Bodemmasterplan Breda 2030 Een basis voor duurzame ontwikkeling

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Bodemmasterplan Breda 2030 Een basis voor duurzame ontwikkeling"

Transcriptie

1 Bodemmasterplan Breda 2030 Een basis voor duurzame ontwikkeling

2 0291_14_bodemmastr_v6 Bodemmasterplan Breda 2030 Een basis voor duurzame ontwikkeling

3 Waarom een bodemmasterplan? We gebruiken onze bodem steeds intensiever, van bodemenergie en drinkwatervoorraad tot plaats voor kabelnetwerken. Hierbij worden we vaak geconfronteerd met tegengestelde belangen. We moeten afwegingen maken tussen benutten en beschermen van onze bodem. De ondergrond is een kostbaar goed, het vraagt om een goede ordening van ruimte om onze bovengrondse activiteiten te kunnen ontplooien. Het gaat vooral om afstemming van kansen en bedreigingen. Nieuwe wetgeving legt aanvullende taken en verplichtingen op aan gemeenten, op gebied van bodemenergie, verontreiniging en grondwaterbeleid. Er is een Rijksstructuurvisie voor de ondergrond (STRONG) in de maak, evenals een Rijksstructuurvisie Schaliegas. De nieuwe AmvB Bodemenergie legt taken en plichten bij gemeenten op het gebied van gesloten systemen. Ook wordt er gewerkt aan een nieuw bodemconvenant, dat in 2015 afspraken tussen Rijk en bevoegde gemeenten bekrachtigd. Naast het economische belang is de ondergrond essentieel om klimaatdoelstellingen te behalen. Voor hemelwaterinfiltratie en de bestrijding van hittestress hebben we de bodem hard nodig. Ook buiten de muren van het stadskantoor wordt aange-drongen op ordening van de Bredase ondergrond, met de gemeente als regisseur van beleid en uitvoering. In de structuurvisie Breda2030 is al een aanzet gedaan voor deze rol, het is nu zaak de hoofdkeuzes uit te werken op een concreter niveau. Dit bodemmasterplan is een nieuwe vorm van beleid maken. Het bevat zowel visie (wat willen we bereiken), beleid (wat mag wel en niet) en uitvoering (wat gaan we doen de komende tijd) in één stuk. Er is een onderverdeling gemaakt in drie hoofdonderwerpen: ruimte, energie en bodem/water. Visie De gemeente Breda is bevoegd gezag voor de Wet bodembescherming en daarmee de hoeder van haar ondergrond. Waardevolle zaken als drinkwater, bodemenergie en schone bodem worden beschermd en benut. Problemen als verontreiniging, niet gesprongen explosieven en leidingen worden aangepakt en zijn zoveel mogelijk in beeld. Schadelijke zaken als schaliegaswinning en fracking worden niet toegestaan. Hergebruik van grond- en bouwstoffen leidt tot een trendbreuk naar meer hergebruik en een circulaire economie. De Bredase bodem vormt letterlijk en figuurlijk de basis voor duurzame ruimtelijke ontwikkeling. BESLISPUNTEN RUIMTE 1. Er wordt voortaan in 3D gedacht en ontwikkeld, ieder ruimtelijk plan krijgt een paragraaf ondergrond. Dit sluit geheel aan bij de integrale afweging die in het kader van de Omgevingswet en toekomstige omgevingsplannen zal gaan gelden. 2. Ruimtegebruik dat bodemschatten bedreigt, zoals ons kostbare schone drinkwater wordt nauwkeurig afgewogen. Denk bijvoorbeeld aan schaliegaswinning of gesloten bodemwarmtewisselaars die schadelijke stoffen bevatten. Afwegingen worden neutraal en transparant gemaakt, bescherming prevaleert boven benutting. 3. Breda stuurt op duurzaam grond- en bouwstoffenbeheer in (en tussen) projecten, door aan te sluiten bij het gedachtegoed van de circulaire economie. Er start een pilot hergebruik van grond en bouwstoffen, wat een economisch en milieuvoordeel kan betekenen. Verder wordt structureel overleg geïnitieerd met partners en stakeholders om ondergrondse belangen van de Bredase bodem te borgen. Dynamische bodem- en ondergrondinformatie wordt in een Geografisch Informatiesysteem gezet. Kennis is dan vroegtijdig in te zetten voor een beoogd plan of project. Ook stelt Breda een risicokaart van niet gesprongen explosieven op. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 5 In de Bredase structuurvisie Breda2030 is gekozen voor het ontwikkelscenario van een compacte stad. Niet meer richten op groei naar buiten, maar op cultivatie van de hoogwaardige kwaliteit binnen de huidige stad. Met name de stedelijke ruimte wordt daardoor intensiever gebruikt, dit geldt ook voor de ondergrondse ruimte. Door technologische vooruitgang is bovendien meer mogelijk in de ondergrond. Trends in ondergronds bouwen, de toepassing van bodemenergie, infiltratie van hemelwater en ondergrondse kabel- en leidingnetwerken zijn hier voorbeelden van. Bestaande en nieuwe functies worden op, onder of naast elkaar geplaatst. Door deze toenemende ruimtedruk groeit de kans op conflicterende belangen. Het voeren van regie is noodzakelijk om belangen optimaal te kunnen borgen. 1.1 De vergeten derde dimensie Het borgen van een duurzame omgang met de ondergrond voor zowel de korte als de lange termijn is van belang voor de gemeente Breda. De Bredase ondergrond vertegenwoordigt een grote waarde die bescherming verdient. Denk bijvoorbeeld aan ons schone drinkwater of de grote potentie voor bodemenergie die in Breda aanwezig is. Ook biedt de ondergrond kansen die een meerwaarde geven aan ruimtelijke ontwikkelingen. Binnen de planologie wordt al geruime tijd gebruik gemaakt van de lagenbenadering, een model om de verschillende dimensie mee te nemen. De laatste jaren wordt de ondergrond hierin meegenomen als volwaardige laag. Ook de gemeente Breda erkent de meerwaarde van de ondergrondse dimensie en wil de ondergrond integraal onderdeel laten uitmaken bij verschillende plannen en projecten. Lagenbenadering In de structuurvisie is het bovenstaande belang erkend. Hierin is vastgelegd dat voorliggend bodemmasterplan op wordt gesteld, met daarin de belangrijkste ondergrondaspecten voor Breda. Dit bodemmasterplan bevat een visie op de Bredase ondergrond en enkele beleidskeuzes. Daarnaast vormt het de basis voor een uitvoeringsprogramma waarbij aansluiting is gezocht met trends en ontwikkelingen zoals circulaire economie en raakvlakken van aanpalende vakgebieden. De Bredase bodem is de basis voor deze aspecten van duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 9 Eigenlijk zijn er drie redenen waarom regie voeren op de Op basis van de systematiek ondergrondkwaliteiten 1 zijn de ondergrond noodzakelijk is. Als eerste heeft onze benutting belangrijkste thema s voor Breda geïdentificeerd. Het betreft: van de ondergrondse ruimte effecten en consequenties voor archeologie; de langere termijn. Zo duurt een sanering van een verontreiniging jaren en is het verwijderen van ondergrondse voorzienin- bodemenergie; kabels, leidingen en riolering; gen kostbaar. Als tweede zijn er verschillende stakeholders die drinkwater voorraad; elk hun eigen belang bij de ondergrond hebben. ondergronds bouwen; Deze belangen kunnen elkaar bijten. Als laatste worden de landschappelijke diversiteit; belangen van de ondergrond geborgd door diverse bevoegde waterbergend en waterfilterend vermogen bodem; gezagen. Dit is afhankelijk van diepte en thema. Daarom is een schone en veilige bodem. regie voeren over het benutting en bescherming van de ondergrond van belang. De overheid en met name de Bij ruimtelijke planvorming, diverse projecten en bij beleidsafwegingen wordt een balans gezocht tussen het benutten en gemeente is goed in staat om belangen af te wegen en daarmee een goede leefomgeving voor haar inwoners te het beschermen van de verschillende kwaliteiten in de borgen. Een planprocedure als het bestemmingsplan is hier ondergrond. Vaak wordt dit sectoraal benaderd vanuit een een duidelijk voorbeeld van. Dat de gemeente het beste specialisme of een afdeling. Belangen worden eenzijdig geschikt voor de regierol wordt ook door andere bevoegde ingebracht in een project waarbij het overzicht en het gezagen beaamd. De gemeente Breda wil door gebruik te samenhangend belang van de ondergrond ontbreekt. Door maken van bestaande instrumentarium en proactief te nu juist de verschillende kansen en belemmeringen voor een handelen belangen optimaal borgen. project inzichtelijk te maken kan worden gezocht naar synergie tussen kwaliteiten en functies. Waar overlappen en 2.1. Ondergrondkwaliteiten versterken kwaliteiten elkaar? Ook kent de ondergrond fysische beperkingen en wettelijke randvoorwaarden. Welke kwaliteiten heeft de ondergrond? Vroegtijdige afstemming voorkomt onnodige tegenstrijdig- De ondergrond van Breda herbergt verschillende kwaliteiten heden. De ondergrond vroegtijdig en samenhangend en functies die men vaak als vanzelfsprekend beschouwd. Dit inbrengen levert tijdwinst en kostenvoordeel op in een komt vooral omdat ze niet in het oog springen, ze bevinden project. zich onder het maaiveld. Kijkend naar Breda zien we een veelvoud aan functies en kwaliteiten in de ondergrond. 1 Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 17 De naderende uitputting van fossiele brandstoffen en de klimaatsveranderingen hebben energie tot één van de meest prioritaire thema s gemaakt van deze eeuw. Naast het verminderen van het verbruik wordt ook stevig ingezet op duurzame energievoorziening. Hierbij is de uitdaging om te komen tot een betaalbare, betrouwbare, schone en ruimtelijk inpasbare energievoorziening die bovendien in economisch én sociaal opzicht is te rechtvaardigen. Breda heeft hoge ambities op klimaat en energie. Om deze ambitie te realiseren is inzet van meerdere methoden, zoals duurzame warmte opwekking of energieopwekking, nodig. In de structuurvisie is geconstateerd dat het huidige potentieel van duurzame energie in Breda echter nog nauwelijks is ontsloten, dit geldt met name voor bodemenergie. 3.1 Bodemenergie als essentiële pijler Inzet op bodemenergie Als we onze duurzaamheidsdoelstellingen willen bereiken is een optimale inzet op bodemenergie essentieel. Er zijn verschillende vormen van bodemenergie, waarvan de meest kansrijke zijn geïnventariseerd. In de bijlagen is aanvullende informatie opgenomen over de verschillende vormen van bodemenergie. Warmte en koude opslag maakt gebruik van de eigenschappen van de bodem om warmte en koude uit de bodem te onttrekken en te bufferen. Het is een beproefde techniek die vooral toegepast wordt in utiliteitsgebouwen vanwege de significante bijdragen voor koeling in de zomer. Maar ook diepe bodemenergie, zoals geothermie, is geschikt voor het verwarmen van kassen of stadsverwarming. Bodemenergiesystemen zijn onder te verdelen in vier soorten: Gesloten bodemenergiesystemen, ook wel bodemwarmtepompen of bodemlussen genoemd; Open bodemenergiesystemen, beter bekend als Warmte Koude Opslag (WKO); Hoge temperatuur opslag; Geothermie. Doelmatig gebruik van bodemenergie Elk duurzame energievoorziening kent zijn eigen aandachtspunten, zo ook bodemenergie. Het is daarom van belang dat de gemeente regie voert om doelmatig gebruik van bodemenergie te borgen. Regie voeren kan op verschillende manieren en bestaat vaak uit een combinatie van instrumenten. Grofweg kan regie onderverdeeld worden in drie categorieën die stimulerend of belemmerend kunnen werken: Financieel - economisch: dit gaat enerzijds om subsidie ter stimuleren maar ook repressief optreden bij overtredingen door adequaat toezicht en handhaving; Beleidsmatig: door opstellen van beleidsregels ter bescherming van verschillende belangen (veelal belemmerend) maar ook afstemmen van procedures en verkorten van doorlooptijd (stimulerend); Communicatief: door het verzorgen van voorlichting, bijdrage leveren aan kennisontwikkeling en het samenbrengen van een netwerk (stimulerend). De gemeente Breda maakt vooral gebruik van beleidsmatige en communicatieve instrumenten. In de structuurvisie is het bovengrondse energielandschap in beeld gebracht. Hierin zijn de kansen en zoekgebieden weergegeven. Hetzelfde is Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 27 Een relatief nieuwe ontwikkeling met betrekking tot duurzaamheid is het concept circulaire economie. Dit concept richt zich op het maximaliseren van hergebruik van producten en grondstoffen en het minimaliseren van waardevernietiging binnen iedere schakel van een productieproces. Een belangrijk kenmerk van de circulaire economie is dat een gesloten kringloop wordt nagestreefd. De bodem levert op verschillende wijzen een belangrijke bijdrage aan de circulaire economie. Zo levert de bodem veel grondstoffen op zoals grond, hout en nutriënten maar ook diensten zoals waterzuivering en tijdelijke opslag van energie, water of afval. Daarnaast kenmerkt de bodem zich ook door vele kringlopen. De circulaire economie vormt het hoofdprincipe van het duurzaam bodem- en waterbeheer in de Gemeente Breda. 4.1 Maatschappelijk verantwoord bodemgebruik De gemeente Breda heeft enkele wettelijke taken in het bodem- en grondwaterbeheer maar heeft ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Zo kan zij op basis van het bodembeleid rechtstreeks sturen op de hergebruiksmogelijkheden van secundaire grondstromen. Maar de provincie is primair verantwoordelijk voor de bescherming van de drinkwatervoorraad waaruit in Breda wordt geconsumeerd. Kortom, in samenwerking met de mede overheden provincie, omgevingsdienst en waterschap, is de gemeente Breda verantwoordelijk voor het uitvoeren van duurzaam bodemen grondwaterbeheer. In de volgende afbeelding is het bodembeheer van Breda inzichtelijk gemaakt. 4.2 Bodemkwaliteit Inleiding De gemeente Breda is sinds 2003 bevoegd gezag ten aanzien van de Wet bodembescherming en onderschreef het Convenant Bodemontwikkelingsbeleid en aanpak spoedlocaties van Daarmee is de gemeente Breda mede verantwoordelijk voor de uitvoering en begeleiding van de bodemsaneringsoperatie. Deze bodemsaneringsoperatie bestaat uit het onderzoeken van mogelijk verontreinigde locaties, de sanering van bodemverontreiniging en de beheersing van risico s. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 43 Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 57 We gebruiken de bodem steeds meer als energiesysteem. De bufferende werking van de bodem kan worden ingezet om warmte en koude op te slaan en te onttrekken uit de bodem. Deze warmte en koude, eventueel omgezet in energie verwarmen of koelen we gebouwen. Daarmee is bodemenergie een vorm van duurzame energie. Door gebruik te maken van deze bronnen van energie kunnen onder meer gebouwen, woningen, kassen en fabrieken op een duurzame manier worden verwarmd en gekoeld. Er zijn verschillende soorten bodemenergiesystemen. Open systemen Bij open systemen worden in principe twee bronnen geboord tot in een geschikte grondwaterlaag, meest tussen de 20 en 70 meter diep. s Zomers wordt water uit de koude bron (ongeveer 7 C) gepompt en wordt de koude direct gebruikt voor koeling. Het opgewarmde water wordt teruggebracht in de warme bron (15-25 C). s Winters wordt met dit opgewarmde water en een warmtepomp het gebouw verwarmd met een lage temperatuurverwarming, waarna het afgekoelde water weer in de koude bron terugvloeit. Omdat de natuurlijke constante de temperatuur in de bodem wordt gebruikt in combinatie met extra toegevoegde energie, kan een besparing aan primaire energie van 50% worden behaald waarbij het rendement ligt op koeling. Het gaat bij open systemen om grotere systemen, die geschikt zijn voor grote kantoren, wooncomplexen vanaf zo n 30 tot 50 woningen, glastuinbouw en industrieterreinen. Deze systemen hebben een uitstraling op het omringende grondwater tot enkele tientallen meters, vaak voorbij de grenzen van het eigen perceel. Hierdoor kan interferentie met nabijgelegen systemen optreden. Er zijn meer dan 1600 open systemen bekend in Nederland, die samen een volume water verplaatsen vergelijkbaar met de jaarlijks gewonnen hoeveelheid drinkwater uit grondwater. Open systemen zijn gereguleerd middels een vergunning onder de Waterwet. De provincie Noord Brabant heeft aangegeven dat geen bodemenergiesysteem mag worden gerealiseerd onder de 80 meter diepte. Dit in verband met de winning van drinkwater uit Bodemenergie Ondiepe systemen: WKO Diepe systemen: Geothermie Open: grondwatersystemen Gesloten: bodemwarmtewisselaars Recirculatiesystemen Opslagsystemen Doubletten Monobronnen Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 65 Geldigheidstermijn van een bodemonderzoek Een bodemonderzoek is vijf jaar geldig, gerekend vanaf de uitvoeringsdatum van het veldwerk, tenzij er aanwijzingen zijn dat de bodemkwaliteit veranderd is sinds de uitvoering van het bodemonderzoek. Voorbeelden van zulke uitzonderingen zijn: 1. Mobiele verontreinigingen en situaties waarbij activiteiten plaatsvinden of hebben plaatsgevonden die tot bodemverontreiniging (hebben) kunnen leiden. 2. Situaties waar duidelijke veranderingen hebben plaatsgevonden in bodemsamenstelling en gebruik in de afgelopen jaren. Hierbij kan men denken aan een calamiteit of (illegale) dumping. Wanneer is nader bodemonderzoek noodzakelijk Op basis van een verkennend bodemonderzoek wordt de uitspraak gedaan of nader bodemonderzoek noodzakelijk is. Dit is sterk afhankelijk van de verontreinigsituatie. De praktijk heeft ons geleerd wat bij de beoordeling, of vervolg onderzoek moet worden meegewogen, namelijk: 3. Bij het aantreffen van licht verhoogde gehalten aan VOCl in het grondwater is er sprake van een antropogene verontreiniging. Een nader onderzoek is noodzakelijk om te achterhalen van welke bronlocatie deze verontreiniging afkomstig is. 4. Binnenstedelijke gebied kan door zijn gebruikshistorie heterogeen diffuus verontreinigd zijn. Het aantreffen van verhoogde gehalten aan zware metalen en PAK komt vaker voor. Indien sprake is van licht tot sterk verhoogde gehalten die te relateren zijn aan diffuse historische stedelijke verontreiniging is nader onderzoek niet noodzakelijk. 5. In bepaalde gebieden binnen Breda komen van nature verhoogde achtergrondgehalten zware metalen voor in het grondwater. Wanneer uit historisch dossieronderzoek en een locatie-inspectie blijkt dat er op de locatie geen bronnen zijn (geweest) voor zware metalen en deze gehalten vaker in dat gebied worden aangetroffen, is mogelijk geen vervolgonderzoek noodzakelijk. Dit wordt altijd beoordeeld door het bevoegd gezag. Gevalsafbakening bij nader onderzoek In de praktijk worden vaak meerdere verontreinigingen op één terrein aangetroffen. Er kan dan sprake zijn van verschillende verontreiniginggevallen of één verontreiniginggeval wat uit meerdere spots bestaat. Dit is van belang voor het (juridische/procedurele) vervolgtraject. Om te kunnen spreken van één geval van verontreiniging moeten de spots een technische, organisatorische en ruimtelijke samenhang vertonen. Hierbij dient in meer of mindere mate aan elk van de drie genoemde samenhangcriteria te worden voldaan. Bovendien moet de verontreiniging zijn veroorzaakt door menselijk handelen. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 69 Inhoud Samenvatting > regie voeren op de ondergrondse ruimte regie voeren op de Ruimte ondergrondse ruimte 2 duurzaam bodem en watergebruik duurzaam bodem en Bodem watergebruik 4 Bijlagen / I Bodemenergie Samenvatting... 7 Inleiding 1 1 Inleiding De vergeten derde dimensie Beleidsontwikkelingen: van bodem naar ondergrond Een nieuwe rol: richten, inrichten en verrichten Proces van totstandkoming Ruimte Ondergrondkwaliteiten Kabels, leidingen en riolering; Ruimte met Toekomst Niet gesprongen explosieven het realiseren van een stimulerende aanpak voor bodemenergie het realiseren van een stimulerende Energie aanpak voor bodemenergie 3 3 Energie Bodemenergie als essentiële pijler WKO en Bodemlussen Wettelijke regulering van bodemenergiesystemen Belangrijk instrument is interferentiegebieden Inventarisatie gesloten bodemenergiesystemen Geothermie Breda participeert in de Green Deal stimulering Geothermie Brabant Breed Bodem Maatschappelijk verantwoord bodemgebruik Bodemkwaliteit Inleiding Spoedlocaties - bodemconvenant Bevoegd gezag Wet bodembescherming Nazorg en bodembeheer Ontwikkelgestuurde aanpak Nota bodembeheer en bodemkwaliteitskaart Versterken van het gebruik van bodeminformatie Bodembescherming en schaliegas Effecten van de winning van schaliegas Rijksstructuurvisie schaliegas Inbreng van Bredase belangen De parkeergarage Het Turfschip ondergronds aangelegd De parkeergarage Het Turfschip ondergronds aangelegd De parkeergarage Het Turfschip ondergronds aangelegd Bijlage / I Bodemenergie De parkeergarage Het Turfschip ondergronds aangelegd Bijlagen / II Aandachtspunten bij B bodemonderzoek en -sanering Bijlage / II Aandachtspunten bij bodemonderzoek en -sanering Bijlage / III FACTSHEET MTBE Bijlage / IV FACTSHEET EN AANPAK VOCL Kaarten gesloten bodemenergiesystemen Schaliekaarten

