inhoud Slaaf van het onbewuste? In veel psychologische theorieën over verslaving is de centrale vraag: Waarom gebruik je?

Transcriptie

1 AUVdag 7 november 2009 Slaaf van het onbewuste? De rol van automatische en gecontroleerde processen bij verslavingsgedrag in de adolescentie Reinout Wiers, Ph.D. inhoud 1. Bewuste en onbewuste processen bij verslaving. Achtergrond en model. Evidentie Consequentie: trainingsstudies Professor of Developmental Psychopathology University of Amsterdam R.Wiers@uva.nl 1 2 In veel psychologische theorieën over verslaving is de centrale vraag: Waarom je? Achterliggende assumpties: Inzicht in eigen smotieven Mensen nemen rationele beslissingen t.a.v. middelen (afwegen voor en ) Voorbeelden van theorieën en paradigma s die op deze assumptie gebaseerd zijn: Health Belief Model Utility Theory Theory of Reasoned Action Meeste Attitude Theorieën Meeste Preventie Onderzoek 3 4 Recentelijk, is er een nieuwe visie ontwikkeld op relatiepsychologie en verslaving: Impliciete Cognitie Benadering Impliciet Geheugen en Cognitie Onderzocht met testen waarvoor: geen bewuste herinnering nodig is geen Introspectie nodig is Voorbeelden: impliciete associaties attentionele bias automatische actietendensen 5 6 1

2 Algemene achtergrond: dual process models psychologie (vb Strack & Deutsch, 2004) Dual process models: Veel gedrag als gemeenschappelijke uitkomst van: > impulsieve/associatieve processen > controlerende/reflectieve processen Soms wint de een, soms de ander, afhankelijk van persoon en omstandigheden 7 8 Metafoor Essentie model Ons beeld van verslaving Gecontroleerd: > STOP! Automatische processen: Neem! Gedrag bepaald door samenspel twee soorten processen: impulsieve processen (associatief) > paard reflectieve processen (rationeel) > ruiter Verslaving: paard dat makkelijk op hol slaat gedetailleerd model (Wiers et al 2007, Pharmacol Biochem Behav) Ruiter Paard Vergelijkbare modellen vanuit fmri/dier studies, bijv. Volkow Salience Control Control Drive STOP Salience Drive GO 11 Memory Memory NonAddicted Brain Addicted Brain 12 2

3 inhoud 1. Bewuste en onbewuste processen bij verslaving. Achtergrond en model Evidentie Consequentie: trainingsstudies Recente ondersteuning duale procesmodellen verslaving (Thush et al 2008, Houben & Wiers, in press; Grenard et al, 2008) N = 88 vmbo, laag opleiding adolescenten Vermogen om impulsen te reguleren Werkgeheugen capaciteit 13 Automatische Processen Alcohol Gebruik 14 1 Hoe meten we dat? IAT probeer uit op Actief Alcohol energiek Neutraal Fris Zie ook (Houben & Wiers, 2006; Thush & Wiers, 2007) Werkgeheugen: SOPT 2 Neutraal Alcohol energiek Actief Fris Index automatische associaties = RT2 RT Werkgeheugen Resultaten: voorspellen drinken Zwakke Controle Functies: Associaties Voorspellen alcohol Gebruik en problemen 17 Sterke Controle Functies: Bewuste verwachtingen (voordelen vs. ) Voorspellen Alcohol Gebruik en problemen 18 3

