de Psychologie voor de neuroloog, die mij regelmatig totaal uitput, tot ik werkelijk overwerkt moet afbreken. Ik ben nog nooit zo sterk door iets in beslag genomen. En of er iets van terechtkomt? Ik hoop het, maar het gaat moeizaam en traag. In een andere brief van een maand later (25 mei 1895) wordt deze Psychologie verder toegelicht: De Psychologie, altijd al mijn van verre wenkende doel, is aanzienlijk dichterbij gekomen sinds ik op de neurosen ben gestuit. Mij kwellen twee voornemens, ik wil ten eerste nagaan hoe de functieleer van het psychische zich ontwikkelt als men de kwantitatieve zienswijze, een soort economie van de nerveuze energie, introduceert, en ten tweede uit de psychopathologie de winst voor de normale psychologie halen. Inderdaad is een bevredigende algehele beschrijving van de neuropsychotische stoornissen onmogelijk als men niet bij heldere hypothesen over de normale psychische processen kan aanknopen. Aan dat werk heb ik de voorbije weken elke vrije minuut gewijd, de nachtelijke uren van elf tot twee met fantaseren, vertalen en gissen doorgebracht, en telkens hield ik pas op wanneer ik ergens op een ongerijmdheid was gestoten of werkelijk ernstig overwerkt raakte, zodat ik geen interesse meer voor het dagelijkse medische werk in mijzelf bespeurde. Naar resultaten zul je mij nog lang niet kunnen vragen. Maar weldra werd hij optimistischer en kon op 12 juni berichten: [ ] de psychologische constructie wekt de indruk te willen lukken, wat mij geweldig blij zou maken. Natuurlijk nog 2 Voor de vertaling van deze manuscripten en notities, opgenomen in de nieuwe onverkorte uitgave van de Fließ-documenten (Freud 1985 c), zie hierboven (1: 246 v). 3 De brieven van Fließ aan Freud zijn niet bewaard gebleven. 4 Op 2 april 1895, in vervolg op de op 28 maart 1895 begonnen brief aan Fließ, had Freud de Psychologie voor het eerst vermeld (1985 c, 124, noot 3).

4 ontwerp van een psychologie 311 Redactionele inleiding niets stelligs te beweren. Daarvan nu melding te doen zou neerkomen op het sturen van een zes maanden oude meisjesfoetus naar het bal. Op 6 augustus kondigde hij aan: Ik deel je mee dat ik na lang nadenken meen tot een dieper begrip van de pathologische afweer en daarmee van veel belangrijke psychologische processen ben gekomen. Toch stokte de arbeid al snel opnieuw. Op 16 augustus schreef hij: Met ϕψω 5 is het mij vreemd vergaan. Kort na mijn strijdkreet, ingegeven door de wens om me door jou te laten feliciteren nadat het eerste bergje beklommen was, zag ik mij met nieuwe moeilijkheden geconfronteerd en merkte dat ik te weinig puf voor de nieuwe arbeid over had. Na een snelle beslissing heb ik dan ook het hele alfabet weggesmeten en maak mezelf wijs dat het mij totaal niet interesseert. En later in diezelfde brief merkt hij op: Die psychologie is werkelijk een kruis voor mij. Kegelen en paddenstoelen zoeken is in elk geval veel gezonder. Ik wilde immers niets anders dan de afweer verklaren, maar daarmee ben ik midden in een bos verzeild geraakt. Ik heb mij door het kwaliteitsprobleem, de slaap, de herinnering, kortom de hele psychologie heen moeten werken. Nu wil ik er niets meer van weten. Volgens Jones (1960, 440) zocht Freud kort hierna, op 4 september, Fließ in Berlijn op. Gesprekken met zijn vriend hielpen Freud kennelijk zijn gedachten te ordenen; want het schrijven van het Ontwerp volgde onmiddellijk op het bezoek. Letterlijk, want Freud schreef op 15 september 1895, in de eerste brief na zijn terugkeer, dat hij nog in de trein was begonnen aan een eerste ontwerp van de Psychologie, zo goed en zo kwaad als het ging. En op 23 september schrijft hij: Wat ik [ ] nog in de treincoupé begon, een beknopte beschrijving van de ϕψω, waarop jij kritiek moet geven, daar ga ik nu [ ] mee door. Bij deze nog in de trein genoteerde paragraaf gaat het in feite om de eerste, met potlood beschreven bladen van het Ontwerp zoals die nu in ons bezit zijn. Hij vermeldt erna nog wat hij sindsdien had toegevoegd: Het is al een fors deel, knoeiwerk uiteraard, maar toch, hoop ik, een basis voor jouw aanvullingen, waarvan ik veel verwacht. Mijn uitgeruste hoofd lost de resterende problemen van destijds nu spelenderwijs op [ ]. Op 8 oktober stuurde Freud aan Fließ alles wat hij tot dan toe in twee notitieboeken had geproduceerd: Ze zijn in één ruk sinds mijn terugkeer volgeklad en zullen weinig nieuws voor jou brengen. Een 5 Zoals later duidelijk zal worden, gebruikte Freud deze en andere lettersymbolen in het Ontwerp.

5 312 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] Redactionele inleiding derde schriftje, dat de psychopathologie van de verdringing behandelt, heb ik nog achtergehouden, omdat het thema slechts tot een bepaald punt is gevorderd. Van daaraf heb ik nieuw in schetsen moeten werken en heb mij daarbij om beurten trots en gelukkig, beschaamd en miserabel gevoeld, tot ik na een overmaat aan geestelijke kwelling mij nu apathisch voorhoud dat het nog niet en misschien wel nooit bij elkaar past. Wat niet bij elkaar past, is niet het mechanische aan het geheel dan zou ik het geduld wel opbrengen maar de opheldering van de verdringing, hoewel met de klinische kennis daarvan enorme vooruitgang is geboekt. Een week later, op 15 oktober, wordt het onderwerp, omdat het niet is opgelost, alweer terzijde gelegd. Maar op 20 oktober is er een ontlading van optimisme: In een ijverige nacht [ ] zijn plotseling de barrières opgeheven, de omhulsels omlaag gevallen en was er van het detail, de neurose, een doorkijk naar de determinanten van het bewustzijn. Alles leek in elkaar te grijpen, het raderwerk paste, de indruk ontstond dat het ding nu werkelijk een machine was en binnenkort ook vanzelf zou lopen. De drie systemen van neuronen, de vrije en gebonden toestand van kwantiteit ( ἠ), het primaire en het secundaire proces, de hoofdtendens en de compromistendens van het zenuwstelsel, de beide biologische regels van aandacht en afweer, de kwalitatieve, realiteitsen denksignalen, de toestand van de psychoseksuele groep de seksuele determinant van de verdringing, tot slot de determinanten van het bewustzijn als waarnemingsfunctie dat alles klopte en klopt nog steeds! 6 Ik weet me natuurlijk geen raad van vreugde. De euforie was echter van korte duur. Op 8 november berichtte hij : Ik heb de psychologische manuscripten gepakt en in een la gesmeten, waar ze tot 1896 moeten sluimeren. Hij voelde zich overwerkt, geprikkeld, confuus, niet in staat de stof de baas te worden; hij legde dan ook alles terzijde en richtte zich op andere dingen. Op 29 november stelde hij vast: De geestestoestand waarin ik de Psychologie heb uitgebroed, snap ik niet meer; ik kan niet begrijpen dat ik jou daarmee kon opzadelen. Toch zond Freud maar een maand later Fließ de lange brief van 1 januari 1896, die in essentie een omvangrijke herziening van enkele in het Ontwerp geformuleerde basisposities bevat. 7 En daarmee verdwijnt het Ontwerp uit ons gezichtsveld totdat het zo n vijftig 6 Uit het Ontwerp zelf wordt de betekenis van de verschillende termen duidelijk. 7 De relevante uittreksels zijn opgenomen in bijlage A op p. 404 v.