4 Samenvatting > Waarom een bodemmasterplan? We gebruiken onze bodem steeds intensiever, van bodemenergie en drinkwatervoorraad tot plaats voor kabelnetwerken. Hierbij worden we vaak geconfronteerd met tegengestelde belangen. We moeten afwegingen maken tussen benutten en beschermen van onze bodem. De ondergrond is een kostbaar goed, het vraagt om een goede ordening van ruimte om onze bovengrondse activiteiten te kunnen ontplooien. Het gaat vooral om afstemming van kansen en bedreigingen. Nieuwe wetgeving legt aanvullende taken en verplichtingen op aan gemeenten, op gebied van bodemenergie, verontreiniging en grondwaterbeleid. Er is een Rijksstructuurvisie voor de ondergrond (STRONG) in de maak, evenals een Rijksstructuurvisie Schaliegas. De nieuwe AmvB Bodemenergie legt taken en plichten bij gemeenten op het gebied van gesloten systemen. Ook wordt er gewerkt aan een nieuw bodemconvenant, dat in 2015 afspraken tussen Rijk en bevoegde gemeenten bekrachtigd. Naast het economische belang is de ondergrond essentieel om klimaatdoelstellingen te behalen. Voor hemelwaterinfiltratie en de bestrijding van hittestress hebben we de bodem hard nodig. Ook buiten de muren van het stadskantoor wordt aange-drongen op ordening van de Bredase ondergrond, met de gemeente als regisseur van beleid en uitvoering. In de structuurvisie Breda2030 is al een aanzet gedaan voor deze rol, het is nu zaak de hoofdkeuzes uit te werken op een concreter niveau. Dit bodemmasterplan is een nieuwe vorm van beleid maken. Het bevat zowel visie (wat willen we bereiken), beleid (wat mag wel en niet) en uitvoering (wat gaan we doen de komende tijd) in één stuk. Er is een onderverdeling gemaakt in drie hoofdonderwerpen: ruimte, energie en bodem/water. Visie De gemeente Breda is bevoegd gezag voor de Wet bodembescherming en daarmee de hoeder van haar ondergrond. Waardevolle zaken als drinkwater, bodemenergie en schone bodem worden beschermd en benut. Problemen als verontreiniging, niet gesprongen explosieven en leidingen worden aangepakt en zijn zoveel mogelijk in beeld. Schadelijke zaken als schaliegaswinning en fracking worden niet toegestaan. Hergebruik van grond- en bouwstoffen leidt tot een trendbreuk naar meer hergebruik en een circulaire economie. De Bredase bodem vormt letterlijk en figuurlijk de basis voor duurzame ruimtelijke ontwikkeling. BESLISPUNTEN RUIMTE 1. Er wordt voortaan in 3D gedacht en ontwikkeld, ieder ruimtelijk plan krijgt een paragraaf ondergrond. Dit sluit geheel aan bij de integrale afweging die in het kader van de Omgevingswet en toekomstige omgevingsplannen zal gaan gelden. 2. Ruimtegebruik dat bodemschatten bedreigt, zoals ons kostbare schone drinkwater wordt nauwkeurig afgewogen. Denk bijvoorbeeld aan schaliegaswinning of gesloten bodemwarmtewisselaars die schadelijke stoffen bevatten. Afwegingen worden neutraal en transparant gemaakt, bescherming prevaleert boven benutting. 3. Breda stuurt op duurzaam grond- en bouwstoffenbeheer in (en tussen) projecten, door aan te sluiten bij het gedachtegoed van de circulaire economie. Er start een pilot hergebruik van grond en bouwstoffen, wat een economisch en milieuvoordeel kan betekenen. Verder wordt structureel overleg geïnitieerd met partners en stakeholders om ondergrondse belangen van de Bredase bodem te borgen. Dynamische bodem- en ondergrondinformatie wordt in een Geografisch Informatiesysteem gezet. Kennis is dan vroegtijdig in te zetten voor een beoogd plan of project. Ook stelt Breda een risicokaart van niet gesprongen explosieven op. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 5

