De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage

Transcriptie

1 De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters Een onderzoeksrapportage

2

3 De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters Een onderzoeksrapportage Opdrachtgever: Ministerie van OCW Utrecht, januari 2008 Oberon Postbus BK Utrecht tel fax adres:

4 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 3 Inhoudsopgave Managementsamenvatting Inleiding en doel van het onderzoek Voortijdig schoolverlaten: het beleid Het beleid Vanuit de jongere gezien Onderzoeksopzet en -uitvoering Inhoudelijk kader De belevingswereld van jongeren Risicosituaties van jongeren De belevingswereld van jongeren (algemeen) Interviewresultaten Een overzicht Korte typeringen Tien factoren Leerlingkenmerken Leerlingondersteunende kenmerken De fit leerling school/hulpverlening De mening van het expertpanel Algemene indruk en prioritering van de tien factoren De tien factoren Tot slot Naar een nieuwe typologie Bijlage 1. Over de interviewleidraad Bijlage 2. Deelnemende scholen experts Bijlage 3. Lijst van gebruikte afkortingen Bijlage 4. Casusbeschrijving Literatuur... 45

5 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 4 Managementsamenvatting Het onderzoek Waarom valt de ene leerling uit en de andere, in een vergelijkbare situatie, niet? De onderzoeksopdracht van het Ministerie van OCW was tweeledig: 1. Voer een onderzoek uit naar de belevingswereld van voortijdig schoolverlaters, om meer zicht te krijgen op de oorzaken van schoolverlaten; 2. Lever input voor een verder uit te werken typologie van voortijdig schoolverlaters. Dit onderzoek is een kwalitatief onderzoek onder 18 voortijdig schoolverlaters en 15 vergelijkbare niet-voortijdig schoolverlaters. De resultaten zijn aanvullend getoetst en bediscussieerd in een panelbijeenkomst. De risicosituaties Om spreiding te krijgen in de bij het onderzoek betrokken jongeren is vooraf een indeling gemaakt van risicosituaties. De indeling is deels gebaseerd op het ontwikkelingsprofiel van jongeren (bijvoorbeeld een problematische thuissituatie of slechte schoolprestaties) en deels op het psychologisch profiel van jongeren (bijvoorbeeld een sterke oriëntatie op de arbeidsmarkt of een lage motivatie om onderwijs te volgen). Risicosituaties Omschrijving van de jongere 1. Probleemsituatie thuis De jongere heeft een onrustig, onprettig of onveilig thuisklimaat 2. Schoolklimaat/ pesten/ruzies De jongere voelt zich niet thuis in het schoolklimaat. Hij wordt wellicht gepest en heeft ruzies met leerkrachten en/of leerlingen. 3. Schoolprestaties/verkeerde schoolkeuze 4. Arbeidsmarktgeoriënteerd De jongere heeft een opleiding gekozen die niet aansluit bij zijn capaciteiten of interesses. Hij ervaart problemen als tegenvallende prestaties, zittenblijven en/of zakken voor het examen. De jongere heeft een duidelijke en sterke beroepswens en wil zo snel mogelijk aan het werk of hij wil zo snel mogelijk geld gaan verdienen. 5. Niet-weters De jongere weet niet wat welke opleiding te gaan volgen. 6. Zorgverplichting De jongere heeft (of ervaart) een zorgverplichting. Bijv. jonge moeders, zorg voor partner of mantelzorg. 7. Primair ongemotiveerd De jongere heeft geen motivatie en ambities op het vlak van het onderwijs. Hij is bijvoorbeeld gericht op louter plezier maken. 8. Strafrechtelijke achtergrond De jongere heeft een licht criminele en/of strafrechtelijke achtergrond (bijvoorbeeld een Halt-straf). De interviewresultaten Een volledig overzicht van de gematchte interviewresultaten staat beschreven in de losstaande Bijlage: De belevingswereld van voortijdig schoolverlaters. Bijlage: de gematchte interviews. Analyse van de match -resultaten leverde 10 factoren op die inzicht geven in de vraag waarom sommige jongeren uitvallen en anderen niet. Deze 10 factoren zijn getoetst, bediscussieerd en geprioriteerd in de panelbijeenkomst. In prioriteitsvolgorde betreft het: 1. Op zoek naar hechting Jongeren hechten aan persoonlijke aandacht en betrokkenheid vanuit de school. Sommige jongeren verbaasden zich over het gebrekkige spijbelbeleid van hun school. Wanneer jongeren in problematische omstandigheden verkeerden, bleek het nogal eens de juiste helpende hand op het juiste moment te zijn, die verdere escalatie voorkwam. Leerlingen willen gekend zijn, zoeken in feite naar structuur en hechting. In kleinschalige opvangprojecten herpakte een aantal jongeren zich weer. Een jongere in een opvangmodel met weinig structuur en veel zelfredzaamheid, had hier veel moeite mee.

6 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage Tijdig handelen, ook op de risicomomenten (de overgang tussen scholen of tussen onderwijs en overige voorzieningen) Een voor de hand liggende, maar belangrijke conclusie is dat tijdige hulp vanuit de zorg voortijdig schoolverlaten kan voorkomen. In dit onderzoek bleek in diverse gevallen het belangrijkste verschil tussen een vsv-er en een niet vsv-er erin gelegen dat de laatste tijdig werd benaderd, eventueel op een Rebound- of andere voorziening werd geplaatst, en vervolgens weer terugstroomde het onderwijs in. De overgang van vmbo naar mbo bleek een risicomoment, waarbij jongeren uit beeld verdwenen omdat de gewenste vervolgopleiding vol zat of ze geen stageplek konden vinden. Andere jongeren wachtten maandenlang thuis af, tot zij aan een vervolgopleiding konden beginnen. 3. Multi-problem gezinnen Ook in dit onderzoek komen we kinderen uit multi-problem gezinnen tegen: met gewelddadige ouders, misbruik, alcoholisme en dergelijke. Getraumatiseerde kinderen, waarbij problemen zich naar binnen keren, in depressie en onzekerheid, en/of naar buiten, in stoerheid, agressie en autoriteitsproblemen. Enkele jongeren zouden als typerend voorbeeld kunnen dienen voor de huidige discussies rond het gebrek aan regie en de versnippering in de Jeugd- en Gezinszorg. Andere jongeren vonden houvast in een professionele hulpverlening en herpakten zichzelf. 4. Specifieke psychologische kenmerken: locus of control, attributie en ambitie Bij de onderzochte jongeren die zich op eigen houtje redden (dus niet voortijdig de school verlieten of alleen dankzij tijdige opvang binnen de school bleven) is vergeleken bij de voortijdig schoolverlaters vaak sprake van een sterkere locus of control (het gevoel dat zij zelf het leven kunnen sturen); minder externe attributie; hogere ambities en een duidelijker toekomstbeeld. De voortijdig schoolverlaters scoorden in het algemeen op deze kenmerken lager. 5. Specifieke sociaal-economische en etnische factoren: ambities en beperkte kennis en ondersteuning ouders In het onderzoek troffen we relatief veel jongeren met laag opgeleide ouders. Soms viel heel praktisch te constateren hoe beperkte ouderondersteuning meespeelde bij het voortijdig schoolverlaten. Ook was herhaaldelijk sprake van problemen bij jongeren als ADHD, anorexia, depressiviteit, lage cognitieve capaciteiten. Naar onze inschatting is het voor veel (met name laagopgeleide en allochtone) ouders ingewikkeld geweest om deze problemen snel te herkennen en met name om daar vervolgens gespecialiseerde hulp en onderwijsvormen bij te vinden. En zonder professionele ondersteuning wordt de kans op vsv groter. 6. Herrieschoppers en Geruislozen In dit onderzoek kwamen we herhaaldelijk tegen dat voor jongeren die herrie schopten of ruzie maakten op school bijtijds een oplossing werd gevonden, zoals een opvangproject, waarmee werd voorkomen dat zij daadwerkelijk voortijdig schoolverlater werden. Jongeren bij wie de problematiek zich naar binnen keerde (internaliseerde) gaven geen overlast binnen de schoolsituatie en verdwenen soms haast onopgemerkt uit beeld en werden voortijdig schoolverlater. 7. Spanningsveld leren werken Bij diverse jongeren zagen we dat er zich na allerlei problemen in het onderwijs, een sterke wens ontwikkelde tot twee zaken: werken en geld verdienen. In het huidige beleid wordt volop geanticipeerd op de wens tot werken (bijv. In de BBL-opleidingen in het mbo en de leerwerktrajecten), maar minder op het feit dat jongeren het onderwijs uitgetrokken kunnen worden omdat ze louter en alleen geld willen verdienen.