6 ontwerp van een psychologie 313 Redactionele inleiding jaar later weer opduikt, samen met de vergeten brieven van Freud aan Fließ. De denkbeelden daarin leefden echter voort en bloeiden ten slotte weer op in de gedaante van psychoanalytische theorieën. 2 De tekst De eerste gepubliceerde versie van de Duitse Ontwerp -tekst verscheen in 1950 te Londen, in een boek onder de titel Aus den Anfängen der Psychoanalyse ; een Engelse vertaling volgde vier jaar later. Omdat er twijfel aan de nauwkeurigheid van de gepubliceerde Duitse versie bestond, was het duidelijk dat ter voorbereiding van een herziene vertaling eerst een secure Duitse tekst moest worden vervaardigd. Dit werd mogelijk door de welwillende steun van Ernst Freud, die voor het maken van een fotokopie van het handschrift zorgdroeg. 8 Bij een eerste controle bleken al snel talrijke afwijkingen tussen deze fotokopie en de gepubliceerde versie te bestaan. Voor iemand die met het gotische schrift raad weet, is Freuds handschrift niet moeilijk te ontcijferen en in de tekst zelf zijn er inderdaad maar weinig kwestieuze passages. Voor Freud ging letterlijk op dat hij zelden een regel schrapte (zoals Ben Jonson gezegd heeft over Shakespeare: He never blotted a line ). Het manuscript vertoont pagina na pagina bijna geen veranderingen. In deze compacte argumentatie van circa veertigduizend woorden komen strikt bezien in totaal amper meer dan twintig correcties voor. Problemen en vragen rijzen ook niet ten aanzien van de tekst zelf (hoewel in de gedrukte tekst van Aus den Anfängen een aantal weglatingen en foutieve lezingen staat), maar in samenhang met de duiding van Freuds uitlatingen en de beste manier om ze aan de lezer te presenteren. Om met de eenvoudiger punten te beginnen: Freud was geen acribische auteur ; in het manuscript staat een aantal evidente slordigheden. Deze zijn stilzwijgend gecorrigeerd, met uitzondering van passages waar de fout aan twijfel onderhevig is of van speciale betekenis lijkt. Freuds interpunctie is onsystematisch (een komma kan ontbreken, na een haakje-openen volgt geen haakje-sluiten). Veel sterker 8 Het handschrift van het Ontwerp omvat 100 paginavellen 80 kleinere van ca. 25 bij 20 centimeter, en 20 grotere van ca. 35 bij 25 centimeter. De grote vellen beginnen bij het begin van deel iii (p. 380). De eerste vier en een half vellen, die de eerste twee paragrafen omvatten, zijn duidelijk de vellen die Freud in de trein (met potlood) heeft beschreven.

7 314 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] Redactionele inleiding geldt het gezegde voor de alinea-indeling, die bovendien niet altijd gemakkelijk is vast te stellen. Het is daarom niet noodzakelijk op deze twee punten het origineel steeds blindelings te volgen. Anderzijds is echter strikt aan Freuds zeer karakteristieke methode van onderstrepen gehandhaafd : hij onderstreept woorden, zinswendingen of hele zinnen die hij van bijzonder belang acht. De onderstreepte passages zijn gecursiveerd. Daarentegen was het onnodig een andere methode van accentuering van Freud over te nemen: het schrijven van een woord of zinswending in romeins in plaats van gotisch schrift. Maar het voornaamste probleem dat het manuscript opwerpt, is Freuds gebruik van afkortingen. Er zijn verschillende soorten afkortingen. Ze bereiken een maximale omvang in de eerste vier en een half bladzijden, het stuk dus dat Freud met potlood schreef. Het schrift is hier niet minder duidelijk dan in de rest van het manuscript, misschien zelfs wel duidelijker. Maar niet alleen zijn zoals in veel andere passages losse woorden afgekort, de zinnen zelf zijn in telegramstijl genoteerd: bepaalde en onbepaalde lidwoorden worden weggelaten, hele zinnen missen een gezegde. Zo luidt bij voorbeeld de eerste zin van het werk: Bedoeling natuurwetensch psych te leveren, dwz psych processen weergeven als kwantit bepaalde toestanden van aantoonbare materiële delen daarmee aanschouwelijk en vrij van tegenspraken te maken. Waar de betekenis niet aan twijfel onderhevig is, achtten wij het juist de weglatingen te completeren en door toevoeging van rechte haken alleen de minder zekere betekenisaanvullingen te markeren. Na de eerste vier en een half bladzijden verandert de zaak volledig : voortaan blijven afkortingen vrijwel uitsluitend beperkt tot losse woorden. Maar ook hier moet worden gedifferentieerd. a. Vanzelfsprekend bezigt Freud gangbare afkortingen zoals usw. en u (voor und so weiter en und ). b. Voorts zijn er afkortingen die Freud regelmatig in zijn manuscripten gebruikt zoals de inkorting van de eindlettergrepen ung en ungen tot g en gen: Besetzg voor Besetzung. c. Bovendien komen in het hele manuscript of in bepaalde delen veelvuldig afkortingen voor om het schrijfproces te versnellen. Een typisch voorbeeld is Cschr voor Contactschranke. Dit woord is bij zijn eerste verschijning in het handschrift volledig uitgeschreven en daarna steeds afgekort. Evenzo springt Freud met andere vaak gebruikte termen om, zoals Qualz voor Qualitätszeichen. Bij al deze afkortingen zou het de lezer alleen maar storen als men ze in de gedrukte versie wilde handhaven in plaats van de corresponderende woorden, waarvan de betekenis nergens twijfelachtig