5 We gebruiken onze bodem voor uiteenlopende zaken, van landbouw tot schoon drinkwater. Het is belangrijk dat we onze bodem niet alleen benutten maar ook beschermen. Zo kunnen ook toekomstige generaties er van profiteren. BESLISPUNTEN ENERGIE 1. Ontwerpen van bodemenergieplannen voor drukke gebieden, zoals bedoeld in de AMvB Bodemenergie, waarin deelgebieden worden bestemd. 2. Op termijn aansluiten op bestaande warmtenetten, of gebruik maken van bestaande infrastructuur, alsmede het aanleggen van nieuwe warmtenetten. Restwarmte wordt zo elders in de stad gebruikt of via ondergrondse buffering bewaard voor toekomstige doeleinden. 3. Breda geeft prioriteit aan bodemenergie als duurzame energiebron, wat betekent dat: 4. Bodemenergie ook mogelijk is in de openbare ruimte; 5. Breda actief stuurt op collectieve duurzame bodemenergiesystemen, er zal eerder aangestuurd worden op open systemen waarbij collectief gebruik en delen van koude en warmte mogelijk is; 6. Interferentiegebied met beleidsregels worden vastgesteld om (risicovolle) gesloten bodemenergiesystemen te beperken door een vergunningplicht op te leggen. Er wordt dus niet verboden, maar in een interferentiegebied is een vergunning nodig, in plaats van alleen een melding. Er wordt dus feitelijk een extra toetsmoment ingelast. Verder wordt nadere invulling geven aan de Greendeal Geothermie. Daarnaast wordt de kennis en het netwerk aangaande Schaliegas versterkt, zodat de Bredase belangen op dit gebied beter verdedigd kunnen worden. BESLISPUNTEN BODEM/WATER 1. Breda conformeert zich aan de aanpak van spoedlocaties (locaties waar risico s zijn vanwege bodemverontreiniging) uit het bodemconvenant. 2. Breda pakt ook niet-spoedlocaties aan (geen acuut risico, wel verontreiniging) en kiest voor een ontwikkelgestuurde aanpak. Een ontwikkeling bij een verontreiniging wordt aangegrepen om de bodem aanvullend te zuiveren en drempels voor ontwikkelingen te slechten door onderzoek of sanering. 3. Waterkwaliteit en -infiltreren in de bodem krijgt aandacht in projecten en plannen. a. Kleine buien infiltreren plaatselijk, grote buien bergen in centrale waterpartijen. b. Drainagemiddelen worden gecreerd bij revitalisering van stedelijk gebied. c. er wordt verantwoord gebruik gemaakt van de natuurlijk aanwezige stromingen voor afbraak van verontreiniging en afvoer van overtollig hemelwater. In dit bodemmasterplan zijn enkele aandachtspunten opgenomen ten aanzien van bodemonderzoek- en sanering. Voor specifieke stoffen zijn factsheets opgenomen. In 2015 wordt de bestaande bodembeheernota en bijbehorende bodemkwaliteitskaart herzien, om hergebruik van grond nog beter mogelijk te maken. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 7

6 Inleiding 1 In de Bredase structuurvisie Breda2030 is gekozen voor het ontwikkelscenario van een compacte stad. Niet meer richten op groei naar buiten, maar op cultivatie van de hoogwaardige kwaliteit binnen de huidige stad. Met name de stedelijke ruimte wordt daardoor intensiever gebruikt, dit geldt ook voor de ondergrondse ruimte. Door technologische vooruitgang is bovendien meer mogelijk in de ondergrond. Trends in ondergronds bouwen, de toepassing van bodemenergie, infiltratie van hemelwater en ondergrondse kabel- en leidingnetwerken zijn hier voorbeelden van. Bestaande en nieuwe functies worden op, onder of naast elkaar geplaatst. Door deze toenemende ruimtedruk groeit de kans op conflicterende belangen. Het voeren van regie is noodzakelijk om belangen optimaal te kunnen borgen. Breda heeft een erg specifieke bodem; veel zand en relatief schoon. Ook de singelstructuur rondom het centrum is een bijzonder kenmerk van de Bredase bodem/water matrix. 1.1 De vergeten derde dimensie Het borgen van een duurzame omgang met de ondergrond voor zowel de korte als de lange termijn is van belang voor de gemeente Breda. De Bredase ondergrond vertegenwoordigt een grote waarde die bescherming verdient. Denk bijvoorbeeld aan ons schone drinkwater of de grote potentie voor bodemenergie die in Breda aanwezig is. Ook biedt de ondergrond kansen die een meerwaarde geven aan ruimtelijke ontwikkelingen. Binnen de planologie wordt al geruime tijd gebruik gemaakt van de lagenbenadering, een model om de verschillende dimensie mee te nemen. De laatste jaren wordt de ondergrond hierin meegenomen als volwaardige laag. Ook de gemeente Breda erkent de meerwaarde van de ondergrondse dimensie en wil de ondergrond integraal onderdeel laten uitmaken bij verschillende plannen en projecten. Lagenbenadering In de structuurvisie is het bovenstaande belang erkend. Hierin is vastgelegd dat voorliggend bodemmasterplan op wordt gesteld, met daarin de belangrijkste ondergrondaspecten voor Breda. Dit bodemmasterplan bevat een visie op de Bredase ondergrond en enkele beleidskeuzes. Daarnaast vormt het de basis voor een uitvoeringsprogramma waarbij aansluiting is gezocht met trends en ontwikkelingen zoals circulaire economie en raakvlakken van aanpalende vakgebieden. De Bredase bodem is de basis voor deze aspecten van duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 9

7 De Bredase bodem in drie schaalniveau s. Linksboven het centrum, met ondergrondse infra, archeologie en verontreiniging (0 tot 20 meter diepte). Linksonder de hele stad, met de schuin aflopende bodemprofielen, waterstructuren en bodemenergie (0 tot 120 meter diepte). Rechts iets wat in Breda niet is toegestaan, een installatie voor schaliegaswinning (tot 5 km diepte). 1.2 Beleidsontwikkelingen: van bodem naar ondergrond Van saneren naar beheer Sinds de start van de bodemsaneringsoperatie, begin jaren 80, zijn veel risicovolle verontreinigingen opgeruimd en wordt de bodem steeds schoner. In 2009 zijn landelijk afspraken gemaakt over het afronden van de huidige saneringsoperatie. Hierbij ligt de focus op spoedeisende locaties met humane, ecologische en/of verspreidingsrisico s. Door middel van een convenant zijn de afspraken vastgelegd en de verantwoordelijkheden van het Rijk gedelegeerd naar de provincies en gemeenten. Aan de andere kant ontstaan opnieuw locaties met een bodemverontreiniging door lekkages, dumpingen of het gebruik van nieuwe stoffen. Een voorbeeld hiervan is de stof MTBE die lood heeft vervangen om te zorgen voor betere verbranding van benzine. MTBE zorgt voor smaakbederf van drinkwater. Ook toename van bijvoorbeeld bestrijdingsmiddelen, antibiotica, PFOS (brandvertrager) in de bodem en in het grondwater worden als nieuwe bedreiging aangeduid. Het doel van het landelijk bodembeleid is om bij bestaande verontreinigingen de risico s zoveel mogelijk weg te nemen en nieuwe verontreinigingen te voorkomen. Dit betekent een verschuiving van actief verwijderen (saneren) naar preventie en het beheersen van (oude) bestaande verontreiniging. Ook de gemeente Breda sluit met haar uitvoeringsprogramma hierbij aan. De kwaliteiten van de ondergrond Het Nederlandse bodembeleid richtte zich lange tijd voornamelijk op het saneren van verontreiniging. Een belangrijke ontwikkeling is het in breder perspectief plaatsen van onze bodem. De bodem is meer dan alleen een milieuhygiënische kwaliteit (wel of niet verontreinigd), ze vervult diverse functies en heeft verschillende kwaliteiten. Zo kan de bodem een bijdrage leveren aan de duurzame energiedoelstellingen door gebruik te maken van bodemenergie. Ook herbergt de bodem een deel van onze historie; archeologische resten en aardkundige waarden vertellen iets over onze ontstaansgeschiedenis. De goede eigenschappen van de bodem, zoals de draagkracht om op te bouwen, gebruiken we veelvuldig. In deze bredere benadering wordt in de regel gesproken over de ondergrond (bodem, ruimte, water, energie etc.) in plaats van de bodem (verontreinigingsbenadering). Benutten en tonen Om de kwaliteiten van de ondergrond te kunnen benutten is het van belang dat deze ondergrondse dimensie vroegtijdig betrokken wordt in plannen en projecten. Hierdoor worden kansen en knelpunten inzichtelijk gemaakt. Er kan gezocht worden naar synergie, zodat thema s en activiteiten elkaar kunnen aanvullen en versterken. De toenemende complexiteit in projecten en de drukte in de ondergrond maken dat het tijdig inzicht hebben van kansen en knelpunten van de ondergrond een meerwaarde heeft. Het tijdig afstemmen van diverse belangen in de ondergrond is van belang voor de ontwikkeling van Breda. 1.3 Een nieuwe rol: richten, inrichten en verrichten Tijdens een eerdere reorganisatie binnen de gemeente Breda is het addagium inrichten, richten en verrichten geïntroduceerd. Dit is een heldere indeling gebleken in het handelen van een gemeente. Het is op hoofdlijnen ook van toepassing op het thema ondergrond en de rol van de gemeente Breda hierin. Decentralisatie en keuzes (richten) Door decentralisatie komen er meer verantwoordelijkheden en taken te liggen bij de gemeente. Dit terwijl de middelen en beschikbare fte s niet evenredig toenemen. Het is van belang om de beschikbare middelen en capaciteit zo efficiënt mogelijk in te zetten voor een maximaal resultaat. Dit betekent keuzes maken en prioriteiten stellen; richten dus. Tegenwoordig is het belangrijk dat de gemeente als netwerkorganisatie, slim samenwerkt met andere overheden en stakeholders. Dit is niet anders voor de ondergrond. De bevoegdheidsverdeling over de ondergrond is bovendien versnipperd, verschillende bevoegdheden zijn ondergebracht bij meerdere overheden. Van Rijk tot provincie en van waterschap omgevingsdienst, er zijn verschilende actoren aan het werk in dezelfde Bredase bodem. Dit bodemmasterplan kent een duidelijke prioriteitstelling, daarnaast wordt de 10 Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 11