4 Grenard, Ames, Wiers, Thush, Sussman & Stacy, Vergelijkbare opzet in VS, n = 145 (LA) Automatische associaties met geheugenassociatiemaat Werkgeheugen: SOPT Alcohol / use questionnaire Frequency of Alcohol Use Moderatie van automatische processen Lower SOPT Score Mean SOPT Score 20 Frequency of Cigarette Use Higher SOPT Score CigaretteRelated Memory Associations AlcoholRelated Memory Associations 19 >> Vergelijkbare uitkomsten: jongeren met relatief goed werkgeheugen Hebben meer onder controle, jongeren met zwakker Werkgeheugen komen meer onder controle het middel 20 Dit lijkt 1 soort (feestende jongeren) Niet alleen verslaving... Hofmann, Gschwendner, Friese, Wiers, & Schmitt, (2008). J Person Social Psychol sex, snoepen, agressie ook agressie na alcohol (Wiers et al, 2009) roken & drinken (Grenard et al 2008; Houben & Wiers, 2009) Maar afhankelijk van werkgeheugencapaciteit 2 soorten * nu rondje bier => gaan * morgen iets belangrijks => niet gaan (En WM negatief beïnvloed door alcohol!) Inmiddels serie studies Grenard et al. 2008: associaties x WM > roken & drinken Hofmann et al, 2008; associaties x WM > sexuele interesse; agressie; snoepen Houben & Wiers (2009): associaties x executieve controle voorspelt (probleem) drinken Wiers et al (2009): associaties x EC voorspelt aggressie na alcohol Review: Hofmann, Friese & Wiers, Health Psychol Rev >> vergelijkbare effecten ook binnen zelfde persoon: na depletie/alcohol associaties beter voorspellend 23 Acute effecten alcohol vergelijkbaar Na alcohol vs. placebo sterkere automatische processen en sterkere correlatie (Schoenmakers Wiers & Field, 2008) Veel eerder onderzoek: verzwakking van executieve controle processen (Fillmore) Hofmann et al. Associaties belangrijker voorspeller na alcohol. Na een avondje stappen Eerder vette bek halen Terwijl je weet dat het slecht is Idem onveilige sex, andere gezondheidsverminderende gedragingen 24 4

5 inhoud 1. Bewuste en onbewuste processen bij verslaving. Achtergrond en model Evidentie Consequentie: trainingsstudies Belangrijk & Eenvoudig: Preventie Belangrijk & Eenvoudig: Preventie Nu veel preventie op verantwoordelijkheid van jongere gericht. Weinig evidentie voor effectiviteit. Afschrikking (ontkennen!) kan averechts werken. > Verhoog prijs > verhoog leeftijdsgrens en zorg voor naleving > lokaal beleid! Ook rol voor ouders Onderzoek Van der Vorst et al (RU Nijmegen). Kinderen van ouders die strengere regels stellen, gaan later drinken. Recent experiment: interventie ouder & kind heeft effect. Overheid zou ouders moeten ondersteunen door ook duidelijke regels te stellen. 29 Wij: nieuwe modelgestuurde interventies 30 5

6 1. Motiverende gespreksvoering Thush, Wiers et al., in press, geen effect bij hoogrisico jongeren C. Thush 2. Aandachtsretraining Tim Schoenmakers Algemene idee training Hoe werkt het? Eerst de test (visual probe Aandachtsbias) Gebruik test die automatisch proces meet en pas dat zo aan dat automatische proces beïnvloed wordt.. X Ontwikkeld bij Angstondezoek (MacLeod et al., 2002, JAP) Inmiddels ook klinisch relevante effecten bij angst (special issue J Abnormal Psychol, 2009) 1 pixel 2 pixels Alcohol trial frisdrank trial... X 1 pixel 2 pixels 1 pixel 2 pixels

7 frisdrank trial Aandachtsbias. Zware drinkers en alcoholisten gemiddeld sneller als stipjes op plek alcohol komen. 1 pixel 2 pixels Attentional Retraining Steeds (90%) stipjes op nietalcohol plek. Proefpersonen leren automatisch aandacht te brengen naar een van beide categorieën (attend) en de ander te vermijden (avoid). Controlegroep even vaak attend alcohol als avoid alcohol. 39 Resultaten (Schoenmakers, Wiers et al 2007, Addiction) Training lukt: na afloop aandacht automatisch naar fris ipv alcohol Niemand heeft het door Geen generalizatie: Nieuw alcoholplaatje trekt weer aandacht attentional bias (ms) Old vs New AB training old pictures * control new pictures 40 Retraining Resultaten 1 sessie Aandacht automatisch naar fris Geen generalizatie naar nieuwe plaatjes (zelfde taak) Geen generalizatie naar andere taak (flicker) of gedrag Klinische Retraining (Schoenmakers et al. submitted) 37 alcoholisten: 5 x trainen in alcoholkliniek (Attentional Retraining of placebotraining). * Effecten op Attentional Bias Maar herhaalde training lijkt effect te hebben (Schoenmakers et al submitted): herhaalde retraining bij alcoholisten wel gegeneraliseerde effecten 41 voorzichtige indicaties Klinische effecten (minder Terugval; kortere succesvolle behandelduur 42 7