8 ontwerp van een psychologie 315 Redactionele inleiding is, stilzwijgend voluit te schrijven. d. En dan zijn er de alfabetische tekens die eerder symbolen dan afkortingen zijn, en die Freud zo graag gebruikte, zoals N 9 voor neuron, W voor waarneming, V voor voorstelling en Her voor herinnering. Ze worden alle door Freud veelvuldig gebruikt, maar hij schrijft de corresponderende woorden nu en dan ook voluit. Iets bijzonders geldt bovendien voor W en Her. Deze afkortingen staan soms voor waarnemingsbeeld en herinneringsbeeld 10 in plaats van waarneming en herinnering. Voor de bezorgers bleek de enige vingerwijzing te zijn dat de uitgebreidere termen steeds onzijdig en de kortere vrouwelijk zijn. Vaak staat er in de tekst een lidwoord of bijvoeglijk naamwoord waarop men zich kan richten ; maar dat is niet altijd het geval. Voor zover er twijfel over Freuds bedoeling heerst, is meestal stilzwijgend de onverkorte vorm gebruikt ; zo niet, dan is de aanvulling met rechte haken aangegeven. e. Een vijfde categorie resteert: de Griekse letters ϕ, ψ en ω (fi, psi en omega) gebruikt Freud in dit werk als het ware in de zin van een formele taal als stenografische tekens voor complexe begrippen, die bij hun introductie naar behoren worden toegelicht; ze zijn daarom ongewijzigd in de gedrukte versie overgenomen. Hier volgt enkel een plausibele theorie over ω en zijn relaties tot W: Freud was oorspronkelijk van twee systemen van neuronen uitgegaan, die hij om inzichtelijke redenen ϕ en ψ noemde. Hij moest vervolgens constateren dat hij nog een symbool voor een derde, met waarnemingen samenhangend neuronensysteem nodig had. Enerzijds lag de keuze voor een verdere Griekse letter voor de hand de laatste letter van het Griekse alfabet. Anderzijds leek een of andere associatie met waarneming wenselijk. De hoofdletter W staat voor waarneming, en de Griekse omega lijkt een beetje op een kleine w. Dus koos Freud ω voor het waarnemingssysteem. Het verschil tussen W en ω is in het origineel goed zichtbaar ; in Aus den Anfängen bleef het vaak onopgemerkt met soms fatale gevolgen voor het betekenisverband. Ten slotte zij op en zijn raadselachtige metgezel ἠ gewezen. Beide staan stellig voor Quantität. Waarom dan dat onderscheid? En vooral: waarom een Griekse èta met spiritus lenis? Zonder twijfel gaat het werkelijk om verschillende dingen, hoewel Freud dat nergens expliciet aankondigt of verklaart. Er is een passage (p. 346) waar hij eerst 9 Cf. voor verdere bijzonderheden over deze afkorting, die soms ook Nerven (zenuwen) betekent, p. 322, noot Toch komen ook de afkortingen Wbeeld en Herbeeld voor.

9 316 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] Redactionele inleiding ἠ schreef en toen de ἠ doorstreepte; op een andere plaats (p. 383) spreekt hij over een uit en ἠ samengestelde kwantiteit. Feitelijk lijkt hij een bladzijde eerder (p. 381v) het verschil zelf te verklaren. betekent kennelijk externe kwantiteit en ἠ psychische kwantiteit ; toch is de formulering niet geheel ondubbelzinnig. Daarbij moet gezegd worden dat Freud bij het gebruiken van deze tekens niet altijd consequent te werk gaat; in feite schrijft hij het woord Quantität vaak voluit of kort hij het slechts in geringe mate af. Bij het weergeven van en ἠ is het manuscript gevolgd; in verbindingen als ablauf of ἠ steigerung, die Freud meestal aaneenschrijft, is echter voor de leesbaarheid een koppelteken geplaatst. De verschillende andere afkortingen voor Quantität worden in indiscutabele gevallen stilzwijgend voluit geschreven. In het algemeen is, zoals betoogd, zo nauw mogelijk het origineel gevolgd: als op belangrijke punten hiervan wordt afgeweken of als er van verschillende varianten sprake is, wordt dat telkens door rechte haken of in een voetnoot aangegeven. Op dit punt wordt hier afgeweken van de bezorgers van Aus den Anfängen, die al hun wijzigingen stilzwijgend hebben aangebracht. Rechte haken worden verder ook gebruikt om de lezer bij problematische passages een ondubbelzinnig beeld van de schrijfwijze van het origineel te geven. De dringende noodzaak tal van fouten in de eerste druk van de Duitse versie (1950 a) (alsmede in de paperbackuitgaven van 1962 en 1975) te corrigeren heeft tot veel noten genoopt. Sommige lezers zullen dit storend vinden, maar het is voor een precieze historische documentatie noodzakelijk. Hier volgt de sleutel tot de in het Ontwerp gebruikte afkortingen: Kwantiteit (algemeen of van de orde van grootte van de buitenwereld) Cf. p. 381 v. ἠ Kwantiteit (op intercellulaire schaal) Cf. p ϕ Systeem van doorlaatbare neuronen. ψ Systeem van ondoorlaatbare neuronen. ω Systeem van waarnemingsneuronen. W Waarneming (ook: waarnemingsbeeld). V Voorstelling M Motorisch beeld. Her Herinnering (ook: herinneringsbeeld).