8 samenwerking gezocht buiten de gemeentelijke organisatie, zodat natuurlijke versterking mogelijk is. Samen werken met de andere stakeholders van de Bredase bodem is dus essentieel. Regie op hoofdlijnen (inrichten) De overheid bevindt zich in een transitie waarbij meer ruimte is voor zelforganisatie en waarin sneller gereageerd moet kunnen worden op dynamiek. De faciliterende overheid neemt verschillende regierollen aan en past diverse besturingstijlen toe. Bij de nieuwe overheid maakt men een bewuste keuze welke rol zij wil en kan spelen bij initiatieven die in de samenleving ontstaan. De overheid kan ervoor kiezen initiatieven te omarmen en te reguleren waar nodig, of juist volledig vrij te laten waar gewenst. Dit geldt ook voor de ondergrond. Voor sommige aspecten draagt de gemeente een grotere verantwoordelijkheid en vervult de gemeente meerdere taken en rollen die rechtstreeks sturend werken. Bij andere aspecten betreft het een prikkelende rol of regie. Hoe de gemeente Breda haar rol op specifieke onderwerpen ziet wordt verder uitgediept in dit bodemmasterplan. Kortom, hoe richten we bepaalde processen en overlegvormen in om gezamenlijke doelen te bereiken. 1.4 Proces van totstandkoming De gemeente Breda heeft dit bodemmasterplan opgesteld. Hiervoor zijn verschillende werksessies gehouden met interne en externe stakeholders en vele beleidsgerelateerde collega s. De opgaven van de ondergrond en de taken en verantwoordelijkheden van de gemeente zijn geïnventariseerd. vervolgens heeft een verdieping geleid tot het formuleren van speerpunten die nader zijn uitgewerkt. Door het formuleren van acties voor de eigen organisatie wordt dit uitvoeringsprogramma de leidraad voor het ondergrondbeleid voor de komende 5 jaar ( ). Daarnaast biedt het een perspectief voor ontwikkeling en beheer van de ondergrond richting De basis van dit bodemmasterplan is tot stand gekomen door kennis van diverse disciplines te delen, o.a. in workshops. Van energie en bodem tot water, civiele techniek, infra en beheer. Ook de stakeholders uit de stad zijn betrokken. De belangen zijn divers, van drinkwaterbescherming tot duurzame energie en van openbare werken tot economische (ruimtelijke) ontwikkeling. Trends en ontwikkelingen (verrichten) Het Rijk stelt momenteel een Structuurvisie voor de Ondergrond (STRONG) op en werkt daarnaast aan een Structuurvisie Schaliegas met bijbehorende Milieueffectrapportage. Vanuit de rijksoverheid wordt het belang van de ondergrond dus ingezien. De Brabantse bodem, en met name de Bredase bodem kent een specifieke opbouw. Veel zand, relatief schoon grondwater, veel potentie voor bodemenergie en stevig fundament voor bouw. De Bredase bodem is het natuurlijk kapitaal voor huidige en toekomstige generaties dat beschermd en benut moet worden. Het is verstandig om als gemeente een eigen plan voor de ondergrond te formuleren en bekrachtigen. Het bodemmasterplan stelt prioriteiten over wat de gemeente de komende jaren gaat doen. Een programma op hoofdlijnen, welke projecten en taken verrichten we als gemeente de komende tijd. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 13

9 RUIMTE - REGIE Onbekend maakt onbemind. Dat geldt ook voor de rol van de bodem. In plannen en projecten wordt veel meer aandacht besteedt aan het bovengrondse. Dat is ook logisch, de bovengrond is wat je uiteindelijk ziet. Toch is het verstandig om in plan en project meer rekening te houden met de bodem. Immers, een bodemverontreiniging kan een drempel voor ontwikkelingen vormen vanwege de bijkomende kosten. Bevoegdheid Mark Grond 0-20 Gemeente Waterschap Provincie BrabantWater Rijk Ruimte in de stad wordt schaars, ook de ondergrondse ruimte zal vaker benut worden voor bouw of vervoer. De toenemende kans op hevigere buien betekent dat we ook een beroep op de bodem moeten doen voor de infiltratie van hevige buien, onze riolering kan deze grote hoeveelheden water niet aan. Natuurlijk willen we ook graag droge voeten houden, wat betekent dat grondwaterbeheer de aandacht verdient. En supersnel internet vindt vaak zijn weg via ondergrondse glasvezelkabels. Het simpelweg onder de aandacht brengen van de belangrijke rol van de ondergrond is een nevendoel dat met het opstellen van dit bodemmasterplan, de verrichte overleggen en workshops al deels bereikt is. Naast de (te) beperkte aandacht voor de ondergrond in plan en project speelt er nog een specifiek probleem; de bevoegdheden in de ondergrond zijn versnipperd. Gemeente, waterschap, provincie, waterleidingbedrijf en rijksoverheid; allemaal hebben ze een deelbevoegdheid. Grofweg neemt de hoogte van het overheidsorgaan toe met de diepte van de bodem. Hoe dieper men gaat, des te hoger de instantie. Met de diepte van de bodem nemen vaak ook de belangen toe, alsmede potentiële schade van ingrepen. Natuurlijke processen in de diepe bodem verlopen traag en hebben veel tijd nodig om te herstellen. Sommige processen zijn zelfs onomkeerbaar. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 15

10 Ruimte 2 regie voeren op de ondergrondse ruimte Duurzame landbouw, zonder uitputting van de bodem krijgt de laatste tijd steeds meer aandacht. regie voeren op de ondergrondse ruimte Eigenlijk zijn er drie redenen waarom regie voeren op de ondergrond noodzakelijk is. Als eerste heeft onze benutting van de ondergrondse ruimte effecten en consequenties voor de langere termijn. Zo duurt een sanering van een verontreiniging jaren en is het verwijderen van ondergrondse voorzieningen kostbaar. Als tweede zijn er verschillende stakeholders die elk hun eigen belang bij de ondergrond hebben. Deze belangen kunnen elkaar bijten. Als laatste worden de belangen van de ondergrond geborgd door diverse bevoegde gezagen. Dit is afhankelijk van diepte en thema. Daarom is regie voeren over het benutting en bescherming van de ondergrond van belang. De overheid en met name de gemeente is goed in staat om belangen af te wegen en daarmee een goede leefomgeving voor haar inwoners te borgen. Een planprocedure als het bestemmingsplan is hier een duidelijk voorbeeld van. Dat de gemeente het beste geschikt voor de regierol wordt ook door andere bevoegde gezagen beaamd. De gemeente Breda wil door gebruik te maken van bestaande instrumentarium en proactief te handelen belangen optimaal borgen. 2.1 Ondergrondkwaliteiten Welke kwaliteiten heeft de ondergrond? De ondergrond van Breda herbergt verschillende kwaliteiten en functies die men vaak als vanzelfsprekend beschouwd. Dit komt vooral omdat ze niet in het oog springen, ze bevinden zich onder het maaiveld. Kijkend naar Breda zien we een veelvoud aan functies en kwaliteiten in de ondergrond. Op basis van de systematiek ondergrondkwaliteiten 1 zijn de belangrijkste thema s voor Breda geïdentificeerd. Het betreft: archeologie; kabels, leidingen en riolering; bodemenergie; drinkwater voorraad; ondergronds bouwen; landschappelijke diversiteit; waterbergend en waterfilterend vermogen bodem; een schone en veilige bodem. Bij ruimtelijke planvorming, diverse projecten en bij beleidsafwegingen wordt een balans gezocht tussen het benutten en het beschermen van de verschillende kwaliteiten in de ondergrond. Vaak wordt dit sectoraal benaderd vanuit een specialisme of een afdeling. Belangen worden eenzijdig ingebracht in een project waarbij het overzicht en het samenhangend belang van de ondergrond ontbreekt. Door nu juist de verschillende kansen en belemmeringen voor een project inzichtelijk te maken kan worden gezocht naar synergie tussen kwaliteiten en functies. Waar overlappen en versterken kwaliteiten elkaar? Ook kent de ondergrond fysische beperkingen en wettelijke randvoorwaarden. Vroegtijdige afstemming voorkomt onnodige tegenstrijdigheden. De ondergrond vroegtijdig en samenhangend inbrengen levert tijdwinst en kostenvoordeel op in een project. 1 Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 17

11 Onze geschiedenis heeft zich opgestapeld in de bodem. De Bredase bodem is rijk aan archeologische bodemschatten, die een interessante geschiedenis vertellen. De betekenis van de ondergrond voor Breda, voorbeeld Stationskwartier Voor de herontwikkeling van het stationsgebied is een quickscan uitgevoerd voor de ondergrond. Hierbij is een inschatting gemaakt van optimalisatie mogelijkheden, kijkend vanuit de ondergrond. Hierbij is ook een voorzichtige raming gemaakt van eventuele kostenbesparing. De totale besparing door optimalisatie op basis van de ondergrond is geschat op 5 miljoen euro. Het inschatten van de kosten is vooral om te bepalen waar de quick wins zitten. De belangrijkste resultaten waren: 1. Bodem en water: er is sprake van veel infiltratie en weinig kwel. Door meer groen en onverhard oppervlak wordt de afvoer via riolering beperkt: besparing ,-. Positief effect op de afbraak verontreiniging, klimaatadaptatie en beleving. 2. Rioleringen, kabels en leidingen: een overzicht in een Geografisch Informatie Systeem is een sterk hulpmiddel om graafschade tegen te gaan ten tijde van uitvoer. 3. Bodemenergie en sanering: het bodemenergiesysteem bevindt zich ca. 100 meter dieper dan de verontreiniging, gescheiden door slecht doorlatende laag. Geen nadelige interferentie, alleen invloed tijdens aanleg installatie. 4. Sanering en ecosysteemdiensten: gecontroleerde afbraak van de verontreiniging wordt versterkt door de natuurlijke grondwaterstroming, bestrijding hittestress en verhoging gebiedswaarde. 5. WKO: er is een grotere potentie dan tot dusver is gedacht, door dieper te boren en systemen te combineren kan meer rendement behaald worden. De helft van de kosten kan bespaard worden, ca. 3 maal Grondstromen en bouwstoffen: zo n m 3 grond komt vrij, veel bodemonderzoek verricht. Minder transport door hergebruik bespaart ca Geen aanvoer nieuwe grond door hergebruik bespaart ca Bodemverontreiniging: een betere, minder intensieve en minder kostbare aanpak bespaart Mogelijke kostenreductie en reduceren van barrières voor nieuwe ontwikkelingen. De quickscan is uitgevoerd toen het project al liep. De adviseurs bodem zijn spreekwoordelijk op een rijdende trein gesprongen, wat betekent dat niet alle bevindingen kunnen leiden tot aanpassing van het project. Vanwege voortgang, contracten en afspraken kon uiteraard niet ieder onderdeel gewijzigd worden. Onderdeel 7: bodemverontreiniging is behaald. Het doel van de quickscan was inzichtelijk te maken dat een andere bredere blik op de ondergrond voordelen heeft. Daarin is de quickscan geslaagd. De quickscan en de bevindingen gedurende het opstellen van de structuurvisie Breda2030 zijn mede aanleiding voor dit bodemmasterplan. Inzichtelijk maken van kwaliteiten en voorwaarden De praktijk leert dat het vroegtijdig en samenhangend inbrengen van belangen niet eenvoudig is. Dit komt omdat informatie over de ondergrond versnipperd is opgeslagen en verschilt van detailniveau en kwaliteit. Hierdoor is het vaak niet inzichtelijk wat wel of niet mogelijk is. Door het beter ontsluiten van (dynamische) bodem- en ondergrondinformatie in een kaartenatlas kan informatie vroegtijdig en door verschillende professionals worden ingezet voor het beoogde plan of project. Dit betekent dat beschikbare informatie, bedoeld voor deskundigen, bewerkt moet worden op dusdanige wijze dat deze de vragen van professional uit een ander vakgebied beantwoorden. De kaartenatlas bevat signaleringskaarten van de belangrijkste ondergrondkwaliteiten. Door de kaartenatlas in gemeentelijke projecten toe te passen en vervolgens het gebruik ervan structureel te evalueren wordt de nut en kwaliteit verbeterd. Technische ontwikkelingen maken het makkelijker om informatie en daarmee ook kaarten uit te wisselen en voor een breed publiek beschikbaar te stellen. Indien de kaartenatlas zijn nut heeft bewezen kan deze ook beschikbaar worden gesteld voor Kansen in de ondergrond bij het Stationskwartier. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 19