8 3. Approachbias retraining (Wiers, Rinck et al) (eerst meten (Wiers, Rinck, e.a. Genes, Brain, Behav ) 43 Nieuw: Retraining actietendens 44 Trekken: naar toe Vorm bepaalt actie Liggend: duwen rechtop: trekken Meten (50% duw, 50% trek alcohol) Resultaten Wiers, Rinck et al, G2B, 2009) duwen: weg rt dif alcohol ms zware drinkers trekken alcohol gemakkelijker naar zich toe 20 rt dif alcohol 0 light heavy AA heavy AG/GG 20 vooral zware drinkers met risicovariant muopioid receptor gen, ook gerelateerd aan cueinduced craving (van den Wildenberg et al., 2007, ACER) 48 8

9 Hertraining (Wiers, Rinck et al in press Addiction) AAT change Helft naar bier toe getraind (bier: 90% trekken), helft er vanaf (bier, 90% duwen; fris andersom) Effect op automatische impulsen. Eerste effect op gedrag (en niemand heeft het door!). ms alc pull alc push AAT change Effect op drinkgedrag (smaaktest) voor zware drinkers! Effect op drinkgedrag (smaaktest) voor zware drinkers! Beer consumption during taste test Low alcohol use High alcohol use pull train push train 51 Beer Coke Consumption Low alcohol use High alcohol use pull train push train Heavy drinkers Drink more coke like light drinkers! 52 Nog experimenteel, maar misschien in de toekomst: * praten, * pillen, * retrainen.. (eerste resultaten in kliniek ook veelbelovend) 53 Eerste data klinische studie with C.Hesse, J. Lindenmeyer, E. Becker, M. Rinck ~ 200 alcoholisten in Duitse kliniek (Lindow) 4 condities relevante training (duw alcohol away) irrelevant training (duw vorm weg, is steeds alcohol) assessment control (5050) geen training * Eerste resultaten AAT en IAT na vier sessies trainen 54 9

10 Eerste data AAT Significant trainings effects ook op ongetrainde plaatjes (generalizatie) Direct training Indirect training Placebo training No training Eerste data klinische studie Alcohol Softdrink Approach Avoid bier Generalizatie naar heel andere test: IAT En effecten op craving effecten op terugval na 1 jaar Alcohol approach 20 Alcohol avoid aat eff old pics aat effs new pics 55 Softdrink Alcohol Approach Avoid bier Alcohol avoid 56 Verse data: followup na 1 jaar na training minder relapse (OR = 1.7) Relapse/missing Success (0 / 1 lapse) 4. Training executieve functies Wiers, Houben, Wolf, van Deursen e.a. No or single lapse vs., by training vs. No training,

11 61 62 training werkgeheugen Eerste positieve resultaten met kinderen met ADHD (minder impulsief probleemgedrag) Klingberg et al Eerste test met verslaving (loopt nu) bij cocaineverslaafden. Ervaring: aanvankelijk moeilijk, maar gaandeweg positief: bijna meditatie, versterkt gevoel van controle. 63 Motivatie en Training 1. Training kan positief effect hebben op motivatie: idee om zelf wat aan het probleem te kunnen doen. 2. Probleem is daarbij wel dat bijna iedereen denkt in de controleconditie te zitten, dus geen placeboeffect. Misschien uitleggen dat de beinvloeding vooral onbewust werkt, maar toch veel mensen helpt. 3. Teveel uitleg kan effect tegen gaan! 64 Conclusies: > Bewuste en onbewuste processen belangrijk bij verslaving > Nieuwe methoden om ze te meten > & om ze te beïnvloeden Meer weten? Meedoen? > Nederlands boek uitg. Bert Bakker

12 Collaborators: former PhD students Katrijn Houben, Esther van den Wildenberg, Carolien Thush, Jade van de Luitgaarden, Tim Schoenmakers current PhD students: Janna Cousijn, Denise van Deursen, Tim Janssen, özlem Korucuoglu (UvA) Iman Elfaddali, Nele Gielissen (UM); Sara Pieters, Daan Creemers (RU) national collabortions UvA R Ridderinkhof, A Goudriaan, D Veltman, W van den Brink, E Salemink UM: K Houben, Anne Roefs, Fren Smulders, Anita Jansen Univ Groningen: Peter de Jong RU Nijmegen: R Engels, H van der Vorst, M Woud, M Rinck, E Becker Trimbos Institute: H. Riper, B. Boon; Arkin international collaborations USCLA: Alan Stacy, Susan Ames, J Grenard Univ Würzburg: Wilhelm Hofmann, Fritz Strack Salus Klinik Lindow: Johannes Lindenmeyer, Carolin Hesse Univ Liverpool: Matt Field Univ Bangor: Miles Cox, Javad Fadardi Univ Western Australia: C MacLeod, W Stritzke, J Sharbanee Funding: N.W.O. VICI, ZONMW, NIDA Terug naar Freud? Einde ja, globaal conceptueel > impulsieve/emotionele processen belangrijk > interne conflicten Nee, methodologisch, theoretisch > objectieve wetenschappelijke methodes > geen unieke interpretaties clinicus (Freud) > meer aandacht puberteit ipv kindertijd Neurale correlaten van de twee systemen (Satpute & Lieberman, 2006) 71 implicaties Impulsieve bidirectioneel vb: Strack et al., 1988 om gehandicapte studenten te helpen onderzoeken we of je pen beter tussen je lippen of tussen je tanden kunt hebben als je schrijft. beoordeel cartoons. Tanden conditie vond cartoons leuker Andere implicaties > ontkennen helpt niet > activeert wat ontkent wordt! > lange termijn overwegingen> reflectief 72 12