7 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage Pestproblematiek: een onderschatte factor? Een behoorlijk deel van de (bijna) voortijdig schoolverlaters bleek in het verleden gepest te zijn, meestal al op de basisschool en zich voortzettend in de latere schoolloopbaan. In de beleving van deze jongeren werd daar door de school weinig aan gedaan. In voorliggend onderzoek lijkt het erop dat jongeren vanuit een onveilige thuissituatie hun gevoelens van machteloosheid en onzekerheid meenamen de school in. Dit maakt hen kwetsbaar voor pesten. Ook kwamen we tegen dat jongeren in een problematische thuissituatie op school juist gingen pesten. 9. Helende tijdelijke uitval Bij enkele geïnterviewde jongeren leidde de daadwerkelijke Uitval uit het onderwijs tot het inzicht dat een diploma toch wel nuttig is als je een bepaald soort werk zoekt. Deze jongeren kregen door een periode van eenvoudig werk in de horeca of winkelbedrijven inzicht in het belang en nut van onderwijs en vonden nieuwe motivatie voor een vervolg van de schoolloopbaan. 10. Softdrugs gebruik Bij enkele voortijdig schoolverlaters constateerden we fors softdrugs gebruik. Voor hen was dit een aantrekkelijke manier om van het gezeur en gedoe af te zijn. Het overmatig gebruik droeg onzes inziens bij aan hun probleemsituatie. Het versterkte het motivatiegebrek van deze jongeren en hun gevoelens van doelloosheid/lethargie. Het expertpanel In het expertpanel zijn de 10 factoren doorgenomen op relevantie voor praktijk en beleid. Dit heeft vele suggesties en aanbevelingen opgeleverd (zie 7.2). Enkele speerpunten betreffen: 1. Tijdig signaleren. Versterking van het signalerend vermogen binnen het onderwijs, de zorgstructuur en de overgang tussen onderwijssectoren; 2. Aandacht voor de geruislozen. Jongeren met problemen die ze internaliseren geven geen overlast, maar kunnen gemakkelijk uit het onderwijs verdwijnen ; 3. Meer aandacht voor de behoefte aan hechting en gekend worden van jongeren. Dit begint binnen het reguliere onderwijs, maar geldt ook voor de zorg en de opvangstructuren. Eindconclusie Waarom valt de ene jongere uit en de andere niet? In dit verkennend onderzoek treffen we 10 factoren aan, gepresenteerd in afnemende prioriteit. Alle 10 factoren hebben te maken met problemen in de fit tussen leerling en school/hulpverlening. Het gaat telkens om een combinatie van bepaalde persoons- (en leerlinggebonden)kenmerken met bepaalde kenmerken van het onderwijs/de hulpverlening. In verschillende situaties in de schoolloopbaan van jongeren blijken er bepaalde fit - problemen te kunnen optreden. De overgang van vmbo naar mbo bijvoorbeeld is niet voor alle leerlingen een probleem, maar kan het wel zijn voor leerlingen op een vmbo-school met slechte loopbaanbegeleiding, zonder toekomstbeeld, met een afwachtende houding en ouders die niet actief ondersteunen. Naar een situationele analyse of typologie Het onderzoek is verkennend van aard wat betreft de vraag van het ministerie om een typologie. In een eerste vervolgfase zou een situationele analyse moeten worden gemaakt; de 10 factoren bieden handvatten voor een nadere analyse op het snijvlak tussen leerlingkenmerken en de situaties waarin jongeren belanden. Een dergelijke situationele analyse vanuit de belevingswereld van jongeren biedt aangrijpingspunten voor het beleid en de aanpak in de praktijk (vgl. Hoofdstuk 8). Er is momenteel een breed en intensief vsv-beleid ingezet en vermoedelijk kan een situationele analyse aanleiding geven tot bepaalde aanscherpingen of accentueringen in dit beleid. Ook voor de aanpak in de praktijk kan een dergelijke analyse relevant zijn, zo werd door de panelleden uit de mbo-sector opgemerkt.

8 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 7 In een situationele analyse moet worden gekeken naar de fit tussen leerlingkenmerken en situaties. Situaties Leerling Kenmerken Bv. De geruislozen Standaard Regulier: - Herkenning docenten - Analyse verzuimgegevens - Passende opvangmodellen Incidenten Bij de situaties gaat het enerzijds om zogenaamde standaardsituaties: vooraf als risicomoment herkenbare situaties (overgang PO-VO, overgang vmbo-mbo). Anderzijds zijn er niet-voorspelbare situaties, incidenten. Een dergelijke vervolg op dit onderzoek zou kunnen leiden tot een meer situationele typologie van voortijdig schoolverlaters. In welke situatie zijn welke factoren van belang? De typologie zou moeten worden opgevat als een catalogus van ervaringsgegevens die docenten en anderen helpen om risicovolle combinaties te herkennen en tijdig in te grijpen.