10 ontwerp van een psychologie 317 Redactionele inleiding 3 De betekenis van het werk Heeft het de moeite geloond de tekst van het Ontwerp zo zorgvuldig te bewerken? Freud zou deze vraag waarschijnlijk ontkennend hebben beantwoord. Hij had de tekst in twee à drie weken geproduceerd, onvoltooid gelaten en, toen hij hem op schrift stelde, fel bekritiseerd. Later schijnt hij de tekst vergeten te zijn, in elk geval heeft hij er nooit meer naar verwezen. Toen hij op hoge leeftijd ermee werd geconfronteerd, deed hij alle moeite de tekst te vernietigen.11 Kan het Ontwerp dus iets waard zijn? Er zijn redenen om aan te nemen dat Freud in zijn oordeel niet onpartijdig was. Hoewel het Ontwerp op het oog een neurologisch document is, bevat het de kern van een groot deel van Freuds latere psychologische theorieën. In dat opzicht was de ontdekking van het werk niet alleen van historisch belang; in feite wierp het voor het eerst licht op enkele nogal vage basishypothesen van Freud. Hoezeer het Ontwerp tot een beter begrip van het theoretische zevende hoofdstuk van De droomduiding heeft bijgedragen, wordt in de redactionele inleiding van dat werk uitvoerig beschreven (cf. 2: 14 v). Eigenlijk waart het Ontwerp in alle publicaties van Freud rond, ook in zijn laatste theoretische geschriften.12 Het feit dat er tussen het Ontwerp en Freuds latere opvattingen veel evidente connecties bestaan, mag ons er echter niet toe verleiden de fundamentele verschillen te negeren. Zo zal om te beginnen snel duidelijk worden dat er op deze pagina s inderdaad bijna niets staat dat vooruitloopt op de psychoanalytische behandelingstechniek. Vrije associatie, duiding van onbewust materiaal, overdracht bijna niets wijst vooruit naar dat alles. Alleen in de passages over dromen anticipeert Freud op latere klinische ontwikkelingen. Hoe dan ook blijft klinisch materiaal bijna uitsluitend beperkt tot deel ii, dat de psychopathologie als thema heeft. De delen 11 Zie voor een relaas over deze zaak hoofdstuk xiii van het eerste deel van Jones Freud-biografie (1960, ). 12 De geïnteresseerde lezer kan deze lange weg op de voet volgen, van de brieven aan Fließ van 1 januari en 6 december 1896 via hoofdstuk vii van De droomduiding (1900 a), de Formuleringen over de twee principes van het psychisch gebeuren (1911b), de metapsychologische artikelen van 1915 (1915 c, d en e), Aan gene zijde van het lustprincipe (1920 g), Het Ik en het Es (1923b), Notitie over het toverblok (1925a) naar, tot slot, Hoofdlijnen van de psychoanalyse (1940 a).

11 318 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] Redactionele inleiding i en iii stoelen hoofdzakelijk op theoretische en a-priorigrondslagen. In dit verband wordt een ander verschil eveneens duidelijk. Terwijl in de nogal geïsoleerde passages van deel ii de seksualiteit op de voorgrond staat, speelt ze in de theoretische passages van de delen i en iii amper een rol van betekenis. In feite concentreerden Freuds klinische onderzoekingen op het terrein van de neurosen zich ten tijde van het Ontwerp voornamelijk op de seksualiteit. Gememoreerd zij dat Freud op dezelfde dag (1 januari 1896) waarop hij Fließ een uitvoerige brief stuurde waarin enkele theoretische basishypothesen van het Ontwerp werden herzien (cf. p. 404), hem tevens het Kerstsprookje (cf. 1: 290 v) toezond, een voorstudie voor zijn tweede artikel over de afweerneuropsychosen (1896 b), die in essentie handelt over de gevolgen van seksuele belevenissen. Deze ongelukkige scheiding tussen de klinische en theoretische betekenis van de seksualiteit zou pas een à twee jaar later worden opgeheven bij Freuds zelfanalyse, die voor het eerst tot het inzicht in de infantiele seksualiteit en de fundamentele betekenis van onbewuste driftimpulsen leidde. Dit brengt ons op een ander wezenlijk verschil tussen Freuds theorieën in het Ontwerp en die in zijn latere werken. In het Ontwerp accentueert Freud vooral de invloed van de omgeving op het organisme en de corresponderende reactie van het organisme. Weliswaar zijn er naast exogene prikkels ook endogene excitaties; maar Freud gaat nauwelijks dieper op hun aard in. De driften zijn enkel schimmige entiteiten, worden amper zelfs maar benoemd. De interesse voor endogene excitaties blijft in wezen beperkt tot afweer -operaties en hun mechanismen. Wat later het bijna almachtige lustprincipe werd, beschouwt Freud hier opmerkelijk genoeg alleen als een remmend mechanisme. Zelfs in het vier jaar later gepubliceerde boek over de droomduiding figureert het nog als onlustprincipe. Inwendige krachten zijn in die periode amper meer dan secundaire reacties op uitwendige krachten. Het Es moest inderdaad nog helemaal worden ontdekt. 13 Als men dit alles voor ogen houdt, kan men wellicht de evolutie van Freuds theorieën in algemenere zin beschouwen. Wat wij in het Ontwerp voor ons zien, is een beschrijving van vóór het Es, een afweer - 13 De algemene beschrijving van het functioneren van de psyche in hoofdstuk vii (b) van De droomduiding vertoont nog veel overeenkomsten met het Ontwerp, vooral in de accentuering van het feit dat de psyche een receptief apparaat is: Al onze psychische activiteit straalt uit van (inwendige of uitwendige) prikkels en eindigt in innervaties (2: 508).

12 ontwerp van een psychologie 319 Redactionele inleiding beschrijving van het psychische apparaat. Met het inzicht in de infantiele seksualiteit en de analyse van de seksuele driften werd Freuds belangstelling vervolgens afgebogen van de afweer, en ongeveer twintig jaar lang besteedde hij nu hoofdzakelijk aandacht aan het Es. Pas toen dit thema allengs van alle kanten was belicht, keerde hij in zijn laatste arbeidsfase terug naar de bestudering van de afweer. Herhaaldelijk is erop gewezen dat juist het Ontwerp ons een voorproefje van het structurele Ik geeft dat Freud in Het Ik en het Es (1923 b) heeft uitgewerkt. Nadenken over deze aspecten van het Ontwerp leidt tot een andere reden waarom dit werk van belang is een reden overigens die met de psychoanalyse zelf weinig van doen heeft en die hier ook niet adequaat kan worden besproken. Freuds aanpak, daterend van ruim honderd jaar geleden, om psychische fenomenen in fysiologische termen te beschrijven lijkt zekere overeenkomsten te vertonen met bepaalde modernere aanzetten om hetzelfde probleem op te lossen.14 Zo is de opvatting uitgesproken dat het menselijk zenuwstelsel op eenzelfde manier of zelfs precies zoals een computer functioneert. Bij beide systemen zou het om machines gaan die informatie registreren, opslaan, verwerken en doorgeven. Met plausibele argumenten is gedemonstreerd dat wij in de door Freud beschreven complexe neurale processen, en in de wetmatigheden die deze processen beheersen, zonder meer aanduidingen van hypothesen uit de informatica en cybernetica, toegepast op het zenuwstelsel, kunnen ontwaren. Om enkele voorbeelden ter illustratie van de identieke aanpak eruit te lichten, kan in de eerste plaats het feit worden genoemd dat Freud op de noodzaak hamert om de machine met een geheugen uit te rusten; voorts het systeem van contactbarrières, dat de machine in staat stelt uit alternatieve mogelijkheden tot reageren op een externe prikkel een geschikte, op de herinnering aan voorafgegane gebeurtenissen steunende keuze te maken; en ten slotte het feit dat Freud met het mechanisme van de waarneming rekening houdt en het denkbeeld van een terugkoppeling introduceert als middel om in de omgang van de machine met haar omgeving fouten te corrigeren. Zulke overeenkomsten zouden zeker, indien gestaafd, een nieuw bewijs voor de originaliteit en vruchtbaarheid van Freuds denken zijn; sommigen zijn misschien geneigd in hem zelfs een voorloper van het 14 Cf. in dit verband vooral de nauwgezette en gedetailleerde analyse van de eerdere editie van het Ontwerp door Pribram (1962 en 1965) en de belangwekkende studie van Pribram en Gill (1976).