13 Recent ontwikkeld alternatief: Hertraining Automatische Actietendensen Brain Structures and Addiction OFC ACC 73 NA : Nucleus Accumbens (Ventral Striatum); VTA : Ventral Tegmental Area; A : Amygdala; C : Caudate Nucleus (Dorsal Striatum); PFC : Prefrontal Cortex; OFC: Orbitofrontal Cortex ACC Anterior Cingulate Cortex 74 Jongeren drinken teveel. Logische vraag: Waarom drink je? lekker leuk gezellig Maar: in hoeverre geven deze verklaringen Motivatie en Verslaving Toenemende evidentie effect van verslaving: > versterken motivatie om meer te gaan en > verzwakken motivatie voor andere doelen. Wordt vaak gezien als karakterzwakte ( geest ), maar heeft te maken met neurocognitieve processen ( lichaam ), wat niet verwonderlijk is gegeven dominant idee dat geest niet los te zien is van lichaam (hersenactiviteit) kan zowel premorbide als effect van middel zijn (zie ook Volkow & Goldstein; Bechara). werkelijk weer wat mensen drijft? Automatische en gecontroleerde processen bij verslavingen Voorbeeld aandachtsbias (Jones et al., 2003) Alcohol () cues Emotieregulatie (gecontroleerde processen) Automatische Processen Neiging tot Automatische aandachtsbias voor alcohol Automatische associaties tussen alcohol en opwinding zie Automatische actietendens van toenadering 77 Left change Right change 78 13

14 Iets meer detail, voor de liefhebber Feedbackloops alcohol/middelen Lijken sterker in adolescentie Detailed Review: Pharmacology, Biochemistry, Behavior, 2007, 86, Short version: Current Directions in Psychological Science, 2006, 15, Automatisch of Onbewust? impulsieve processen kunnen onbewust blijven, hoeft niet. bijv. Automatische aandachtsbias of approachbias kan bewust worden > craving > kan automatische bias versterken je kunt je bewust zijn van wat er gemeten wordt in de test, maar moeilijk te beinvloeden (moeilijker dan vragenlijst!) recent onderzoek: bepaalde aspecten van controle kunnen ook automatiseren! Risicogroepen? Kinderen van alcoholisten grotere kans om later alcoholist te worden (29 x). (meerderheid wordt niet alcoholist!). Voor ze gaan drinken expliciet negatiever over alcohol. Als ze eenmaal gaan drinken, sterkere associaties met opwinding (GxE interactie) Essentie model (meer detail: Wiers et al 2007 Pharmacol Biochem Behav) Ruiter Paard Feedbackloops alcohol/middelen Lijken sterker in adolescentie paard (Approach/ Avoidance)

15 Sterkere effecten bij adolescenten Snellere sensitizatie > automatische processen die aanzetten tot meer en. drugs hebben negatieve invloed op (nog ontwikkelende) controlerende processen. Netto effect: verstoorde balans automatisch geactiveerde impuls om te en en meer verstandige controlerende processen. 85 Alleen Alcohol? Nee, Evidentie voor het model voor verschillende verslavingen, roken, blowen, gokken, cocaïne, heroïne. Middelen verschillen in exacte acute en lange termijn effecten. Blowen > motivatie vermindering, Cocaïne > sterke negatieve effecten op werkgeheugen, etc. 86 Vergelijkbare modellen vanuit fmri/dier studies, bijv. Volkow Impaired Response Inhibition and Salience Attribution Goldstein and Volkow,