9 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 8 1 Inleiding en doel van het onderzoek Waarom verlaat de ene jongere in een problematische situatie het onderwijs en een andere jongere in een vergelijkbare situatie, niet? Dat is de voorliggende onderzoeksvraag van het ministerie van OCW. Er is veel onderzoek gedaan naar oorzaken en achtergronden van voortijdig schoolverlaten, maar hoe ervaren jongeren dit zelf? Informatie hierover kan een dieper inzicht geven in de wijze waarop uitval ontstaat en wat de rol van het individu zelf daarbij is. Inzicht is relevant voor het overheidsbeleid en de concrete omgang met voortijdig schoolverlaters. In dit onderzoek is gesproken met voortijdig schoolverlaters over hun ervaringen en belevingswereld. Aanvullend is gesproken met jongeren in vergelijkbare probleemsituaties maar die het onderwijs niet verlieten. Door deze matching van voortijdig schoolverlaters met niet-voortijdig schoolverlaters is een beter inzicht ontstaan in de specifieke beleving van de schoolverlaters. De resultaten zijn ter toetsing en verbreding voorgelegd aan een expertpanel. De onderzoeksvraag De onderzoeksvraag van het ministerie is gericht op de belevingswereld van voortijdig schoolverlaters. Niet alleen de vraag wat jongeren beleefd hebben, maar vooral hoe ze het beleefd hebben. Voor verschillende categorieën voortijdig schoolverlaters heeft die vraag een eigen betekenis. Als jongeren met school stoppen omdat ze met problemen te maken krijgen, is het de vraag hoe zij die problemen ervaren en er op reageren. Als jongeren minder vanuit problemen, maar door motivatieverlies stoppen (niet-willers), is het de vraag wat leidt tot motivatieverlies en waarom uiteindelijk het moment komt om te stoppen. Het onderzoek richtte zich daarom op de belevingswereld van jongeren in de brede zin: Wat is er met de persoon gebeurd, wat is zijn of haar geschiedenis in relatie tot het voortijdig schoolverlaten? Hoe heeft de persoon dat ervaren? Welke gebeurtenissen waren bepalend? Wat is de eigen rol van de persoon (geweest)? Hoe ervaart de persoon zijn eigen (on)vermogen om zijn of haar situatie te beïnvloeden? Welke belemmerende en beschermende factoren waren aanwezig op het vlak van persoonlijkheid en omgeving (gezin, school, vrijetijdsbesteding en peergroep)? Hoe ervaart en beoordeelt de persoon de huidige situatie (van voortijdig schoolverlaten) in relatie tot zijn of haar toekomst? Wat is het perspectief? In voorliggend onderzoek zijn de resultaten afgezet tegen jongeren in vergelijkbare situaties die niet voortijdig de school verlieten. Het ministerie vroeg aanvullend om een basis te leggen voor een typologie van voortijdig schoolverlaters. Een typologie die een brug slaat naar (be)handelingsmogelijkheden om jongeren daadwerkelijk te helpen. Niet alleen in curatieve zin, maar nadrukkelijk ook gericht op vroegtijdige onderkenning van problemen en preventie. Leeswijzer In hoofdstuk 2 beschrijven we kort het voortijdig schoolverlatersbeleid. In hoofdstuk 3 en 4 gaan we in op de onderzoeksopzet en het inhoudelijk kader, met daarin o.a. aandacht voor de verschillende onderzoeksstappen en de onderzoeksdeelname. De resultaten van de literatuurstudie staan in hoofdstuk 5, in hoofdstuk 6 staan de interviewresultaten, met daarin een overzicht van de gematchte jongeren en de tien factoren die naar voren kwamen als relevante uitkomsten. In hoofdstuk 7 staan de resultaten van het expertpanel van 12 december In hoofdstuk 8 staan voorstellen voor een nieuwe typologie. In een losse bijlage ( samenvatting van de interviews ) vatten we per uitgangssituatie de gehouden interviews samen. We presenteren daarbij steeds duo s en een aantal trio s waarin we voortijdig schoolverlaters vergelijken met niet voortijdig schoolverlaters in dezelfde situatie.

10 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 9 2 Voortijdig schoolverlaten: het beleid We schetsen kort het voortijdig schoolverlatersbeleid in Nederland: eerst algemeen en daarna vanuit het blikveld van een jongere. 2.1 Het beleid Het belangrijkste beleidskader is van oudsher de leerplichtwetgeving; jongeren zijn verplicht naar school te gaan tot een zekere leeftijd. Gemeenten controleren en handhaven dit (althans dat dienen zij te doen). Gemeenten dienen dan ook zicht te hebben op absoluut -en relatief verzuim 1, en van scholen (en ouders) melding te krijgen van langdurig relatief verzuim. Gemeentelijke leerplichtambtenaren kunnen -met de wet in de hand- schoolgaan stimuleren en in feite afdwingen. De leerplicht is in de loop der tijd uitgebouwd, de meest recente bijstelling is de kwalificatieplicht voor jongeren tot de 18 e verjaardag (sinds 1 augustus 2007). Dit houdt in dat na beëindiging van de volledige leerplicht (t/m 17 jaar) er een kwalificatieplicht geldt voor jongeren die nog geen 18 zijn, én nog geen startkwalificatie hebben behaald. Eerder -sinds is met invoering van de RMC-functie een stimuleringsmaatregel uitgevoerd om leerlingen zoveel mogelijk door te laten studeren tot zij minimaal op het niveau van een startkwalificatie zitten. Naast deze externe wettelijke kaders is in de jaren negentig meer nadruk gelegd op de preventieve rol en de aanpak van de school zelf. 2 Leerlingenzorg in de school heeft vanaf toen een enorme impuls gekregen, te beginnen in het vmbo (destijds vbo en mavo). Leerlingenbegeleiding, verzuimregistratie en beleid en zorgfunctionarissen verschenen op vrijwel alle scholen. In een minder hoog tempo vond de invoering hiervan ook in het havo/vwo plaats en in de jaren 2000 ook geleidelijk meer in het mbo. Van recente datum is de verdere versterking van de samenwerking tussen de binnenschoolse zorgstructuur en de meer algemene jeugdzorg. De multidisciplinaire zorgadviesteams (ZAT s) zijn tegenwoordig al wijd verspreid in het primair en voortgezet onderwijs en in de bve-sector. Ook maken steeds meer vo- en bve-scholen gebruik van schoolmaatschappelijk werk, zodat (school)problemen vroegtijdig gesignaleerd en aangepakt kunnen worden. Op het niveau van het onderwijsstelsel zijn de laatste decennia ook diverse ingrepen uitgevoerd mede met het oog op aanpak van voortijdig schoolverlaten. Verschillende onderwijsvoorzieningen die niet op een startkwalificatie (of een toeleiding daarnaar) waren gericht zijn verdwenen (bijv. het vormingswerk en diverse opvangprojecten). Het vmbo werd ingevoerd, met Leerwegondersteunend onderwijs voor de zwakkere leerlingen. En voor de leerlingen voor wie het echt onmogelijk was een startkwalificatie te halen werd het praktijkonderwijs opgericht (zij vallen dan ook buiten de vsv-definities). In de hiertoe ingerichte samenwerkingsverbanden vo/svo wordt getracht om een dekkend aanbod en een samenhangend geheel aan onderwijsvoorzieningen te bieden. Binnen het onderwijsstelsel hebben de overgangen tussen onderwijssectoren al heel lang een risicomoment gevormd. 3 Sectoren moeten programmatisch voldoende op elkaar aansluiten en kinderen moeten in de juiste schooltypen en niveaus worden geplaatst. Er is veel geïnvesteerd en verbeterd op het vlak van aansluiting en afstemming tussen primair onderwijs, voortgezet onderwijs en vervolgonderwijs. De verlengde vmbo-trajecten zijn hier een recent voorbeeld van Absoluut verzuim: leerplichtige staat niet ingeschreven bij een onderwijsinstelling. Relatief verzuim: ongeoorloofde afwezigheid van een leerplichtige, zich uitend in spijbelgedrag. OCW, 1993, een goed voorbereide start. Bv. de Mammoetwet van 1968 was gericht op meer afstemming tussen onderwijssectoren.