13 320 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] Redactionele inleiding moderne behaviorisme te zien. Maar dan dreigt het gevaar dat te groot enthousiasme tot een verkeerde opvatting over bepaalde termen van Freud leidt en aan zijn soms duistere formuleringen moderne betekenissen toedicht die ze niet bezitten. Last but not least mag men ook niet vergeten dat Freud zelf het algehele neurologische kader uiteindelijk verwierp. Het is ook bekend waarom hij dat deed. Hij merkte dat zijn neuronenmachine geen enkel houvast bood bij het verdisconteren van wat hij in Het Ik en het Es (1923b, 8: 385) als het enige lichtpunt in het duister van de dieptepsychologie beschreef, te weten de eigenschap bewust of niet. In zijn laatste werk, Hoofdlijnen van de psychoanalyse (1940 a, 10 : 458), verklaart hij, in verband met de doorvorsing van de structuur van het psychische apparaat: Het uitgangspunt voor dit onderzoek verschaft ons het met niets te vergelijken, iedere verklaring en beschrijving tartende feit van het bewustzijn. En hij voegt er deze noot aan toe: Een extreme stroming als het in Amerika opgekomen behaviorisme meent een psychologie te kunnen opbouwen die dit fundamentele feit buiten beschouwing laat! Het zou inderdaad absurd zijn Freud zelf van zo n omissie te willen betichten. Het Ontwerp is en blijft een door zijn schepper verworpen torso. Inhoud [ deel i] Algemeen schema 322 Inleiding 322 [1] α Eerste hoofdthese De kwantitatieve opvatting 323 [2] [ β ] Tweede hoofdthese De neuronentheorie 325 [3] De contactbarrières 325 [4] Het biologische standpunt 329 [5] Het kwantiteitsprobleem 332 [6] De pijn 333 [7] Het kwaliteitsprobleem 334 [8] Het bewustzijn 337 [9] Het functioneren van het apparaat 339 [10] De ψ-geleidingsbanen 342

14 ontwerp van een psychologie 321 Redactionele inleiding [11] De bevredigingservaring 343 [12] De pijnervaring 346 [13] Affecten en wenstoestanden 347 [14] Introductie van het Ik 348 [15] Primair en secundair proces in ψ 350 [16] Het kennen en het reproducerende denken 352 [17] Het herinneren en het oordelen 355 [18] Denken en realiteit 357 [19] Primaire processen Slaap en droom 360 [20] De droomanalyse 362 [21] Het droombewustzijn 365 deel ii Psychopathologie 368 a Psychopathologie van de hysterie 368 [1] De hysterische dwang 368 [2] Het ontstaan van de hysterische dwang 371 [3] De pathologische afweer 372 [4] Het hysterische Proton pseudos 373 [5] Condities van het πρῶτον ψεῦδος ὑστ [εριϰόν] 377 [6] De verstoring van het denken door het affect 377 [deel iii] Proeve van beschrijving van de normale ψ-processen 380 Bijlage A Uittreksel uit Freuds brief aan Wilhelm Fließ van 1 januari Bijlage B De aard van 408 * * *

15 322 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] [deel i] algemeen schema Inleiding de bedoeling is tot een natuurwetenschappelijke psychologie te komen, dat wil zeggen psychische processen als kwantitatief bepaalde toestanden van aantoonbare materiële delen weer te geven en ze daarmee aanschouwelijk en vrij van tegenspraken te maken. Leidraad zijn twee belangrijke ideeën : [1.] dat wat activiteit en rust onderscheidt als 1 op te vatten, die aan de algemene bewegingswet is onderworpen, 2. als materiële deeltjes de neuronen 2 te nemen. N 3 en ἠ Soortgelijke experimenten komen tegenwoordig vaak voor. 4 1 [In zijn bijdrage aan Studies over hysterie (1895d, 1: 604, noot 11) merkt Breuer op: De opvatting dat de energie van het centrale zenuwstelsel een kwantiteit is die in fluctuerende en wisselende mate verdeeld is over de hersenen, is oud. Hij citeert vervolgens de Franse arts Georges Cabanis [1802 (1824, 3: 153)] uit de negentiende eeuw. In bijlage B ( p. 408 v) wordt nader op ingegaan.] 2 [De term neuron ter beschrijving van de basiseenheid van het zenuwstelsel was in 1891 door W. Waldeyer ingevoerd. Freud had in zijn eigen histologische onderzoekingen dezelfde ontdekking gedaan. Zie vooral Freud (1884 f ) en de beschrijving van Jones (1960, 70-73). Het door Freud in het meervoud gebruikte woord neuronen is op deze plaats in het manuscript voluit geschreven.] 3 [Freud gebruikt in het Ontwerp twee verschillende hoofdletters N. De ene in Latijns schrift met krullende ophalen lijkt hij voor Neuron(e) te hebben gereserveerd; de andere in het normaliter door hem gebruikte gotische schrift dient over het algemeen als afkorting van Nerven (zenuwen). (Dezelfde verschillende schrijfletters gebruikt Freud ook in zijn brief aan Wilhelm Fließ van 1 januari 1896 (cf. bijlage A).] 4 [Cf. b. v. Exner (1894), wiens boek een soortgelijke titel en een soortgelijk, maar totaal anders uitgevoerd program heeft.]