12 Van de Chasseparking en het Turfschip tot de ondergrondse textielcontainers. We maken in Breda steeds meer gebruik van de ondergrondse ruimte met name in stedelijk gebied. initiatiefnemers buiten de gemeente, waarmee het draagvlak van de ondergrond wordt vergroot en kans op onvoorziene gebeurtenissen verkleint. De gemeente gaat middels een pilot verkennen op welke wijze de Bredase kwaliteiten van de ondergrond het best inzichtelijk gemaakt kunnen worden. Om belangen van de ondergrond op het juiste moment in te brengen in een project of proces is het belangrijk om te weten wanneer wat speelt. Dit gaat om toekomstige ontwikkelingen, (beleidsgerelateerde) projecten en beleidsafwegingen. Op basis van een inventarisatie worden de belangrijkste projecten en processen in beeld gebracht en op een kalender geplaatst. Op deze wijze kan vroegtijdig worden aangehaakt. Knelpunten en trends De gemeente signaleert dat knelpunten optreden, verdere optimalisatie is nodig op zowel operationeel als strategisch niveau. Een optimalisatie leidt tot besparingen bij het 2.2 Kabels, leidingen en riolering; Ruimte met Toekomst Onze samenleving is eigenlijk gebaseerd op grondzaken Onze samenleving is sterk afhankelijk van ondergrondse zaken als energie-, nutsvoorzieingen en regen- en afvalwaterafvoer. Ontwikkelingen zoals smartgrids, laadpalen voor elektrische auto s en bodemenergie zorgen ervoor dat onze ondergrond steeds meer wordt bekabeld. Daarnaast vraagt het decentraal opslaan van energie en de vergroening van het stedelijk gebied om een goede inrichting van onze openbare ruimte boven- en ondergronds. Onvoldoende regie bij planning en aanleg van kabels, leidingen en rioleringen leidt tot inefficiënte werkprocessen, extra kosten en overlast. verleggen kabels, leidingen en riolering in gemeentelijke projecten. Meer graafrust, door het afstemmen van de planning van onderhoud en beheer tussen grondroerders, beperktere overlast in de openbare ruimte doordat (onderhoud)werkzaamheden gelijktijdig plaatsvinden. Door de toekomstige trends wordt de ondergrondse (werk)ruimte beperkt wat het beheer bemoeilijkt en risico op levert voor de kwaliteit van de openbare ruimte. Het eerder meewegen van de belangen van kabels, leidingen en riolering in de planvorming en opstart van projecten voorkomt dat het een kostbare sluitpost wordt die pas in de fase realisatie en beheer aanbod komt. Optimalisatie en synergie? Om te komen tot deze optimalisatie en meer graafrust is een proactieve houding en coördinatie noodzakelijk. Dit betekent dat de belangen vroegtijdig worden ingebracht op strategische beleidsniveau binnen de gemeente. Grootschalige herstructurering, implementatie van de warmtevisie en het uitvoeringsprogramma infrastructuur zijn enkele voorbeelden waarbij raakvlakken met kabels, leidingen, riolering en de ondergrondse ruimte geborgd kan worden. Daarnaast draagt het Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 21

13 Grondwerkzaamheden in de hele gemeente zorgen ieder jaar weer voor een flinke omzet voor aannemers en grondbanken. Van tijd tot tijd neemt het grondverzet met miljoenen m3 s toe door grote projecten, denk aan de HSL/A16, de geluidwal bij Bavel en de ontgraving bij het nieuwe Bredase station. Door betere coördinatie kan dit grondverzet efficiënter, economischer en duurzamer uitgevoerd worden. opstellen van handvatten hoe onze openbare ruimte toekomst bestendig in te richten bij aan verdere borging. De gemeente wil tevens verkennen of verder afstemming van de groot-schalige beheer en onderhoudsopgave met de nutspartijen in de toekomst kan worden gerealiseerd. 2.3 Niet gesprongen explosieven Achtergrond Op alle locaties waar in het verleden oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden kunnen conventionele explosieven 2 worden aangetroffen zoals niet ontplofte vliegtuigbommen (blindgangers), granaten, mijnen en (handwapen-)munitie. In de praktijk wordt vaak gesproken over niet-gesprongen explosieven (NGE). Oorlogshandelingen hebben met name plaatsgevonden op strategische doelen, zoals binnensteden, verbindingswegen, spoorwegen, spoorwegstations, bruggen en havens. In de omgeving van die doelen kunnen in enkele gevallen blindgangers voorkomen, of droppingen van niet gebruikte explosieven. Ook in de gemeente Breda kunnen niet-gesprongen explosieven worden aangetroffen. Bij het graven in de ondergrond als gevolg van een (bouw)project, is de kans aanwezig dat gestuit wordt op deze achtergebleven explosieven, wat een gevaar oplevert bij de uitvoering van grondwerkzaamheden. Sterker nog, dit is al verschillende malen voorgekomen binnen de Bredase gemeentegrenzen. Dit leidde tot het stilleggen van werken en dus vertraging en onnodige kosten. In de voorbereidingsfase van projecten moet daarom rekening gehouden worden met de mogelijke aanwezigheid van explosieven. Fasering explosievenonderzoek Explosievenonderzoek brengt de risico s en aanwezigheid van conventionele explosieven in kaart. Indien noodzakelijk worden deze explosieven vervolgens verwijderd en onschadelijk gemaakt. Een onderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven bestaat uit drie hoofdfasen: 8. Fase 1: Historisch vooronderzoek. Doel van het historisch vooronderzoek (bureaustudie) is het vaststellen van het risico op aanwezigheid van explosieven in de ondergrond. Het vooronderzoek bestaat zowel uit het inventariseren (verzamelen) als beoordelen (analyseren) van het bronnenmateriaal. Eindresultaat is een rapportage en een bijbehorende bodembelastingkaart (verdacht of onverdacht met indicatie diepte en soort explosieven). 9. Fase 2: Detectie. Als het historisch vooronderzoek hiertoe aanleiding geeft en er grondroerende werkzaamheden plaatsvinden, wordt in de regel detectie uitgevoerd. Doel is het vaststellen van de ligplaats (x, y en z-coördinaat) van verdachte objecten (mogelijke explosieven of blindgangers) in het opsporingsgebied met behulp van geofysische meettechnieken. 10. Fase 3: Benadering. Als het detectieonderzoek een aantal verdachte objecten oplevert, worden deze in de regel benaderd. Doel van de veldwerkzaamheden is het blootleggen en identificeren van de verdachte objecten. Indien noodzakelijk worden de aangetroffen explosieven tijdelijk veilig gesteld in afwachting van de ruiming door de EOD. Risicokaart explosieven De gemeente Breda heeft in het kader van de openbare veiligheid de taak om de inwoners en opdrachtnemers te informeren waar mogelijk niet-gesprongen explosieven liggen. Deze verantwoordelijkheid ligt bij de burgemeester en wethouders op grond van de Gemeentewet. De huidige ervaring is dat voor elk project of ruimtelijke ontwikkeling, waarbij graafwerkzaamheden plaatsvinden, een historisch vooronderzoek moet worden uitgevoerd. De gemeente overweegt om een risicokaart op te stellen voor de gehele gemeente. Dit betreft eigenlijk het uitvoeren van een 2 Onder conventionele explosieven wordt in het WerkveldSpecifieke CertificatieSchema Opsporen Conventionele Explosieven (WSCS-OCE) het volgende verstaan: Elk explosief dat niet als geïmproviseerd, nucleair, biologisch of chemisch kan worden aangemerkt. Bodemmasterplan Breda 2030 / Een basis voor duurzame ontwikkeling 23

1.2 Economische gevolgen Op hoofdlijnen geldt voor de drie primaire onderdelen uit het plan het volgende:

1.2 Economische gevolgen Op hoofdlijnen geldt voor de drie primaire onderdelen uit het plan het volgende: Uitvoeringsprogramma Bodemmasterplan 2016-2020 Dit uitvoeringsprogramma is een bijlage bij het Bodemmasterplan Breda2030. Achtereenvolgens worden de primaire economische gevolgen, de programmatische financiële

Nadere informatie

Bodemmasterplan Breda 2030 Een basis voor duurzame ontwikkeling

Bodemmasterplan Breda 2030 Een basis voor duurzame ontwikkeling Bodemmasterplan Breda 2030 Een basis voor duurzame ontwikkeling 0291_14_bodemmastr_VDEF Bodemmasterplan Breda 2030 Een basis voor duurzame ontwikkeling Breda heeft een erg specifieke bodem; veel zand en

Nadere informatie

Verbreed bodembeleid

Verbreed bodembeleid Verbreed bodembeleid Ondergrondkwaliteiten in beeld Structuurvisie Rijk Beleidsvisie Bodem provincie Atlas van de ondergrond Besluit bodemenergiesystemen Hij had tekeningen gezien van de gangen waar zulke

Nadere informatie

Verordening interferentiegebieden Bodemenergiesystemen gemeente Groningen 2018

Verordening interferentiegebieden Bodemenergiesystemen gemeente Groningen 2018 Verordening interferentiegebieden Bodemenergiesystemen gemeente Groningen 2018 De raad van de gemeente Groningen; Gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders d.d. [datum]; Gelet

Nadere informatie

gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders van 12 september 2017;

gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders van 12 september 2017; Verordening bodemenergiesystemen gemeente Papendrecht De raad van de gemeente Papendrecht; gelezen het voorstel van het college van burgemeester en wethouders van 12 september 2017; gelet op de artikelen

Nadere informatie

Convenant bodem en ondergrond

Convenant bodem en ondergrond Convenant bodem en ondergrond 2016-2020 Na 35 jaar komt een historische mijlpaal in zicht: rond 2020 zijn er geen locaties meer waar bodemverontreiniging voor onaanvaardbare risico s zorgt. Ons land begint

Nadere informatie

Grondwater in de omgevingsvisie

Grondwater in de omgevingsvisie Grondwater in de omgevingsvisie De Omgevingswet treedt in 2019 in werking en verplicht het Rijk, provincie en gemeente tot het opstellen van een omgevingsvisie. Over de termijn waarbinnen de omgevingsvisie

Nadere informatie

Beleid ondergrond Provincie Noord- Brabant

Beleid ondergrond Provincie Noord- Brabant Beleid ondergrond Provincie Noord- Brabant Visie op het benutten van de potenties in de ondergrond 1. Inleiding Aan Kopie aan - Datum 20 september 2013 Contactpersoon A.L. Visser-Grijp Telefoon (06) 18

Nadere informatie

INFOBLAD IMPULS LOKAAL BODEMBEHEER 2012

INFOBLAD IMPULS LOKAAL BODEMBEHEER 2012 INFOBLAD IMPULS LOKAAL BODEMBEHEER 2012 1. Wat houdt de Impuls Lokaal Bodembeheer in? De Impuls Lokaal Bodembeheer (ILB) is een impulsregeling vanuit het ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M).

Nadere informatie

Introductie. Rik de Visser Manager Infrastructuur

Introductie. Rik de Visser Manager Infrastructuur Introductie Rik de Visser Manager Infrastructuur Stantec in Nederland 180 medewerkers 34 jaar milieu, veiligheid, infra Delft Arnhem Bodem: Sanering, monitoring, (voor)onderzoek VTH taken overheid Ca.

Nadere informatie

Ons kenmerk: Z / mevrouw M.A. de Jong, de heer H. de Rijk

Ons kenmerk: Z / mevrouw M.A. de Jong, de heer H. de Rijk Notitie Ons kenmerk: Z-2015-15661 / 15945 Behandeld door: mevrouw M.A. de Jong, de heer H. de Rijk Onderwerp: Aantal pag. 5 Bijlagen: Concept notitie reikwijdte en detailniveau planmer Structuurvisie Ondergrond

Nadere informatie

Verordening gesloten bodemenergiesystemen gemeente Delft

Verordening gesloten bodemenergiesystemen gemeente Delft GEMEENTEBLAD Officiële uitgave van gemeente Delft. Nr. 55896 23 juni 2015 Verordening gesloten bodemenergiesystemen gemeente Delft De raad van de gemeente Delft; gelezen het voorstel van het college van

Nadere informatie

Verordening bodemenergiesystemen gemeente Dordrecht

Verordening bodemenergiesystemen gemeente Dordrecht CVDR Officiële uitgave van Dordrecht. Nr. CVDR600026_1 11 maart 2016 Verordening bodemenergiesystemen gemeente Dordrecht De raad van de gemeente Dordrecht, gelezen het voorstel van het college van burgemeester

Nadere informatie

Gemeente ř Bergen op Zoom

Gemeente ř Bergen op Zoom Gemeente ř Bergen op Zoom Voorlegger Onderwerp Nummer voorstel Datum voorstel Portefeuillehouder(s) Contactpersoon Afdeling Contactpersoon Email Contactpersoon Telefoon Programmanummeren -naam : Nota Bodembeheer

Nadere informatie

De ordening van bodemenergie in de ondergrond

De ordening van bodemenergie in de ondergrond De ordening van bodemenergie in de ondergrond Roep om regie! Het wordt druk in de Nederlandse ondergrond, en met het besluit Bodemenergie wil de overheid de toepassing van bodemenergie verder stimuleren.