11 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 10 In organisatorisch oogpunt heeft de gemeente steeds meer een regiefunctie gekregen in de gehele aanpak van het voortijdig schoolverlaten (terugbegeleiding van leerlingen wordt ook wel op regionaal niveau georganiseerd (de RMC-functies)). Zij dienen te zorgen voor een schooloverstijgende blik : waar vindt uitval plaats, wat zijn oorzaken, wat is er aan opvang nodig? Momenteel versterkt het Ministerie van OCW het vsv-beleid uit 'Aanval op de Uitval' 4. De maatregelen richten zich op: aanpakken bij de bron, soepele overgangen tussen schooltypen, het bij de les houden van leerlingen en de praktijk als leermeester. Ofwel: voorkomen is beter dan genezen. De groep (werkende) schoolverlaters worden hierbij zeker niet vergeten. Dit levert de volgende punten op, die ook in het beleidsprogramma van het huidige kabinet staan: extra aandacht voor een soepele overgang van vmbo naar mbo; betere loopbaanoriëntatie, studiekeuze en begeleiding; meer en betere zorg op school; aantrekkelijker onderwijs, met sport en cultuur, om jongeren op school te houden; meer ruimte voor vmbo-scholieren die het best leren met hun handen; meer maatwerktrajecten om uitval te voorkomen; inzet van EVC-trajecten (Erkenning van Verworven Competenties) voor schooluitvallers van 18 tot 23 jaar. 2.2 Vanuit de jongere gezien Voortijdig schoolverlaters hebben zeer diverse ervaringen en belevingen, zo blijkt ook uit dit onderzoek. Het grootste deel van hen heeft gemeenschappelijk dat het niet gemakkelijk was het onderwijs te verlaten. Er is een duidelijke algemene notie ook onder vmbo-afgestudeerden- dat er een mbo-diploma moet worden gehaald of een havo- of vwo-diploma waarna verder moet worden gestudeerd. De school, familie en zorgverleners hameren daarop. Een diploma is tegenwoordig nodig. Als je later leuk werk wilt vinden zul je naar school moeten. Je krijgt geen uitkering meer tegenwoordig. Je benadeelt alleen maar jezelf hiermee. Niet voor iedere vsv-er in dit onderzoek lag die druk echter erg hoog: Twee jongeren verbaasden zich over het verzuimbeleid van hun school. Het bleek erg gemakkelijk om te verdwijnen: eerst een paar uurtjes, dan eens een dag en dan een hele week. Niemand merkte het. Twee jongeren stroomden na het vmbo niet door naar het mbo -die bleek al vol in het ene geval en in het andere geval kon geen stageplek worden begonnen- en aanvankelijk maakte niemand (behalve de ouders van de jongeren) zich daar druk over. In oktober/november werden zij echter door een actieve Afdeling Leerplicht/RMC in de kladden gegrepen en met zorg (een oriëntatietraject) en straf (een dreigende boete) werd voorkomen dat zij te ver weg raakten uit het onderwijs. In hun vo-scholen kregen jongeren te maken met een klassenleraar en soms met een vertrouwenspersoon. Er werd meestal stevig op ze ingepraat en hulp aangeboden. Vaak nam de school contact op met de ouders en werden de problemen onderling besproken. Op de achtergrond speelt die wettelijke verplichting: je moet nu eenmaal naar school tot je zeventiende (inmiddels je 18 e verjaardag), is het niet op je huidige school, dan op een andere. Indien dit tot onvoldoende resultaat leidt, komen veel jongeren in een tijdelijke opvangschool terecht. Indien er in de tussentijd niet teveel verzuimd is, word je niet als voortijdig schoolverlater beschouwd, anders wel. Deze nieuwe school is kleinschalig (qua leerlingen- en docentenaantal), meestal sterk 4 Uitvoeringsbrief schooluitval. OCW, 30 november 2007.

12 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 11 gestructureerd en dus al snel vertrouwd voor veel jongeren. Veel persoonlijke aandacht voor de jongere. Ondertussen heeft ook -een beetje afhankelijk van in welke gemeente je woont- de leerplichtambtenaar of een RMC Trajectbegeleider contact met de jongere opgenomen. Deze heeft van de vo-school, de mbo-school of het zorgnetwerk vernomen dat de leerling niet meer naar school wilt. Deze ambtenaar spreekt de situatie met de jongere door en zoekt met hem/haar naar mogelijkheden voor terugstroom, opvangscholen of ander onderwijs. Veel jongeren blijken te worden geholpen. Veel jongeren worden ook wel moe van de hoeveelheid personen die met hen komt praten en aan wie zij hun verhaal moeten vertellen.