16 i Algemeen schema 323 [i] α Eerste hoofdthese De kwantitatieve opvatting Deze is rechtstreeks ontleend aan pathologisch-klinische observatie, vooral waar het om een extreem sterke voorstelling ging,5 zoals bij hysterie en dwang, waar zoals zal blijken de kwantitatieve eigenschap zuiverder tevoorschijn komt dan in normale processen. Processen als substitutie, conversie en afvoer die daar beschreven moesten worden, hebben mij rechtstreeks de opvatting aan de hand gedaan dat de nerveuze excitatie een stromende kwantiteit is. Een poging om het hier onderkende te generaliseren leek niet ontoelaatbaar te zijn. Onder deze invalshoek kon een basisprincipe van nerveuze activiteit met betrekking tot de worden geponeerd, dat zeer verhelderend beloofde te zijn, doordat het de algehele functie leek te omvatten. Dit is het principe van de nerveuze traagheid, inhoudend dat het neuron zich van tracht te ontdoen. Bouw en ontwikkeling alsmede verrichtingen [van de neuronen] zijn op grond hiervan te begrijpen.6 Het principe van traagheid verklaart in de eerste plaats de structurele dichotomie [van de zenuwen] in motorisch en sensibel, als voorziening om de ἠ-opname door dito afgifte te compenseren. De reflexbeweging is als constante vorm van deze afgifte nu te begrijpen. Het [traagheids]principe verschaft het motief voor de reflexbeweging. Doet men vanaf dit punt een stap verder terug, dan heeft men allereerst het zenuwstelsel 7 als erfgenaam van de algemene prikkelbaarheid van het protoplasma verbonden met het prikkelbare oppervlak [van een organisme], geïsoleerd liggend tussen aanzienlijke stukken van onexciteerbare oppervlakken. Een primair zenuwstelsel bedient zich van de aldus verworven ἠ door deze middels een verbinding met de spiermachines af te staan, en houdt zich zo vrij van prikkels. Deze afvoer is de primaire functie van het zenuwstelsel. Hier is ruim- 5 [Extreem sterke voorstellingen worden in paragraaf 1 van deel ii besproken.] 6 [In de hierna (p. 325) weergegeven uitgewerkte vorm gaat het om wat naderhand als het constantieprincipe bekend is geworden, een term die Freud aan Fechner toeschrijft. Een bespreking van de historische achtergrond is te vinden in de redactionele inleiding tot Studies over hysterie (1895d, 1: 427 v en 430 v).] 7 [Hier en elders in het manuscript gebruikt Freud de korte vorm NSy. Waarschijnlijk dient deze lettercombinatie steeds als afkorting van het normale Nervensystem, en niet van Neuronensystem, zoals onterecht is gebeurd in Aus den Anfängen.]

17 324 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] te voor de ontwikkeling van een secundaire functie doordat van de afvoerpaden die paden worden geprefereerd en gehandhaafd waarmee het staken van de prikkel verbonden is, prikkelvlucht. Daarbij bestaat er over het algemeen een evenredigheid tussen excitatiekwantiteit en de voor prikkelvlucht benodigde verrichting, zodat het traagheidsprincipe hiervan geen hinder ondervindt. Het traagheidsprincipe wordt echter van meet af aan doorbroken door een andere constellatie. Met de toenemende complexiteit van het inwendige [van het organisme] neemt het zenuwstelsel prikkels op uit de lichamelijke substantie zelf, endogene prikkels, die eveneens afgevoerd moeten worden. Deze zijn afkomstig uit lichaamscellen en wekken de grote behoeften als honger, ademen en seksualiteit op.8 Hieraan kan het organisme zich niet onttrekken zoals aan de uitwendige prikkels, het kan hun niet voor prikkelvlucht gebruiken. Ze houden alleen onder bepaalde omstandigheden op, die in de buitenwereld gerealiseerd moeten worden. Bij voorbeeld de behoefte aan voedsel. Om deze actie, die specifiek 9 verdient te worden genoemd, te volbrengen is een verrichting vereist die onafhankelijk is van endogene ἠ; over het algemeen is de actie groter, aangezien het individu aan condities is onderworpen die men als nood des levens10 kan aanduiden. Bijgevolg is het zenuwstelsel gedwongen de oorspronkelijke tendens tot traagheid, oftewel naar een niveau = 0, op te geven. Het moet zich een voorraad van ἠ laten welgevallen om aan de eisen van de specifieke actie te voldoen. In de manier waarop het dit doet, blijkt evenwel dat deze zelfde tendens voortduurt gewijzigd te zijn in een streven om de ἠ tenminste zo laag mogelijk te houden en zich tegen toename te verweren, oftewel constant te houden.11 Alle verrichtingen van het zenuwstelsel zijn ofwel onder het gezichtspunt van de primaire functie te brengen, ofwel onder dat van de secundaire functie, die door de nood des levens is opgedrongen. 8 [Deze endogene prikkels zijn dus de voorlopers van de driften. Cf. p. 342 en bijlage B, p. 411.] 9 [De specifieke actie komt terug, zij het onder een andere naam, in b.v. De verdringing (1915d, 7: 49; de bevredigingsdaad ) en Het onbehagen in de cultuur (1930 a, 9: 464; een specifieke daad ). Maar de term komt ook al eerder voor, namelijk in paragraaf iii van het eerste artikel over de angstneurose (1895b, 1: 229 ; specifieke of adequate actie ) en zelfs nog eerder, in Freuds schets voor dit artikel: manuscript E (1985c, 1: 265; de specifieke reactie ).] 10 [Ook deze wending komt herhaaldelijk in andere werken terug, b.v. in De droomduiding (1900 a, 2: 533), hoewel Freud bij voorkeur het Griekse woord Ananke gebruikte. Cf. Het onbehagen in de cultuur (1930 a, 9: 526).] 11 [ Zie noot 6 op p. 323.]