Nadere informatie

P.A.J.M. Wilbers raad april 2014

P.A.J.M. Wilbers raad april 2014 steller telefoonnummer Email Agendapunt commissie: P.A.J.M. Wilbers 040-2038649 pwi@valkenswaard.nl agendapunt kenmerk datum raadsvergadering Onderwerp Nota bodembeheer. 14raad00073 24 april 2014 aan de

Nadere informatie

Ondergrondscans gemeenten Waalwijk en Capelle a/d IJssel. Gijsbert Schuur - Oranjewoud

Ondergrondscans gemeenten Waalwijk en Capelle a/d IJssel. Gijsbert Schuur - Oranjewoud Ondergrondscans gemeenten Waalwijk en Capelle a/d IJssel Gijsbert Schuur - Oranjewoud Wat ga ik u vertellen? Strong Ondergrondscans Waalwijk en Capelle a/d IJssel Doel Proces Resultaten Hoe nu verder Rapport

Nadere informatie

Speerpunten Doel Actie/uitwerking Wanneer Wie Dekking kosten /financiering Vanuit zowel het provinciale (landelijke) als lokale bodembeleid

Speerpunten Doel Actie/uitwerking Wanneer Wie Dekking kosten /financiering Vanuit zowel het provinciale (landelijke) als lokale bodembeleid Vanuit zowel het provinciale (landelijke) als lokale bodembeleid Actieve Inventarisatie Afronden asbestinventarisatie 2010 ISV-2 aanpak spoedlocaties spoedlocaties afronden Volledig overzicht van locaties

Nadere informatie

Raadsvoorstel. Aan de gemeenteraad. categorie/agendanr. B. en W RA A 6 10/1028. Raad. Onderwerp: Vaststellen Visie op bodemkwaliteit 2012

Raadsvoorstel. Aan de gemeenteraad. categorie/agendanr. B. en W RA A 6 10/1028. Raad. Onderwerp: Vaststellen Visie op bodemkwaliteit 2012 svoorstel jaar 2012 RA12.0123 A 6 10/1028 Onderwerp: Vaststellen Visie op bodemkwaliteit 2012 Portefeuillehouder: T. Houwing-Haisma Afdeling BNR Team Ruimtelijk beleid W. Bijsterbosch, telefoon (14 05

Nadere informatie

Project Besluit bodemkwaliteit en Nota bodembeheer

Project Besluit bodemkwaliteit en Nota bodembeheer Project Besluit bodemkwaliteit en Nota bodembeheer Gemeenten Alkmaar, Bergen, Castricum, Heerhugowaard en Heiloo 2 december 2015 1 Te behandelen onderwerpen Besluit bodemkwaliteit Bodemfunctieklassenkaart

Nadere informatie

NOTITIE. 1. Inleiding. 2. Beleidsruimte. Gemeente Bunnik. J. Neyssen

NOTITIE. 1. Inleiding. 2. Beleidsruimte. Gemeente Bunnik. J. Neyssen NOTITIE aan Gemeente Bunnik t.a.v. J. Neyssen kopie aan -- opsteller M. de Jong telefoon 088 02 25 111 datum 27 maart 2015 kenmerk Z-2014-07555/9131 doc.ref NOTITIE werkafspraken bodem onderwerp Werkafspraken

Nadere informatie

datum ondertekening; bron bekendmaking

datum ondertekening; bron bekendmaking Behoort bij raadsbesluit zaaknr. 9901 Wetstechnische informatie GEGEVENS VAN DE REGELING Overheidsorganisatie Officiële naam regeling Citeertitel Besloten door Deze versie is geldig tot (als de vervaldatum

Nadere informatie

POKB Thema 1: Omgevingswet: integratie van bodem in omgevingsgericht werken, integraal werken

POKB Thema 1: Omgevingswet: integratie van bodem in omgevingsgericht werken, integraal werken POKB Thema 1: Omgevingswet: integratie van bodem in omgevingsgericht werken, integraal werken POKB 12 oktober 2017 Marcel Cassee Rijkswaterstaat, Bodem+ Inhoud presentatie Inleidende presentatie (in sneltreinvaart)

Nadere informatie

Kansrijke WKO concepten

Kansrijke WKO concepten Kansrijke WKO concepten Wilfried Huis in t Veld IF Technology Kansen voor bodemenergie? Beperken van: - emissie broeikasgassen: Verdrag Kyoto, Kopenhagen? - afhankelijkheid van fossiele brandstoffen Hoger

Nadere informatie

Open en gesloten WKO systemen. Open systemen

Open en gesloten WKO systemen. Open systemen Open en gesloten WKO systemen Open systemen Een kenmerk van open systemen is dat er grondwater onttrokken en geïnfiltreerd wordt. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen doubletsystemen, monobronsystemen

Nadere informatie

Warmte Koude Opslag. Wat is WKO? Diep onder Drenthe

Warmte Koude Opslag. Wat is WKO? Diep onder Drenthe Warmte Koude Opslag Wat is WKO? Diep onder Drenthe Klimaatbestendig Drenthe Klimaatveranderingen van vele eeuwen zijn nog steeds zichtbaar in het Drentse landschap. Voorbeelden hiervan zijn de Hondsrug

Nadere informatie

Gemeente Delft. college van B&W Gescand archief S. Brandligt E. van de Giessen fl 9 J(/y?niK W W

Gemeente Delft. college van B&W Gescand archief S. Brandligt E. van de Giessen fl 9 J(/y?niK W W Raadsvoorstel Gemeente Delft Aan de gemeenteraad Van Datum Pfh. Steller tel.nr. e-maii Programma Registratie nr. Stuk Onderwerp college van B&W Gescand archief d a t u m S. Brandligt E. van de Giessen

Nadere informatie

Bodem in de Omgevingswet

Bodem in de Omgevingswet Bodem in de Omgevingswet Martin van Gelderen november 2017 Herziening bodembeleid: Veranderen Minder sectoraal, meer in verbinding met andere domeinen Na voltooien spoedopgave geen zelfstandige saneringsplicht

Nadere informatie

PTB - Omgevingswet en aanvullingswet Bodem. Michiel Gadella Rijkswaterstaat/Bodem+

PTB - Omgevingswet en aanvullingswet Bodem. Michiel Gadella Rijkswaterstaat/Bodem+ PTB - Omgevingswet en aanvullingswet Bodem Michiel Gadella /Bodem+ 8-3-2017 Onderwerpen Vormgeving Verhouding Aanvullingswet en Besluit tot Ow Materieel/inhoud Het bodemperspectief Historische verontreinigingen

Nadere informatie

Normen en decentraal maatwerk. Kansen voor bodem in de omgevingswet. Michiel Gadella Ordenen en faciliteren gebruik bodem

Normen en decentraal maatwerk. Kansen voor bodem in de omgevingswet. Michiel Gadella Ordenen en faciliteren gebruik bodem Normen en decentraal maatwerk Kansen voor bodem in de omgevingswet Michiel Gadella Ordenen en faciliteren gebruik bodem STRONG? Bouwen verblijfsfuncties. Onderzoek Toets Saneren Voorkomen verontreinigingen

Nadere informatie

Bloemen uit Brabant. Spreker: Gerd de Kruif Datum: 30 oktober 2014

Bloemen uit Brabant. Spreker: Gerd de Kruif Datum: 30 oktober 2014 Bloemen uit Brabant Spreker: Gerd de Kruif Datum: 30 oktober 2014 Met enige bescheidenheid Waar ik het over wil hebben Belang gebiedsgericht grondwaterbeheer (revisited) Context en complexiteit Waar vinden

Nadere informatie

Meten en weten aan grondwater in de toekomst

Meten en weten aan grondwater in de toekomst Meten en weten aan grondwater in de toekomst IHW netwerk dag Amersfoort 2016.10.13 Auke Oostra DGRW - Bodem Mijn achtergrond: geologie en bodemsanering 2 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Grondwater

Nadere informatie

Grondwater en ondergrond: een afweging waard!

Grondwater en ondergrond: een afweging waard! Grondwater en ondergrond: een afweging waard! Douwe Jonkers plv programmamanager Bodem en Ondergrond Symposium De waarde van grondwater, 23 september 2015 Maatschappelijk belang Meer maatschappelijke aandacht

Nadere informatie

WKO-coach Drenthe Kansen gemeente Westerveld in beeld. Rutger Wierikx IF Technology 9 februari 2012

WKO-coach Drenthe Kansen gemeente Westerveld in beeld. Rutger Wierikx IF Technology 9 februari 2012 WKO-coach Drenthe Kansen gemeente Westerveld in beeld Rutger Wierikx IF Technology 9 februari 2012 Inhoud 1. Introductie 2. Inventarisatie a. Bodemgeschiktheid b. Bouwontwikkelingen c. Omgevingsbelangen

Nadere informatie

De Omgevingswet, het Bodemdossier, en de Omgevingsdienst Een eerste verkenning vanuit DCMR-perspectief

De Omgevingswet, het Bodemdossier, en de Omgevingsdienst Een eerste verkenning vanuit DCMR-perspectief De Omgevingswet, het Bodemdossier, en de Omgevingsdienst Een eerste verkenning vanuit DCMR-perspectief Marcel Koeleman, ism Boukje van der Lecq, DCMR Schiedam mei 2017 De DCMR: een omgevingsdienst in een

Nadere informatie

Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen

Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen 14 februari 2012 Peter Kouwenhoven Jan Frank Mars Inhoud presentatie Twee typen bodemenergiesystemen Ontwikkelingen Ambities Rijk Hoofdlijnen wijzigingsbesluit Taken

Nadere informatie

Ontwikkelingen bij gemeenten in voorbereiding op de Omgevingswet. Van rijksregels via Omgevingsvisie naar Omgevingsplan

Ontwikkelingen bij gemeenten in voorbereiding op de Omgevingswet. Van rijksregels via Omgevingsvisie naar Omgevingsplan Ontwikkelingen bij gemeenten in voorbereiding op de Omgevingswet Van rijksregels via Omgevingsvisie naar Omgevingsplan Wordt er al gewerkt aan bodem en ondergrond in omgevingsplannen? Aanvullingsbesluit

Nadere informatie

Oproep voor bijdrage

Oproep voor bijdrage Oproep voor bijdrage Donderdag 16 mei 2019 Concertgebouw de Vereeniging te Nijmegen 31e Symposium Bodem Breed Hèt netwerk event van de bodem en ondergrond www.bodembreed.nl Bodem Breed 2019 Concertgebouw

Nadere informatie

Programma STRONG. landsdelige bijeenkomsten. Toets probleemstelling

Programma STRONG. landsdelige bijeenkomsten. Toets probleemstelling Programma STRONG landsdelige bijeenkomsten Toets probleemstelling Inhoud: Wat is STRONG, Structuurvisie Ondergrond, Probleemstelling? Oogst provinciale workshops 2013 Opbouw Probleemstelling Thema s probleemstelling

Nadere informatie

Bodem & Klimaat. Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer

Bodem & Klimaat. Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer Bodem & Klimaat Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer Jaartemperaturen en warmterecords in De Bilt sinds het begin van de metingen in 1706 Klimaatverandering KNMI scenarios Zomerse dagen Co de Naam

Nadere informatie

advies- en ingenieursbureau RPS 11 april 2013, Den Bosch Peter Moerman Peter Broers rps.nl

advies- en ingenieursbureau RPS 11 april 2013, Den Bosch Peter Moerman Peter Broers rps.nl advies- en ingenieursbureau RPS Peter Moerman Peter Broers 11 april 2013, Den Bosch Kabels, Leidingen en Bodem Introductie Peter Moerman, Peter Broers en RPS Doel van de presentatie Globaal inzicht geven

Nadere informatie

Bodembeheer: duurzaam in de breedte

Bodembeheer: duurzaam in de breedte Bodembeheer: duurzaam in de breedte Lokale / Regionale BodemAmbities Bodembeheer: moet je doen! Rob Lamers Uitvoeringsprogramma Bodembeleidsbrief Inhoud presentatie: Wat is de Routeplanner BodemAmbities?