13 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage Onderzoeksopzet en -uitvoering Doel van het onderzoek is inzicht te krijgen in de belevingswereld en ervaringen van VSV ers en niet VSV ers. Het betreft dus met name een kwalitatief onderzoek, dat verdiepende inzichten moet opleveren. De volgende stappen zijn uitgevoerd. Stap 1: Verschil in uitgangscategorieën Om variatie in de achtergronden van jongeren te krijgen, is een onderverdeling gemaakt in situaties waarin voortijdig schoolverlaten voorkomt. In die achtergronden zijn zekere patronen, of veel voorkomende situaties herkenbaar. In verschillende onderzoeken wordt verwezen naar dergelijke situaties en diverse typologieën zijn daarop gebaseerd. Op basis van (empirisch) literatuuronderzoek 5 heeft Oberon een lijst opgesteld van de acht meest voorkomende gevallen van voortijdig schoolverlaten (incl. de dimensie niet-willers en niet-kunners) (vgl. 4.2). Dergelijke typeringen zijn altijd meerdimensionaal, dat wil zeggen niet beperkt tot één kenmerk en gebeurtenis, maar bestaand uit een miniportret. Er spelen altijd meerdere oorzaken waardoor een jongere het onderwijs verlaat. Deze acht gevallen dekken het overgrote merendeel van het voortijdig schoolverlaten. Stap 2: Selectie van gemeenten en scholen Het onderzoek is in zowel grote (G4, G27) als kleinere gemeenten uitgevoerd, om redenen van gewenste diversiteit (grootstedelijk versus overig; Randstad versus overig). Binnen de deelnemende gemeenten is een aantal vo-scholen en ROC s gevraagd mee te werken aan het onderzoek. Deze instellingen is gevraagd om vergelijkbare jongeren te selecteren die de opleiding niet hadden verlaten. De deelnemende gemeenten en scholen kregen vooraf informatie over het onderzoek toegestuurd zodat zij gericht konden zoeken. Het onderzoek werd uitgevoerd in het begin van het schooljaar. Aan het onderzoek hebben uiteindelijk de volgende gemeenten, of scholen/opvangprojecten in deze gemeente deelgenomen: Utrecht, Woerden, Nijmegen, Veendam en Hoogezand 6. Stap 3: Selectie van jongeren We vroegen de deelnemende gemeenten en scholen om voor een bepaald aantal criteria een voortijdig schoolverlater, en een niet voortijdig schoolverlater te selecteren 7. Eén van hen heeft de situatie meegemaakt en is daadwerkelijk uitgevallen. De ander heeft in een vergelijkbare situatie gezeten en is niet uitgevallen. Deze keuze is bewust gemaakt: door twee verschillende invalshoeken te kiezen bieden de interviews zicht op momenten, factoren, eigenschappen of competenties die het verschil maken: waarom valt de één wel uit en de ander niet? Wat ligt binnen de persoon en welke factoren van buitenaf spelen mee? Hierbij zijn acht typen/situaties onderscheiden waarbij zoveel mogelijk een match is gemaakt tussen een voortijdig schoolverlater en een jongere die niet is uitgevallen. In totaal zijn 36 jongeren geïnterviewd, waarvan 33 interviews bruikbaar bleken voor dit onderzoek. Er zijn dan ook voldoende matchende duo s en soms trio s verkregen, met ruime variatie in de spreiding van de risicosituaties. Onafhankelijk van de risicosituatie van jongeren en de redenen voor voortijdig schoolverlaten, zijn er grote verschillen tussen een 15-jarige jongere die uitvalt uit het derde leerjaar vmbo of een 20-jarige uitvaller uit het mbo. Voor dit onderzoek zijn dan ook voortijdig schoolverlaters geselecteerd uit zowel het vo als het mbo Zie literatuurlijst aan het eind van het rapport. Zie bijlage 2 voor alle deelnemende instellingen. Zie voor de acht uitgangssituaties 4.2.

14 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 13 In totaal zijn in de periode september november jongeren geïnterviewd waarvan er 33 8 zijn gebruikt: 18 vsv ers en 15 niet-vsv ers. In onderstaande tabel staan enkele kenmerken van de totale respons (wel/niet vsv er, geslacht, uitgangssituatie, laatste opleiding en leeftijd). Tabel 1 Achtergrondkenmerken deelnemende vsv ers en niet-vsv ers Jongere Geslacht Categorie uitgangssituatie* Laatste opleiding Leeftijd in jaren man vrouw vo mbo/bve t/m 18 jaar 19 jaar of ouder Vsv er Niet-vsv er Subtotaal Totaal *Zie 4.2 voor uitleg over de acht verschillende uitgangssituaties. Stap 4: Interviews De deelnemende gemeenten en scholen legden vaak het eerste contact met de jongeren. Oberon heeft hiervoor een conceptbrief aangeleverd die naar jongeren verstuurd kon worden. In een aantal gevallen kreeg Oberon direct een naam en telefoonnummer, de interviewers legden dan het eerste contact. Vooraf werden duidelijke afspraken gemaakt met de jongeren over privacybescherming, en hoe hun gegevens voor het onderzoek werden gebruikt. De interviewers hebben de jongeren telefonisch benaderd om mee te doen. De interviews zelf vonden meestal plaats bij de jongere thuis, in een enkel geval op een school of opvangproject. Tijdens de interviews kwamen vragen aan de orde als: hoe is het gegaan, hoe heb je het beleefd, wat was jouw eigen rol, hou kijk je tegen je huidige situatie en je toekomst aan. In de gesprekken kwam ook aan de orde hoe en op welke momenten de jongere hulp en ondersteuning gekregen of gemist heeft. In bijlage 1 staat meer informatie over de interviewleidraad. Stap 5: Analyses en rapportage Van ieder interview is door de interviewer een uitgebreid verslag en nabeschouwing gemaakt. De interviewverslagen zijn door Oberon gematcht, waarvan uitgebreide verslagen zijn opgesteld. Deze zijn voor de rapportages samengevat: In hoofdstuk 6 staan per match de eindbevindingen. Vanwege de grote hoeveelheid informatie is een totaaloverzicht gemaakt in een aparte bijlage Deel 2: de gematchte interviews. Hierin zijn per risicosituatie de duo s en een aantal trio s - waarin voortijdig schoolverlaters worden vergeleken met niet voortijdig schoolverlaters in dezelfde situatie- samengevat. Beperkingen van het onderzoek Dit onderzoek is een kwalitatief onderzoek onder 18 voortijdig schoolverlaters en 15 vergelijkbare niet-voortijdig schoolverlaters. Het onderzoek heeft diepgaandere inzichten opgeleverd in de specifieke belevingswereld van voortijdig schoolverlaters, waarbij de resultaten aanvullend zijn getoetst en bediscussieerd in een panelbijeenkomst. Dit onderzoek heeft ook enkele belangrijke beperkingen. De eerste is dat het een kwalitatief onderzoek betreft en de resultaten niet representatief zijn voor de gehele groep vsv-ers. Vérgaande conclusies zijn alleen op basis van dit onderzoek niet mogelijk. Om de conclusies te toetsen en te verbreden zijn ze voorgelegd aan een expertpanel. Een tweede beperking is gelegen in de essentie van de onderzoeksvraag: het gaat om de belevingswereld van jongeren en deze beleving is niet altijd de waarheid. Het is de betekenis die de jongeren eraan geven en deze wordt gekleurd door hun persoonlijke blik (ervaringen en psychologische kenmerken). 8 De drie overige niet-vsv ers bleken onvoldoende te matchen met de geïnterviewde vsv ers.