18 i Algemeen schema 325 [2] [β] Tweede hoofdthese De neuronentheorie De gedachte om deze ἠ-theorie te combineren met de kennis van de neuronen die de moderne histologie heeft opgeleverd, is de tweede pijler van deze leer. Hoofdinhoud van dit nieuwe inzicht is dat het zenuwstelsel bestaat uit onderscheidene, identiek gebouwde neuronen, die via een vreemde massa met elkaar in contact staan, die in elkaar en in vreemde weefseldelen overlopen, waarin bepaalde geleidingsrichtingen van tevoren zijn gevormd doordat ze met celuitsteeksels [dendrieten] excitatie opnemen en deze met ascilinders [axons] afstaan.12 Daarbij komen nog rijkelijk veel vertakkingen in verschillende orde van grootte. Combineert men deze beschrijving van de neuronen met de opvatting van de ἠ-theorie, dan komt men tot de voorstelling van een bezet neuron, dat met bepaalde ἠ gevuld is, soms ook leeg kan zijn.13 Het traagheidsprincipe vindt zijn uitdrukking in de hypothese van een stroom die vanaf het cellichaam of de celuitsteeksels in de richting van de ascilinder loopt; het individuele neuron is dus een kopie van het totale zenuwstelsel met zijn dichotomische bouw, en de ascilinder is het afvoerorgaan. Maar de secundaire functie, die opslag van ἠ verlangt, wordt mogelijk gemaakt door de hypothese van weerstanden die zich tegen afvoer teweerstellen, en de bouw van de neuronen doet ons de gedachte aan de hand alle weerstanden in de contacten te situeren, die daardoor de waarde van barrières krijgen. In veel opzichten is de hypothese van contactbarrières vruchtbaar.14 [3] De contactbarrières De eerste rechtvaardiging voor deze hypothese volgt uit de overweging dat de geleiding hier via ongedifferentieerd protoplasma verloopt en niet, zoals elders, binnen het neuron via voor geleiding beter 12 [In het manuscript staat niet abgeben, maar abnehmen (afnemen), wellicht een verschrijving.] 13 [Het begrip bezetting had Freud al kort daarvoor in Studies over hysterie (1895d, 1: 513) gebruikt. Zie voor een uitvoeriger bespreking bijlage B, p. 408, noot 1.] 14 [De term synaps werd in deze betekenis pas in 1897 door Foster en Sherrington geïntroduceerd, dus twee jaar nadat Freud dit had genoteerd. Tot dit punt is het manuscript met potlood geschreven, hierna zijn ook de afkortingen veel minder drastisch.]

19 326 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] geschikt protoplasma. Zo krijgt men een wenk om het geleidingsvermogen aan de differentiatie te koppelen, zodat men mag verwachten dat door het proces van geleiding zelf een differentiatie in het protoplasma en daarmee een beter geleidingsvermogen voor verdere geleidingsbanen wordt geschapen. Verder laat de theorie van contactbarrières de volgende toepassingen toe: een belangrijke eigenschap van het zenuwweefsel is het geheugen, oftewel heel algemeen het vermogen ten gevolge van eenmalige processen blijvend te veranderen, wat opvallend contrasteert met het gedrag van een materie die een golfbeweging doorlaat en daarna naar haar eerdere toestand terugkeert. Een psychologische theorie die ook maar enige aandacht verdient, moet een verklaring van het geheugen geven. Nu stuit zo n verklaring altijd op de moeilijkheid dat ze enerzijds moet veronderstellen dat de neuronen na de excitatie blijvend anders zijn dan tevoren, terwijl toch niet ontkend kan worden dat de nieuwe excitaties over het algemeen op dezelfde opnamecondities stuiten als de eerdere. De neuronen moeten dus zijn beïnvloed en tegelijkertijd onveranderd, onvooringenomen zijn. Een apparaat dat tot deze complexe prestatie in staat zou zijn, kunnen wij ons voorlopig niet voorstellen; de uitweg is derhalve dat wij de blijvende verandering door de excitatie toeschrijven aan één type van neuronen, de onveranderlijkheid daarentegen, dus de versheid voor nieuwe excitaties, aan een andere.15 Zo is het gangbare onderscheid tussen waarnemingscellen en herinneringscellen ontstaan, een onderscheid dat zich verder echter in niets laat inpassen en zelf zich op niets kan beroepen. Als de theorie van contactbarrières zich deze uitweg eigen maakt, kan ze daaraan als volgt uitdrukking geven. Er zijn twee typen van neuronen: [1.] neuronen die ἠ doorlaten, alsof ze geen contactbarrières hebben, neuronen dus die na elk excitatieverloop in dezelfde toestand verkeren als tevoren, en 2. neuronen waarbij de contactbarrières hun invloed doen gelden, zodat ze ἠ alleen moeizaam of alleen partieel doorlaten. Zulke neuronen kunnen na elke excitatie in een andere toestand verkeren dan tevoren, leiden dus tot een mogelijkheid om het geheugen te vormen. Er zijn dus doorlaatbare (geen weerstand biedende en niets tegenhoudende) neuronen, die de waarneming dienen, en ondoorlaatbare 15 [Breuer had al in zijn theoretische bijdrage aan Studies over hysterie (1895d, 1: 598, noot 2) geconstateerd dat de waarnemings- en de geheugenfunctie onverenigbaar zijn. Freud heeft zich meermaals met dit onderwerp beziggehouden; verdere details zijn te vinden in een redactionele toevoeging aan voornoemde noot.]

20 i Algemeen schema 327 (met weerstand begiftigde en ἠ tegenhoudende) neuronen, die aan het geheugen en waarschijnlijk dus aan alle psychische processen ten grondslag liggen. Ik wil eerstgenoemd systeem van neuronen voortaan ϕ en laatstgenoemd systeem ψ noemen. Het is goed nu te beseffen welke hypothesen over de ψ-neuronen noodzakelijk zijn om de meest algemene kenmerken van het geheugen te dekken. Het argument is: ze worden door het excitatieverloop blijvend veranderd. En bij inlassing van de theorie van contactbarrières: de contactbarrières van deze neuronen geraken in een blijvend veranderde toestand. En daar de psychologische ervaring uitwijst dat er een overleren16 op basis van het geheugen bestaat, moet deze verandering hierin bestaan dat de contactbarrières beter geleidend, minder ondoorlaatbaar worden, dus meer op die van het ϕ-systeem gaan lijken. Deze toestand van de contactbarrières zullen wij de graad van baning 17 noemen. Dan kan men zeggen: het geheugen wordt gevormd door de tussen de ψ-neuronen aanwezige baningen. Als wij aannemen dat alle ψ-contactbarrières even goed gebaand zijn of, wat op hetzelfde neerkomt, dezelfde weerstand bieden, komen de kenmerken van het geheugen duidelijk niet goed uit de verf. Want in relatie tot het excitatieverloop is het geheugen duidelijk een van de bepalende machten die de weg wijzen, en als de baning overal gelijk was, valt niet in te zien waarom één pad geprefereerd wordt. Nog juister kan men derhalve zeggen: het geheugen wordt gevormd door de verschillen18 in de baningen tussen de ψ-neuronen. Waarvan hangt nu de baning in de ψ-neuronen af? Blijkens de psychologische ervaring hangt het geheugen, oftewel de doorwerkende macht van een belevenis, af van een factor die men de grootte van de indruk noemt, en van de frequentie waarmee diezelfde indruk wordt herhaald. In theorie vertaald: de baning hangt af van de ἠ die in het excitatieproces door het neuron heen loopt, en van het aantal herhalingen van dit proces. Daarbij blijkt ἠ dus de werkzame factor te zijn en blijken de kwantiteit en de baning als resultaat van de ἠ tegelijkertijd datgene te zijn wat de ἠ kan vervangen.19 Onwillekeurig denkt men hierbij aan het oorspronkelijke, ondanks alle modificaties volgehouden streven van het zenuwstelsel om zich de belasting door ἠ te besparen of deze zoveel mogelijk te verminderen. Gedwongen door de nood des levens heeft het zenuwstelsel een voorraad ἠ moeten aanleggen. Daarvoor was een vermeerdering 16 [Cf. p. 360 en p. 396.] 17 [De Duitse term Bahnung was al in zwang (cf. p. 380, noot 2).] 18 [In het manuscript dubbel onderstreept.] 19 [Dit punt wordt op p. 344 v nader uitgewerkt.]