Nadere informatie

Verordening Interferentiegebieden Bodemenergiesystemen gemeente Utrecht

Verordening Interferentiegebieden Bodemenergiesystemen gemeente Utrecht GEMEENTEBLAD Officiële uitgave van de gemeente Utrecht Nr. 207796 1 oktober 2018 Verordening Interferentiegebieden Bodemenergiesystemen gemeente Utrecht 2018 De raad van de gemeente Utrecht, Gelezen het

Nadere informatie

Oproep voor bijdrage

Oproep voor bijdrage Hèt netwerk event van de bodem en ondergrond Oproep voor bijdrage 28 e Nationaal Symposium Bodem Breed Dinsdag 29 november 2016 / RWS gebouw Westraven te Utrecht Beheer en inrichting van onze fysieke leefomgeving:

Nadere informatie

c) de belangen die mogelijk invloed kunnen ondervinden van de installatie van bodemenergiesystemen

c) de belangen die mogelijk invloed kunnen ondervinden van de installatie van bodemenergiesystemen 1 juli 2014 zaaknummer 2013-018143 Beleidsregels masterplannen bodemenergie Gelderland 2014 GEDEPUTEERDE STATEN VAN GELDERLAND Gelet op artikel 4:81 van de Algemene wet bestuursrecht, artikel 6.4, eerste

Nadere informatie

Registratie van bestaande bodemwarmtewisselaars/ bodemgekoppelde warmtepompen. Meld uw systeem en voorkom onderlinge beïnvloeding

Registratie van bestaande bodemwarmtewisselaars/ bodemgekoppelde warmtepompen. Meld uw systeem en voorkom onderlinge beïnvloeding Registratie van bestaande bodemwarmtewisselaars/ bodemgekoppelde warmtepompen Meld uw systeem en voorkom onderlinge beïnvloeding Het gebruiken van de bodem als energiebron is de laatste jaren in populariteit

Nadere informatie

Verbinden van onder- en bovengrond

Verbinden van onder- en bovengrond Verbinden van onder- en bovengrond Gebieden en clusters: Slimmer omgaan met grondwater Inhoud - Gebiedsgerichte benadering - Toelichting locaties: multi sectorale opgave - Het proces Deventer 18 november

Nadere informatie

White Paper Warmtepompsysteem

White Paper Warmtepompsysteem White Paper Warmtepompsysteem Inleiding Een warmtepompsysteem is voor veel mensen inmiddels een bekend begrip, toch ontstaat er nog steeds veel onduidelijkheid over de werking van het systeem. Dit blijkt

Nadere informatie

Ondergronds ordenen in Arnhem

Ondergronds ordenen in Arnhem 1 Marion Visser Gemeente Arnhem Afdeling Milieu Structuurvisie Duurzame ontwikkeling, Arnhem in 2040: balans people, planet, profit Onderwerp PEOPLE PLANET 2 PROFIT / PROSPERITY Prettig toeven in een gezond

Nadere informatie

Voldoende afstand tot windturbines en belangrijke kabels en leidingen. archeologische vindplaatsen, natuurgebieden, etc.).

Voldoende afstand tot windturbines en belangrijke kabels en leidingen. archeologische vindplaatsen, natuurgebieden, etc.). Hoe vindt de trechtering van groot concept zoekgebied naar voorkeursalternatief plaats? Om tot een voorkeurslocatie voor het station en voorkeurslocatie voor de kabelcircuits te komen worden een aantal

Nadere informatie

ONTWIKKEL EEN GEZAMENLIJKE VISIE OP HET DUURZAAM BODEMGEBRUIK. Bijeenkomst XXX dag-maand-jaar, Locatie

ONTWIKKEL EEN GEZAMENLIJKE VISIE OP HET DUURZAAM BODEMGEBRUIK. Bijeenkomst XXX dag-maand-jaar, Locatie ONTWIKKEL EEN GEZAMENLIJKE VISIE OP HET DUURZAAM BODEMGEBRUIK Bijeenkomst XXX dag-maand-jaar, Locatie OPZET VAN DE PRESENTATIE Bodemvisie Waarom? Doel Middel Ingrediënten SPRONG Wie, wat, waarom? Het proces

Nadere informatie

CHECKLIST ONDERGRONDKANSEN: AANTREKKELIJK WONEN EN WERKEN IN APELDOORN

CHECKLIST ONDERGRONDKANSEN: AANTREKKELIJK WONEN EN WERKEN IN APELDOORN CHECKLIST : AANTREKKELIJK WONEN EN WERKEN IN APELDOORN Versterk de identiteit van de Buitenstad door landschappelijke, aardkundige en archeologische waarden zichtbaar op te nemen in de ruimtelijke inrichting

Nadere informatie

Omgevingswet en aanvullingswet Bodem

Omgevingswet en aanvullingswet Bodem Omgevingswet en aanvullingswet Bodem Marcel Cassee /Bodem+ Platform Informatiebeheer 21 maart 2017 Onderwerpen Vormgeving Verhouding Aanvullingswet en Besluit tot Ow Materieel/inhoud Het bodemperspectief

Nadere informatie

BODEMVERONTREINIGING Tot én met de bodem uitgezocht...

BODEMVERONTREINIGING Tot én met de bodem uitgezocht... BODEMVERONTREINIGING Tot én met de bodem uitgezocht... Technische toelichting 9 september 2014 ...dat vraagt om een toelichting... Sanering Lekkerkerk (1980) INHOUD Algemeen (Nederland): > Historie bodembeleid

Nadere informatie

Bodemenergie in de gemeente Arnhem

Bodemenergie in de gemeente Arnhem Bodemenergie in de gemeente Arnhem Congres ILB 14 februari 2012 Marc van der Burght Beleidsadviseur Energie en Bodem Open systeem Gesloten systeem 1 Arnhem wil bodemenergie als bron van duurzame energie

Nadere informatie

DATUM ONS KENMERK BEHANDELD DOOR 22 januari 2015 1400334664 B.J. van Oosten - Bronsgeest

DATUM ONS KENMERK BEHANDELD DOOR 22 januari 2015 1400334664 B.J. van Oosten - Bronsgeest POSTADRES Postbus 20 7500 AA Enschede BEZOEKADRES Hengelosestraat 51 Aan de Gemeenteraad TELEFOON 14 0 53 DATUM ONS KENMERK BEHANDELD DOOR 22 januari 2015 1400334664 B.J. van Oosten - Bronsgeest UW BRIEF

Nadere informatie

Verbreding bodem -ruimte, water, groen grijs, rood Platform Overheid en kwaliteit Bodembeheer Provincies 25 nov 2010

Verbreding bodem -ruimte, water, groen grijs, rood Platform Overheid en kwaliteit Bodembeheer Provincies 25 nov 2010 Verbreding bodem -ruimte, water, groen grijs, rood Platform Overheid en kwaliteit Bodembeheer Provincies 25 nov 2010 24 november 2010 Gemma van Eijsden Bodemkwaliteit meer dan een metaal per mg/kgds 2

Nadere informatie

Inleiding. Hoe ogenschijnlijke vanzelfsprekendheden toch niet zo vanzelfsprekend zijn

Inleiding. Hoe ogenschijnlijke vanzelfsprekendheden toch niet zo vanzelfsprekend zijn Inleiding Hoe ogenschijnlijke vanzelfsprekendheden toch niet zo vanzelfsprekend zijn -1- de overheid is sterk digitaal georiënteerd gemeente Bodemonderzoek! Bouwplan! bodem vergunningen adviseur veldwerk

Nadere informatie

portefeuillehouder A. Hazelebach

portefeuillehouder A. Hazelebach BESLUIT B. en W. d.d. 21 MEI 2013 Advies aan het college van burgemeester en wethouders Bodemenergiesystemen B13.000215 collegevergadering 21/05/2013 commissievergadering raadsvergadering 11 juni 2013

Nadere informatie

Omgevingswet Aanvullingspoor Bodem. Michiel Gadella Noordelijke netwerkdag Assen, 4 oktober 2018

Omgevingswet Aanvullingspoor Bodem. Michiel Gadella Noordelijke netwerkdag Assen, 4 oktober 2018 Omgevingswet Aanvullingspoor Bodem Michiel Gadella Noordelijke netwerkdag Assen, 4 oktober 2018 11 oktober 2018 Programma Stelselherziening Omgevingswet Aanvullingsspoor bodem Hoe staan we er voor? Inspraak

Nadere informatie

Ordening ondergrond. Het is druk in de ondergrond. 28-11-2013. 28-11-2013 GPKL en ondergrond

Ordening ondergrond. Het is druk in de ondergrond. 28-11-2013. 28-11-2013 GPKL en ondergrond Ordening ondergrond 28-11-2013 Het is druk in de ondergrond. 1 Men zit elkaar steeds vaker in de weg. En er komen ook nog steeds nieuwe objecten bij. 2 De gevolgen worden merkbaar: Bron:gemeente Amsterdam

Nadere informatie

Afstemming in de ondergrond

Afstemming in de ondergrond Kennisconferentie Duurzame Ontwikkeling van de Ondergrond Afwegingen voor de diepe ondergrond: wat kom je tegen? Afstemming in de ondergrond Linda Maring (Deltares) Arjan van Harten (Provincie Drenthe)

Nadere informatie

Gebiedsgericht Grondwater Beheer: het kan nu! Arne Alphenaar Regiobijeenkomst Kansrijke gebieden Zwolle 17 mei 2011

Gebiedsgericht Grondwater Beheer: het kan nu! Arne Alphenaar Regiobijeenkomst Kansrijke gebieden Zwolle 17 mei 2011 Gebiedsgericht Grondwater Beheer: het kan nu! Arne Alphenaar Regiobijeenkomst Kansrijke gebieden Zwolle 17 mei 2011 Kansrijke gebieden voor beheer van verontreinigd grondwater Bodemconvenant, uitvoeringsprogramma

Nadere informatie

Bodem in de Omgevingswet, de laatste stand van zaken

Bodem in de Omgevingswet, de laatste stand van zaken Bodem in de Omgevingswet, de laatste stand van zaken Platform Toezicht Bodembeheer 28 november 2017 Marcel Cassee Rijkswaterstaat, Bodem+ Inhoud presentatie Kerninstrumenten Omgevingswet Bodem in de Omgevingswet

Nadere informatie

Bijlage 1. Kader inventarisatie spoedlocaties (verspreidingsrisico s) Wet bodembescherming.

Bijlage 1. Kader inventarisatie spoedlocaties (verspreidingsrisico s) Wet bodembescherming. Bijlage 1 Kader inventarisatie spoedlocaties (verspreidingsrisico s) Wet bodembescherming. Datum: 3 maart 2015 0. Leeswijzer en inleiding document Met het Rijk zijn afspraken gemaakt om bodemverontreiniging

Nadere informatie

ONDERWERP: Aanpak wateroverlast in Arnhem-noord

ONDERWERP: Aanpak wateroverlast in Arnhem-noord Aan de gemeenteraad Documentnummer 2015.0.079.097 Zaaknummer 2014-10-01895 ONDERWERP: Aanpak wateroverlast in Arnhem-noord Voorstel 1. vaststellen van de aanpak de effecten van extreme wateroverlast te

Nadere informatie

Denk dieper over assets en de toekomst

Denk dieper over assets en de toekomst Denk dieper over assets en de toekomst Lidwien Besselink Ingenieursbureau Amsterdam Denk dieper: de QUIZ 6 vragen Denk Dieper! Lidwien Besselink R&D, G&O, V&OR, IB, Waternet Gemeente Amsterdam 9

Nadere informatie

Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen. presentatie Peter Kouwenhoven

Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen. presentatie Peter Kouwenhoven Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen presentatie Peter Kouwenhoven Aanpassing 6 (7) bestaande AMvB s Water besluit Abm Waterbesluit Activiteitenbesluit milieubeheer Blbi Bbk Besluit lozen buiten inrichtingen

Nadere informatie

Adviesgroep Informatievoorziening. Omgevingswet. Erna Roosendaal

Adviesgroep Informatievoorziening. Omgevingswet. Erna Roosendaal Adviesgroep Informatievoorziening Omgevingswet Erna Roosendaal Inhoud De Omgevingswet Impact gemeenten Governance model Omgevingsplan versus bestemmingsplan Invoeringsondersteuning Eerste resultaten impactanalyse

Nadere informatie

Helmonds Energieconvenant

Helmonds Energieconvenant Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende

Nadere informatie

PROVINCIALE COMMISSIE LEEFOMGEVING (PCL) UTRECHT

PROVINCIALE COMMISSIE LEEFOMGEVING (PCL) UTRECHT 1 PROVINCIALE COMMISSIE LEEFOMGEVING (PCL) UTRECHT Aan: Gedeputeerde Staten van Utrecht en Provinciale Staten van Utrecht Pythagoraslaan 101 3508 TH Utrecht Datum: 1 oktober 2009 Ons kenmerk: PCL 2009/05