15 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage Inhoudelijk kader We beschrijven achtereenvolgens in 4.1 een operationalisering van de belevingswereld van jongeren en in 4.2 de uitgangssituaties van de jongeren. In bijlage 1 is informatie opgenomen over de interviewleidraad. 4.1 De belevingswereld van jongeren Het onderzoek is gericht op de ervaringen en beleving van jongeren. Belevingswereld is een zeer breed begrip en te definiëren als een aaneenschakeling van gedrag, gedachten, gevoelens, waarderingen en belangstelling. 9 In voorliggend onderzoek focussen we dit verder op de belevingswereld in relatie tot school en eventueel voortijdig schoolverlaten: Welk belang heeft onderwijs en de school in hun leven? Wat zijn hun ambities? Hoe ervaren jongeren de schooltijd? Welke rol spelen ouders, en vrienden hierbij? Hoe zien zij hun eigen rol? Hoe ervoeren zij de overgang tussen onderwijssectoren/scholen (een speciaal risicomoment in het voortijdig schoolverlaten)? De belevingswereld van jongeren wordt natuurlijk mede beïnvloed door allerlei factoren als leeftijd, ouders/gezin, vriendengroep, sekse, woonomgeving, genetische factoren etc.. Van de te interviewen jongeren zijn de belangrijkste kenmerken in kaart gebracht. Om wat meer verdieping te geven aan de beleving en ervaringen van jongeren hebben we ook gekeken naar psychologische kenmerken van een jongere. Hoe een jongere de wereld beleeft, wordt voor een deel bepaald door zijn psychologisch profiel. We hebben -in het kader van voorliggend verkennend onderzoek- een screening gemaakt van de onderzoeksliteratuur en de psychologische factoren op een rij gezet waarvan uit onderzoek blijkt dat ze een verband (kunnen) hebben met voortijdig schoolverlaten. Deels zijn dit stabiele factoren die niet of nauwelijks veranderen onder invloed van de situatie of als mensen ouder worden en deels minder stabiele of situatieafhankelijke factoren. De meest bekende indeling in stabiele persoonlijkheidsfactoren, is de big five. In de literatuur over voortijdig schoolverlaten komen hier twee van terug: emotionele stabiliteit en vriendelijkheid. Deze twee nemen we dan ook op in het psychologisch profiel van de jongeren. Alle stabiele factoren die we onderzoeken, zijn: Vriendelijkheid: Zet de jongere zich af tegen zijn omgeving of gaat hij mee in wat anderen vinden? Jongeren die zich afzetten tegen school en hun ouders, verlaten misschien sneller hun school. 10 Emotionele stabiliteit: Is de jongere snel van zijn stuk te brengen? 11 Attributiestijl: Legt de jongere de verantwoordelijkheid voor positieve en negatieve gebeurtenissen (slechte cijfers, pesten) bij zichzelf of bij anderen? 12 Conformisme: Past de jongere zijn gedrag aan op basis van het gedrag of de verwachtingen van anderen? Conformisme kan ervoor zorgen dat jongeren in een vriendenclub waarin wordt gespijbeld, zelf ook gaan spijbelen. Het kan er ook voor zorgen dat jongeren tegen hun wil op school blijven omdat hun ouders en docenten dat van hen verwachten Hermes, Naber en Dieleman, 2007 de Wit, 1997; de Boer en Janssen, 2007; Eimers en Bekhuis, 2006 Eimers en Bekhuis, 2006 de Boer en Janssen, 2007 Hermes, Naber en Dieleman, 2007; de Wit, 1997; Eimers en Bekhuis, 2006; van Tilborg, van Es en Meijer, 2000

16 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 15 Locus of control: Heeft de jongere het gevoel dat hij met zijn gedrag zijn leven kan sturen? Jongeren die dat gevoel wel hebben, zullen eerder geneigd zijn om zelf moeilijke situaties op te lossen. Ze zullen zich minder afhankelijk opstellen van anderen. 14 Gedragsregulatie: Heeft de jongere zijn gedrag in de hand of reageert hij sterk op impulsen? Voor een jongere die sterk op zijn impulsen reageert, komt de beslissing om met school te stoppen waarschijnlijk meer plotseling en minder doordacht dan voor een jongere die zijn gedrag meer in de hand heeft. Dat kan betekenen dat jongeren die impulsief zijn, sneller voortijdig hun school verlaten. 15 Verder is er een aantal minder stabiele of situatieafhankelijke factoren die een rol kunnen spelen: Motivatie: Waar is de jongere gemotiveerd voor? In het kader van dit onderzoek vragen we naar de motivatie van jongeren op het gebied van school, werk, geld en privé. Dat laatste is vooral belangrijk voor jongeren die een zorgverplichting ervaren. 16 (Werk)houding of concentratie: Hoe gedraagt de jongere zich op school? Kan hij zich op de lessen concentreren? 17 Faalangst: Durft de jongere geen proefwerken e.d. te maken uit angst om te mislukken? 18 Zelfvertrouwen: Heeft de jongere het idee dat hij de taken die hij MOET uitvoeren ook KAN uitvoeren? Dit geldt niet alleen voor school, maar ook voor, bijvoorbeeld, een zorgverplichting. 19 Ambities: Wat wil de jongere bereiken? Hoge ambities kunnen voor jongeren een reden zijn om school belangrijker te vinden en te blijven leren. 20 Sociaal gedrag: Voelt de jongere zich sociaal betrokken bij anderen? 21 Internaliseren/Externaliseren: Als de jongere problemen heeft, uit hij dat dan door te handelen naar de buitenwereld toe (vandalisme bijvoorbeeld) of door zich terug te trekken? We hebben hiervoor ook gevraagd naar problemen tijdens de puberteit Risicosituaties van jongeren In dit onderzoek wordt een vergelijking gemaakt tussen vsv ers en niet vsv ers. Onder de groep vsv ers bevinden zich ook jongeren die inmiddels weer zijn ingestroomd in het reguliere onderwijs. Onder de niet vsv ers bevinden zich ook jongeren die weliswaar het reguliere onderwijs verlieten, maar direct instroomden naar opvang- of oriëntatietrajecten (en ingeschreven bleven bij een school). Deze jongeren worden niet tot de voortijdig schoolverlaters gerekend. In dit onderzoek zijn jongeren geïnterviewd die verschillen in de reden waarom ze school verlaten hebben of waarom ze het risico liepen hun school te verlaten. Om de gewenste spreiding te bereiken, maken we een onderverdeling in situaties waarin voortijdig schoolverlaten veel voorkomt. Oorzaken die jongeren noemen voor voortijdig schoolverlaten 23 zijn divers: ze willen geld verdienen, voelen zich niet thuis op school, voelen druk vanuit hun vriendengroep, moeten zorgen voor een kind of een zieke ouder, en zo verder. Bovendien spelen bij voortijdig schoolverlaten vaak meerdere oorzaken tegelijk een rol. Alhoewel we constateren dat elke jongere en zijn situatie uniek is, is het van Lieshout, 2003; de Wit, 1997 van Lieshout, 2003; de Wit, 1997; de Boer en Janssen, 2007; Eimers en Bekhuis, 2006; van Tilborg, van Es en Meijer, 2000 Rijken en Harms, 2002; Traag en van der Velden, 2007; Grootscholte en Engelen, 2006; Eimers en Bekhuis, 2006; van Tilborg, van Es en Meijer, 2000 Rijken en Harms, 2002; Traag en van der Velden, 2007; de Wit, 1997 de Wit, 2007 Rijken en Harms, 2002; van Lieshout, 2003; Rijken en Harms, 2002; de Wit, 1997 van Lieshout, 2003; de Wit, 1997 Van Lieshout, 2003