21 328 ontwerp van een psychologie 1950 c [1895] van zijn neuronen nodig, en deze neuronen moesten ondoorlaatbaar zijn. Nu bespaart het zich de vulling met ἠ, de bezetting, ten dele althans, door de baningen tot stand te brengen. Men ziet dus dat de baningen in dienst staan van de primaire functie [van het zenuwstelsel]. Toepassing van het vereiste van het geheugen op de theorie van de contactbarrières vereist nog één ding: aan elk ψ-neuron kan men in het algemeen verscheidene verbindingspaden met andere neuronen, dus verscheidene contactbarrières toeschrijven. Daarop berust immers de mogelijkheid van de keuze die door de baning gedetermineerd wordt. Volstrekt duidelijk is nu dat de toestand van baning van de ene contactbarrière moet losstaan van die van alle andere contactbarrières in hetzelfde ψ-neuron; anders zou er weer geen preferentie, dus geen motief blijven bestaan. Hieruit kan men een negatieve conclusie omtrent de aard van de gebaande toestand trekken. Stelt men zich een neuron voor als met ἠ gevuld, dus als bezet, dan kan men enkel veronderstellen dat deze [sic] gelijkmatig verdeeld is over alle zones van het neuron, dus ook over alle contactbarrières van dat neuron. Daarentegen kost het geen moeite zich voor te stellen dat wanneer ἠ stroomt, maar één bepaald pad door het neuron heen wordt gekozen, zodat maar één contactbarrière aan de inwerking van de vlietende ἠ onderhevig is en dat daarvan achteraf baning resteert. De baning kan haar oorzaak dus niet in een achtergehouden bezetting hebben; want dan zouden zich niet de verschillen in de baning van de contactbarrières van één en hetzelfde neuron voordoen.20 Waarin de baning verder bestaat, blijft een open vraag. Men zou in de eerste plaats kunnen denken: in de absorptie van ἠ door de contactbarrières. Misschien wordt dit punt later opgehelderd [cf. p. 343]. De ἠ die een baning heeft achtergelaten, wordt vermoedelijk afgevoerd, juist als gevolg van de baning, die de doorlaatbaarheid immers vergroot.21 Het is overigens niet noodzakelijk dat de baning die na een ἠ-verloop overblijft, even groot is als ze tijdens het verloop moest zijn. Mogelijk blijft alleen een quotiënt ervan als blijvende baning over. In zoverre valt ook nog niet te overzien of het op hetzelfde neerkomt als een :3ἠ ineens dan wel een ἠ in drie keer verloopt.22 Dit alles blijft gereserveerd voor latere aanpassingen van de theorie aan de psychische feiten. 20 [Omdat, zoals hierboven vermeld, de kwantiteit gelijkmatig in het hele neuron aanwezig is.] 21 [Cf. de eerste alinea van deze paragraaf.] 22 [Deze laatste vraag wordt beantwoord op p. 347.]

22 i Algemeen schema 329 [4] Het biologische standpunt Met de hypothese van twee neuronensystemen ϕ en ψ, waarbij ϕ uit doorlaatbare en ψ uit ondoorlaatbare elementen bestaat, lijkt één eigenaardigheid van het zenuwstelsel verklaard, namelijk dat het zenuwstelsel prikkels vasthoudt en toch in staat blijft nieuwe prikkels op te nemen. Al het psychisch verworvene zou dan bestaan in de opbouw van het ψ-systeem door gedeeltelijke en topisch bepaalde opheffing van de weerstand in de contactbarrières, welke weerstand ϕ en ψ doet verschillen. Met het voortschrijden van deze opbouw is de opnamecapaciteit van het zenuwstelsel dan daadwerkelijk op een barrière gestuit. Toch zal iedereen die zich wetenschappelijk bezighoudt met het bouwen van hypothesen, zijn hypothesen pas au sérieux gaan nemen wanneer deze zich in meer dan één opzicht laten inpassen in onze kennis en wanneer daarbij de willekeur van een constructio ad hoc getemperd kan worden. Tegen onze hypothese van contactbarrières zal men als bezwaar aanvoeren dat ze uitgaat van twee typen van neuronen met fundamenteel verschillende voorwaarden van functioneren, terwijl voor dit onderscheid een andere motivering vooralsnog ontbreekt. Morfologisch, dus histologisch is er althans niets bekend dat deze differentiatie kan schragen. Waar moet men verder naar een grond voor deze verdeling in typen zoeken? Zo mogelijk in de biologische ontwikkeling van het zenuwstelsel, dat voor de natuurvorser net als al het andere geleidelijk is ontstaan. Wij willen graag weten of de twee typen van neuronen wellicht een biologisch afwijkende betekenis hebben gehad, en zo ja, door welk mechanisme ze zich ontwikkeld kunnen hebben tot de zo verschillende eigenschappen van doorlaatbaarheid en ondoorlaatbaarheid. Natuurlijk zou de meest bevredigende uitkomst zijn dat het gezochte mechanisme zelf uit de primitieve biologische rol [van de twee typen van neuronen] voortkwam; dan zouden beide vragen met één antwoord zijn af te doen. Nu herinneren wij ons dat het zenuwstelsel van meet af aan twee functies had: het moest de prikkels van buiten opnemen en de endogeen ontstane excitaties afvoeren. Uit deze laatste verplichting volgde, onder invloed van de nood des levens, de dwang tot verdere biologische ontwikkeling. Nu kan men vermoeden dat onze systemen ϕ en ψ elk één van deze primaire verplichtingen op zich hebben genomen. Het systeem ϕ is dan de groep neuronen die door de exogene prikkels bereikt worden, en het systeem ψ bevat de neuronen die de endogene