Nadere informatie

AMvB Bodemenergie op hoofdlijnen. 9 april 2013 Simone de Groot

AMvB Bodemenergie op hoofdlijnen. 9 april 2013 Simone de Groot AMvB Bodemenergie op hoofdlijnen 9 april 2013 Simone de Groot Wettelijk kader tot 1 juli 2013 Open systemen o Waterwet: provincie bevoegd gezag Gesloten systemen o Geen melding, vergunning of registratieplicht

Nadere informatie

HAAGSE AANPAK DUURZAME STEDENBOUW

HAAGSE AANPAK DUURZAME STEDENBOUW HAAGSE AANPAK DUURZAME STEDENBOUW duurzame economie sociaal culturele duurzaamheid ecologische duurzaamheid DUURZAME STEDENBOUW Inhoud presentatie Opgave Werkwijze 4 thema's Resultaten en vervolgproces

Nadere informatie

GS brief aan Provinciale Staten

GS brief aan Provinciale Staten GS brief aan Provinciale Staten Postadres Provinciehuis Postbus 90602 2509 LP Den Haag T 070-441 66 11 www.zuid-holland.nl Datum Zie verzenddatum linksonder Aan Provinciale Staten Bijlagen 1 Onderwerp

Nadere informatie

Programma Water en klimaatveranderingen

Programma Water en klimaatveranderingen Programma Water en klimaatveranderingen Ger Renkens / Luuk Postmes 7 juni 2016 Doel Beschermen van de volksgezondheid en het milieu en het leveren van een bijdrage aan het in stand houden en verbeteren

Nadere informatie

Dag van de Praktijk. Meten aan een duurzaam gebruik van de ondergrond met DPL. Laura van der Noort, IVAM Jasper Lackin, W+B

Dag van de Praktijk. Meten aan een duurzaam gebruik van de ondergrond met DPL. Laura van der Noort, IVAM Jasper Lackin, W+B Dag van de Praktijk Meten aan een duurzaam gebruik van de ondergrond met DPL Laura van der Noort, IVAM Jasper Lackin, W+B Programma Presentatie Wat is DPL Ondergrond? Wat is het gewone DPL? Doel, toepassingen

Nadere informatie

Zandwinputten. Baggernet Thema-ochtend over Zandwinputten. Een overzicht. Afdelingsoverleg Bodem & Water 22 juni John Maaskant.

Zandwinputten. Baggernet Thema-ochtend over Zandwinputten. Een overzicht. Afdelingsoverleg Bodem & Water 22 juni John Maaskant. Zandwinputten Een overzicht Afdelingsoverleg Bodem & Water 22 juni 2009 Baggernet Thema-ochtend over Zandwinputten John Maaskant Ministerie van Verkeer & Waterstaat Marc Pruijn Ministerie van Volkshuisvesting,

Nadere informatie

2.2 Provinciaal beleid

2.2 Provinciaal beleid Bijlage behorend bij het raadsvoorstel en -besluit tot gewijzigde vaststelling van het bestemmingsplan Hoek Markt- Veestraat (wijzigingen tekst toelichting zijn cursief weergegeven). 2.2 Provinciaal beleid

Nadere informatie

Omgevingswet. Aanzet voor een implementatie plan Niet alles kan tegelijk Veel is duidelijk veel nog niet

Omgevingswet. Aanzet voor een implementatie plan Niet alles kan tegelijk Veel is duidelijk veel nog niet Omgevingswet Aanzet voor een implementatie plan Niet alles kan tegelijk Veel is duidelijk veel nog niet Doel van de presentatie Informatie over de Omgevingswet Stand van zaken van de invoering van de wet

Nadere informatie

Bodem onder gebiedsontwikkeling

Bodem onder gebiedsontwikkeling Bodem onder gebiedsontwikkeling VVM 5 november 2008 Henk Werksma Opbouw presentatie Opbouw presentatie Rol van bodem in RO Cultuurverschillen Verbreed bodembeleid Opbouw presentatie Opbouw presentatie

Nadere informatie

De grond onder onze voeten

De grond onder onze voeten Schatgraven in de ondergrond Sprekers: Astrid Slegers en Ron Nap Datum: 21 mei 2013, ruimteconferemtie PBL De grond onder onze voeten Vormt al tweehonderdduizend jaar de bodem onder ons bestaan Is de belangrijkste

Nadere informatie

Omgevingswet en de raad

Omgevingswet en de raad Omgevingswet en de raad Inhoud Waarom de Omgevingswet? Wat is de omgevingswet? Wat verandert er door de omgevingswet Wat vraagt dit van u als raad. Samen met de samenleving Budget reserveren Vrije (beleids)ruimte

Nadere informatie

Programma Discussieronde 1 over GGB Wbb Discussieronde 2 over GGB Breed

Programma Discussieronde 1 over GGB Wbb Discussieronde 2 over GGB Breed Programma Inleiding SKB cahier en casus (Peter Rood) Discussieronde 1 over GGB Wbb Casus GGB Rotterdam (Bert Den Doelder) Discussieronde 2 over GGB Breed Afronding: Kennisnetwerken (Martijn van Houten)

Nadere informatie

Provinciaal Omgevingsplan Limburg

Provinciaal Omgevingsplan Limburg Provinciaal Omgevingsplan Limburg Presentatie t.b.v. Regionalrat Düsseldorf, Provinciale Staten Gelderland en Provinciale Staten Limburg Arnhem, 7 maart 2012 POL POL = Provinciaal Omgevingsplan Limburg,

Nadere informatie

Uitwerking categorie: Overig Hernieuwbaar (of wel de 186 PJ)

Uitwerking categorie: Overig Hernieuwbaar (of wel de 186 PJ) Uitwerking categorie: Overig Hernieuwbaar (of wel de 186 PJ) (tussenstand 1 mei 2015) Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel Achtergrond 186 PJ opgave ENERGIEAKKOORD VOOR DUURZAME GROEI Concrete afspraken

Nadere informatie

Handelingsperspectieven voor bodembeheer

Handelingsperspectieven voor bodembeheer Handelingsperspectieven voor bodembeheer PFAS symposium, 25 juni 2018 Arne Alphenaar / Jasper Lackin Huidige bodemwetgeving Wet bodembescherming = kapstok voor bodembeheer Saneren Circulaire bodemsanering

Nadere informatie

Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen

Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen Regiobijeenkomst bodemenergie Presentatie 2 Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen Peter Kouwenhoven Nicole Hardon 21 september 2012 Inhoud presentatie Huidige situatie Advies Taskforce WKO Interferentie

Nadere informatie

Bodem in de Omgevingswet. Seminar Bodem en Grondwater onder de Omgevingswet Utrecht, 16 maart 2016 Juul Osinga

Bodem in de Omgevingswet. Seminar Bodem en Grondwater onder de Omgevingswet Utrecht, 16 maart 2016 Juul Osinga Bodem in de Omgevingswet Seminar Bodem en Grondwater onder de Omgevingswet Utrecht, 16 maart 2016 Juul Osinga (osinga@engineers.nl, 0634874111) Inhoud Achtergrond: Beleidsontwikkeling bodem Opkomst bodembeleid

Nadere informatie

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA UPDATE 2016 SAMENVATTING STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA Opdrachtgever Gemeente Breda Afdeling Mobiliteit en Milieu Opdrachtnemer Evert

Nadere informatie

Pilot Omgevingsvisie Nijmegen Green City

Pilot Omgevingsvisie Nijmegen Green City Pilot Omgevingsvisie Nijmegen Green City De Omgevingswet meer ruimte voor initiatief Huidige omgevingsrecht: opeenstapeling van wetten, regels en procedures Onzekerheid en onduidelijkheid bij initiatiefnemers

Nadere informatie

Bijlage 1: Kaart Aanwijzing Interferentiegebied

Bijlage 1: Kaart Aanwijzing Interferentiegebied Bijlage 1: Kaart Aanwijzing Interferentiegebied Toelichting Algemeen Artikel 1 Begripsomschrijving Op 1 juli 2013 treedt het Besluit bodemenergiesystemen in werking. Het besluit bevat regels over het installeren

Nadere informatie

De ondergrond als basis voor een duurzame toekomst.

De ondergrond als basis voor een duurzame toekomst. De ondergrond als basis voor een duurzame toekomst. Bodemenergie in Haarlem Marc van Someren (Bodem en Water Consultancy) 14 februari 2012 ILB Congres Media Plaza - Utrecht De ondergrond als basis voor

Nadere informatie

De rol van Bodemenergie in de energietransitie Guido Bakema, IF Technology

De rol van Bodemenergie in de energietransitie Guido Bakema, IF Technology De rol van Bodemenergie in de energietransitie Guido Bakema, IF Technology 22 % van de warmtevoorziening in 2050 met Bodemenergie (CE Delft), van 4 PJ (nu) naar 100 PJ (2050) Maar, bodemenergie is geen

Nadere informatie

TOELICHTING. op het wijzigingsplan Dwarsweg 17, behorende bij het bestemmingsplan Horstermeer van de gemeente Wijdemeren

TOELICHTING. op het wijzigingsplan Dwarsweg 17, behorende bij het bestemmingsplan Horstermeer van de gemeente Wijdemeren TOELICHTING op het wijzigingsplan Dwarsweg 17, behorende bij het bestemmingsplan Horstermeer van de gemeente Wijdemeren Inleiding Door de raad van de toenmalige gemeente Nederhorst den Berg, welke tegenwoordig

Nadere informatie

Concept-handreikingen Monitoring afdeklagen Grootschalig onderzoek metalen in bodem. Bodemonderzoek van de toekomst

Concept-handreikingen Monitoring afdeklagen Grootschalig onderzoek metalen in bodem. Bodemonderzoek van de toekomst Concept-handreikingen Monitoring afdeklagen Grootschalig onderzoek metalen in bodem Bodemonderzoek van de toekomst CCvD Bodembeheer 14 december 2017 WAT KOMT AAN DE ORDE Voortraject Ambities bodemwerkveld

Nadere informatie

UP bijeenkomst Aanpassing Wbb. Peter Kiela

UP bijeenkomst Aanpassing Wbb. Peter Kiela UP bijeenkomst Aanpassing Wbb Peter Kiela Wijziging wet- en regelgeving bodemsaneringsbeleid Convenant: Bodemontwikkelingsbeleid en aanpak spoedlocaties Essenties: Decentralisatie Beleid met de ondergrond

Nadere informatie

Beleidskader windenergie

Beleidskader windenergie Bijlage 1 Beleidskader windenergie Europese richtlijn 2009/28/EG De Europese richtlijn 2009/28/EG verplicht Nederland om in 2020 14 procent van het totale bruto-eindverbruik aan energie afkomstig te laten

Nadere informatie

Bodeminformatie. Boomberglaan 63 te Hilversum. Legenda. Wet milieubeheer bedrijven

Bodeminformatie. Boomberglaan 63 te Hilversum. Legenda. Wet milieubeheer bedrijven Boomberglaan 63 te Hilversum Bodeminformatie Legenda Geselecteerde locatie 50-meter straal Percelen Onderzoeken Verontreinigingscontouren Saneringscontouren Gebouwen Wet milieubeheer bedrijven Brandstoftanks

Nadere informatie

Lessons learned KWO praktijkervaringen bodemenergie in NL. Bijeenkomst WCTB Sanne de Boer - IF Technology 21 oktober 2014

Lessons learned KWO praktijkervaringen bodemenergie in NL. Bijeenkomst WCTB Sanne de Boer - IF Technology 21 oktober 2014 Lessons learned KWO praktijkervaringen bodemenergie in NL Bijeenkomst WCTB Sanne de Boer - IF Technology 21 oktober 2014 Praktijkervaringen met Bodemenergie Open of Gesloten systemen?.... Allebei geschikt!

Nadere informatie

Dhr. Peter Van den bossche is projectleider Bodem bij het adviesbureau Witteveen+Bos

Dhr. Peter Van den bossche is projectleider Bodem bij het adviesbureau Witteveen+Bos Dhr. Peter Van den bossche is projectleider Bodem bij het adviesbureau Witteveen+Bos ir. Peter Van den bossche t +32 (0) 3 286 75 06 gsm +32 (0) 476 84 02 22 peter.van.den.bossche@witteveenbos.com Witteveen+Bos

Nadere informatie