17 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 16 voor het ontwikkelen van beleid en bijbehorende instrumenten onontbeerlijk om gebruik te maken van een handzame indeling. Hierbij maken we een onderscheid tussen het ontwikkelingsprofiel van de jongere en zijn psychologisch profiel. Het eerste gaat over de gebeurtenissen die een jongere heeft meegemaakt, het tweede over de manier waarop de jongere omgaat met deze gebeurtenissen. Onderzoek 24 heeft aangetoond dat zowel het psychologisch profiel als het ontwikkelingsprofiel van jongeren een rol speelt bij voortijdig schoolverlaten. Het psychologisch profiel omvat bijvoorbeeld motivatie, werkhouding en psychosociale problematiek. Het ontwikkelingsprofiel gaat over factoren op schoolniveau (schoolkeuze en -klimaat) en het gedrag van vrienden, leerkrachten en ouders of de situatie op de arbeidsmarkt. Op basis van de verklaringen en achtergronden van voortijdig schoolverlaten zijn al diverse typologieën voorgesteld voor voortijdig schoolverlaters, soms op basis van het ontwikkelingsprofiel van jongeren en soms op basis van het psychologisch profiel. Zo wordt er onderscheid gemaakt tussen: klassieke Risicoleerlingen (jongeren in een moeilijke uitgangssituatie) en Opstappers (zonder opvallende probleemgeschiedenis) 25 ; leerlingen die, bijvoorbeeld vanwege cognitieve capaciteiten, het onderwijs niet kunnen volgen, leerlingen die het onderwijs niet willen volgen en leerlingen die tijdelijk niet in staat zijn om onderwijs te volgen 26 (niet-kunners versus niet-willers); jongeren en hun meer specifieke oorzaken van voortijdig schoolverlaten, zoals een sterke oriëntatie op de arbeidsmarkt, een verkeerde schoolkeuze of een lage motivatie voor onderwijs 27 ; jongeren die, als het ware, het onderwijs uit geduwd worden (push factoren), bijvoorbeeld door het schoolklimaat, en jongeren die het onderwijs uit getrokken worden (pull factoren), bijvoorbeeld door een zorgverplichting. 28 Op basis van deze en andere indelingen 29 hebben we een overzicht gemaakt van situaties waarin jongeren een verhoogd risico lopen om voortijdig hun school te verlaten. Onze indeling is deels gebaseerd op het ontwikkelingsprofiel van jongeren (bijvoorbeeld een problematische thuissituatie of slechte schoolprestaties) en deels op het psychologisch profiel van jongeren (bijvoorbeeld een sterke oriëntatie op de arbeidsmarkt of een lage motivatie om onderwijs te volgen). Het opstellen van een indeling in categorieën houdt per definitie het risico in dat bepaalde jongeren niet in de indeling zullen passen of dat ze in meerdere categorieën vallen. Op basis van de gegevens die van jongeren bekend zijn en het gesprek dat we met de jongere hebben, bepalen we voor alle jongeren de best passende risicosituatie Eimers en Bekhuis, 2006; van Lieshout, 2003; Grootscholte en Engelen, 2006 Eimers en Bekhuis, 2006 IVO BVE Risicoleerlingen en hun leerloopbanen in het MBO, Interdepartementaal beleidsonderzoek, nr 1 van Tilborg, van Es, en Meijer, 2000 de Wit, 1997 o.a. Dieleman et al., 1997.

18 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 17 Risicosituaties Omschrijving van de jongere 1. Probleemsituatie thuis De jongere heeft een onrustig, onprettig of onveilig thuisklimaat 2. Schoolklimaat/ pesten/ruzies De jongere voelt zich niet thuis in het schoolklimaat. Hij wordt wellicht gepest en heeft ruzies met leerkrachten en/of leerlingen. 3. Schoolprestaties/verkeerde schoolkeuze 4. Arbeidsmarktgeoriënteerd De jongere heeft een opleiding gekozen die niet aansluit bij zijn capaciteiten of interesses. Hij ervaart problemen als tegenvallende prestaties, zittenblijven en/of zakken voor het examen. De jongere heeft een duidelijke en sterke beroepswens en wil zo snel mogelijk aan het werk of hij wil zo snel mogelijk geld gaan verdienen. 5. Niet-weters De jongere weet niet wat voor opleiding te gaan volgen. 6. Zorgverplichting De jongere heeft (of ervaart) een zorgverplichting. Bijv. jonge moeders, zorg voor partner of mantelzorg. 7. Primair ongemotiveerd De jongere heeft geen motivatie en ambities op het vlak van het onderwijs. Hij is bijvoorbeeld vooral gericht op plezier maken. 8. Strafrechterlijke achtergrond De jongere heeft een licht criminele en/of strafrechterlijke achtergrond (bijvoorbeeld een Halt-straf). Alle bovenstaande risicosituaties vergroten de kans op voortijdig schoolverlaten, maar bepalen (garanderen) dat niet. 30 Er zullen voldoende jongeren zijn die een onprettig thuisklimaat hebben, maar desondanks gewoon naar school gaan. Voor het huidige onderzoek worden jongeren benaderd in diverse risicosituaties die al dan niet voortijdig het onderwijs hebben verlaten. De vraag die centraal staat in het onderzoek is wat er voor zorgt dat bepaalde jongeren in een probleemsituatie wel uitvallen en bepaalde jongeren niet. De bovenstaande indeling wordt daarbij gebruikt om te zorgen voor spreiding tussen de jongeren die gevraagd worden om mee te werken aan het onderzoek. 30 Eimers en Bekhuis, 2006

19 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage De belevingswereld van jongeren (algemeen) Om beter te begrijpen waarom jongeren uitvallen, worden in dit onderzoek hun ervaringen en belevingen afgezet tegen jongeren in vergelijkbare omstandigheden, maar die niet uitvielen. Alvorens we de resultaten presenteren, besteden we eerst kort aandacht aan de overige onderzoeksliteratuur. Er is het nodige bekend over de belevingswereld van jongeren in het algemeen en over de schoolbeleving. We selecteerden enkele relevante studies. Enkele cijfers We beginnen met een aantal cijfers: over hoeveel voortijdig schoolverlaters gaat het, landelijk gezien? Op basis van de registratie op onderwijsnummer (ON) bedroeg het aantal nieuwe voortijdig schoolverlaters in 2005/06 circa Het aantal voortijdig schoolverlaters daalt volgens deze registratiebronnen sinds 2002 gestaag. Toen waren er nog zo n voortijdig schoolverlaters 32. De landelijke doelstelling is om in 2012 het aantal nieuwe voortijdig schoolverlaters te halveren ten opzichte van Dit betekent dat er in 2012 gestreefd wordt naar maximaal nieuwe vsv ers. Hoe staat het met de onderwijsparticipatie in Nederland? Jongeren volgen massaal, en steeds langer, onderwijs 33. In 1990/91 was 28 procent van de 17- tot 29-jarigen scholier of student. In 2005/06 is dat percentage gestegen tot 37 procent. Gemiddeld volgt elke Nederlandse jongere tot zijn 22 ste een opleiding. Opvallend is dat zowel het aandeel (geïdentificeerde) zorgleerlingen sterk toeneemt, als het aandeel leerlingen in hogere schooltypen. Het SCP 34 berekende onlangs dat de deelname aan het havo/vwo de afgelopen tien jaar is gestegen van 35 tot ruim 40 procent. Tegelijkertijd steeg het aandeel zorgleerlingen (leerlingen met leerwegondersteuning of leerlingen op het praktijkonderwijs of speciaal onderwijs) naar zo n 16 procent, anderhalf keer zoveel als tien jaar eerder. Met name allochtone leerlingen zijn oververtegenwoordigd op het leerwegondersteunend onderwijs: één op de vier à vijf allochtone leerlingen ontvangt leerwegondersteunend onderwijs, tegenover 1 op de twaalf autochtone leerlingen. Het aantal jongeren met een kwetsbare onderwijspositie stijgt geleidelijk, wat waarschijnlijk het risico op voortijdig schoolverlaten vergroot. Typeringen jeugd Dé jongeren bestaan niet. Er is een grote variatie aan jongeren, mede gezien de etnische samenstelling van de samenleving, de plaats waar men leeft en vertoeft en de financiële situatie. Naast deze harde factoren zijn er subjectieve factoren die het gedrag van de jeugd beïnvloeden zoals de eigen voorkeuren die in de huidige tijd sterker gelden en vaak dwars door de (oude) sociale lagen lopen. We geven enkele generatie-eigenschappen uit Pakken&Piercings van Hans de Boer en Mirjam Janssen (2007) die voor een deel van de jeugd gelden. Het zijn algemene eigenschappen waaraan veel jongeren voldoen. Deze eigenschappen zijn niet zo gebonden aan sociale groepen. De huidige generatie jeugd wordt getypeerd als de M-generatie. Jongeren zijn altijd bereikbaar en voortdurend in contact via de mobiel. Ze hebben ook toegang tot enorm veel informatie via mobiel en internet. De huidige communicatiemogelijkheden leiden tot muli-tasking gedrag, het van alles naast elkaar doen. Ze kunnen de aandacht spreiden, maar de keerzijde is het gebrek aan lange concentratie op zaken die daarom vragen. De M-generatie is ook internationaal georiënteerd, ze kunnen zich makkelijk verplaatsen per trein of vliegtuig. De huidige generatie jongeren in Nederland behoort tot de gelukkigste ter wereld, 92% van de 12- tot 24 jarigen is tevreden of zeer tevreden met zijn of haar leven. Over het algemeen hebben ze OCW, factsheets voortijdig schoolverlaten (november 2007). Deze gegevens waren ontleend aan de RMC-effectrapportages. de Boer en Janssen, Sociaal en Cultureel Planbureau, 2007.

20 Oberon De belevingswereld van Voortijdig Schoolverlaters. Een onderzoeksrapportage. 19 ook een goede relatie met hun ouders (bij vmbo-ers is die minder goed dan bij havo-vwo leerlingen). Eigentijdse problemen De huidige leefsituatie van jongeren leidt tot eigentijdse (gedrags)problemen. Onderling pesten kan met de moderne technologie akelige vormen aannemen 35. Jongeren worden niet alleen tijdens de schooluren gepest, maar steeds vaker ook daarbuiten, bijvoorbeeld via mobiele telefoons, internet of /msm. De mogelijkheden om te kunnen pesten lijken oneindig. Ook leidt de etnische samenstelling van de jeugdbevolking soms tot grotere verschillen tussen jeugdgroepen. Er zijn meer jongeren die zich gediscrimineerd voelen. Onder Marokkaanse en Antilliaanse jongeren komt veel meer criminaliteit voor, mede ten gevolge van integratieproblemen. Nederlandse jongeren drinken steeds meer, en op steeds vroegere leeftijd, alcohol dan hun leeftijdgenoten in de rest van Europa. Recentelijk is de aandacht voor het zogenaamde coma-drinken hier een voorbeeld van. Tot slot de stijging van het aantal jongeren met een probleemetiket. Aan geen enkele voorgaande generatie werden zoveel leer-, gedrags- en concentratieproblemen toegeschreven als aan de jeugd van tegenwoordig. Te denken valt aan het grote aantal jongeren met dyslexie, dyscalculie, hoogbegaafdheid, autisme, faalangst of ADHD (hyperactiviteit). Dat is niet alleen het gevolg van een betere diagnostiek. Deze aandoeningen worden mogelijk ook veroorzaakt door eigentijdse leefwijzen. School- en jeugdculturen Leerlingen vinden hun populariteit erg belangrijk 36. Ze zijn vooral populair indien ze lef hebben, sociaal zijn en er goed uitzien, een eigen mening hebben of de laatste technische snufjes in hun bezit hebben. De school stelt deze sociale competenties ook wel op prijs, maar uiteindelijk worden de jongeren afgerekend op leervorderingen. De school verwacht van jongeren dat ze zich iedere dag inspannen en hun best doen. Het is moeilijk voor veel leerlingen daaraan te voldoen als de school niet boeit vanwege het leerstofaanbod, de wijze van werken en de gezagsverhoudingen. Twintig jaar geleden bestond er een duidelijk beeld van een gewenste persoonlijkheid die stabiel was en de juiste keuzes kon maken. Volwassenen, zoals de ouders of leraar, fungeerden als rolmodel voor jongeren. Tijdens de adolescentie ontwikkelden jongeren op deze manier hun identiteit. Nu loopt de identiteitsontwikkeling door tot in de volwassenheid. Ook zij worden nu geacht flexibel en mobiel te zijn, terwijl de invloed van rolmodellen is afgenomen. Jongeren geven meer zelf gestalte aan hun identiteit, ze kiezen zelf de waarden die ze nastreven. Ondertussen volgen ze in grote getale leeftijdgenoten op de voet en tot in details. Omdat docenten geen moreel voorbeeld meer zijn voor jongeren, wijzen jongeren sneller de autoriteit van de school af. 37 De overgrote meerderheid van de jongeren realiseert zich echter wel dat een goede opleiding belangrijk is om verder te komen in de maatschappij. Toch gaat een kwart van de jongeren, en in het vmbo zelfs de helft, met tegenzin naar school. Waarom vinden deze jongeren school niet leuk? Jongeren hechten aan de sociale contacten op school. Het contact dat ze hebben met leerlingen maakt school voor hen een plezierige plek om te zijn. Er zijn ook jongeren voor wie juist hun vrienden ervoor zorgen dat ze zich op school niet thuis voelen. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de straatcultuur, zoals deze jongeren die onderling ervaren, niet overeen komt met de cultuur binnen de school. Die jongere voelt zich op school dan onbegrepen. Ondanks het feit dat het onderwijs steeds meer leerling-gericht wordt, waarderen leerlingen het nog steeds als leerkrachten hen persoonlijke aandacht en begeleiding geven. Als jongeren zich niet thuis voelen op school, lijkt dat voor een deel te liggen aan het contact met leerkrachten. Deze leerlingen vinden dat leerkrachten niet geïnteresseerd zijn in de mens achter de leerling de Boer en Janssen, Hermans e.a., 2007 Dieleman e.a., 1999