Handreiking gebruik overstromingsgevaar- en gevolgenkaarten risicokaart.nl

Transcriptie

1 Handreiking gebruik overstromingsgevaar- en gevolgenkaarten risicokaart.nl Inleiding Naar aanleiding van de implementatie van de EU-Richtlijn Overstromingsrisico s 1 (EU-ROR) is het thema overstromingen op de provinciale risicokaart recent aangepast en uitgebreid. De risicokaart is er in 2 varianten van de z.g. kaartviewer: Burgerkaart ( ) én de Professionele Risicokaart ( ). In beide kaartviewers wordt dezelfde inhoud van Overstromingen getoond. Via het portaal kunnen zowel de Burgerkaart als de Professionele-kaart (als je rechten hebt) worden benaderd. De kaarten en bijbehorende informatiesystemen zijn ontwikkeld en worden nu zodanig in beheer genomen, dat de meest actuele bekende informatie over overstromingsrisico s raadpleegbaar is. De Richtlijn verplicht Nederland om de volgende informatie over mogelijke overstromingen in Nederland aan het publiek te vermelden: - omvang van de overstroming - maximale waterdiepte - maximale stroomsnelheid (indien relevant) - indicatief potentieel aantal getroffenen - economische bedrijvigheid in het potentieel getroffen gebied - getroffen IPPC-bedrijven - getroffen beschermde gebieden (zwemwaterlocaties, drinkwaterwingebieden en natura2000 gebieden). Om de kaarten te duiden is op de websites een algemene tekst opgenomen, direct bereikbaar via het (voor)portaal of via het klikken op de kaartthemalaag Overstromingen. Bij het klikken op de kaartlaagtitels verschijnen er beknopte teksten. De verschillende gepubliceerde overstromingskaarten kunnen ook uitstekend gebruikt worden voor professionele toepassingen. Dit vergt een uitgebreidere toelichting op de kaarten dan de beschikbare algemene tekst. Onderhavige handreiking beoogt een overzicht te geven van (achtergrond) informatie over de kaarten en de wijze waarop de kaarten gebruikt kunnen worden. Ook wordt er aangegeven voor welk doel de kaarten niet of 1 RICHTLIJN 2007/60/EG VAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD van 23 oktober 2007 over beoordeling en beheer van overstromingsrisico s

2 minder geschikt zijn, alsmede een verwijzing naar een contactpersoon of locatie voor meer informatie. De informatie in deze handreiking wordt na een hoofdstuk met algemene uitgangspunten voor twee groepen kaarten gepresenteerd. Eerst worden de uitgangspunten en toepassingsmogelijkheden van de overstromingsgevarenkaarten besproken, vervolgens die van de overstromingsgevolgenkaarten. Algemene uitgangspunten De verschillende kaarten tonen mogelijke overstromingsgevaren en gevolgen behorende bij drie situaties (zie ook onderstaande tabel). Titel risicokaart Beschrijving gevaar Gebieden Grote kans Middelgrote kans Kleine kans Overstromingen a.g.v. gebeurtenissen die meerdere keren in een mensenleven kunnen voorkomen Overstromingen a.g.v. gebeurtenissen die ongeveer 1 keer in een mensenleven kunnen voorkomen (orde 1/100 per jaar) Overstromingen a.g.v. gebeurtenissen met een kleine kans van optreden tijdens een mensenleven - onbeschermd - onbeschermd - beschermd - onbeschermd - beschermd Overstromingen kunnen plaatsvinden in zowel onbeschermde als beschermde gebieden: - onbeschermde gebieden worden niet beschermd tegen overstroming door een primaire of regionale waterkering. Deze gebieden zijn te vinden langs buitenwater (zee, grote rivieren, estuaria, IJsselmeer of het Markermeer) en langs regionale wateren (kleine rivieren, kanalen, boezemwateren). Deze gebieden overstromen deels of geheel wanneer de waterstand in deze wateren stijgt. - beschermde gebieden worden door een primaire of regionale waterkering beschermd tegen overstroming vanuit buitenwater (zee, grote rivieren, estuaria, IJsselmeer of het Markermeer) of regionale wateren (kleine rivieren, kanalen, boezemwateren). Voor deze waterkeringen gelden normen 2. De normen voor waterkeringen verschillen sterk afhankelijk van het te beschermen aantal inwoners en de economische waarden achter de kering. Periodiek wordt getoetst of nog aan de norm wordt voldaan (vergelijkbaar met een APKkeuring). Als blijkt dat waterkeringen niet meer voldoen aan de norm worden ze versterkt. Voor de EU-ROR is in Nederland afgesproken om op de kaarten die gebieden te tonen die horen bij het toepassingsbereik. Gebieden passen in eerste instantie binnen het toepassingsbereik als het overstromingsrisico potentieel significant is. Potentieel significant risico betekent dat de overstromingen (die kunnen voorkomen met een bepaalde kans) slachtoffers of nationale maatschappelijke impact kunnen veroorzaken. Dit zijn gebieden die: 2 De normen voor primaire waterkeringen worden uitgedrukt in een toelaatbare jaarlijkse overschrijdingskans (bijvoorbeeld 1/2000 per jaar). De overschrijdingskans is de jaarlijkse kans dat het buitenwater nog hoger kan komen te staan dan een bepaalde waterstand. Bij de toelaatbare jaarlijkse overschrijdingskans hoort een buitenwaterstand. Die waterstand noemen we de maatgevende hoogwaterstand (MHW). Als de dijk volledig aan de norm voldoet kan hij minimaal deze MHW veilig keren. Alle primaire waterkeringen worden 6-jaarlijks getoetst of ze de maatgevende waterstand nog veilig kunnen keren.

3 kunnen overstromen door een doorbraak van de primaire waterkeringen (bijv. dijken, kunstwerken en duinen langs het hoofdwatersysteem); gebieden die kunnen overstromen door een doorbraak van regionale waterkeringen in de strengste klassen III, IV en V (normen variërend tussen 1/100 en 1/1000 per jaar; onder meer boezemkaden en dijken langs kleine rivieren); het buitendijkse gebied voor primaire waterkeringen en hoge gronden langs het hoofdwatersysteem (bijv. uiterwaarden, strand); gebieden langs wateren waar op grond van een regionale toets sprake is van een potentieel significant risico (bijv. beekdalen in Zuid-Limburg). Gebieden die kunnen overstromen met een meer beperkt risico, zoals water op straat en het overstromen van rioleringen of vanuit grondwater zijn buiten het toepassingsbereik gehouden en komen daardoor niet voor op deze kaarten. De beheersing van deze beperkte overstromingsrisico s is in handen van lokale overheden, als gemeenten, waterschappen en provincies. Sommige (kleinere) grensoverschrijdende wateren op Nederlands grondgebied vormen bij overstroming geen potentieel significant risico. Desondanks worden deze wateren en overstromingen wel gekarteerd als in de buurlanden waarmee een stroomgebied wordt gedeeld een potentieel significant risico is vastgesteld. De reden hiervoor is dat de EU-ROR vereist dat ingrepen in een dergelijk stroomgebied niet mogen leiden tot een verhoging van het overstromingsrisico elders. Het voornemen tot ingrijpen moet dan altijd tussen de landen worden afgestemd. Tenslotte worden voor een logisch kaartbeeld (geen versnippering van delen van de wateren) enkele overstromingstypes meegenomen ondanks dat er geen potentieel significant risico is aangetoond. Dit zijn overstromingen van onbeschermde gebieden langs alle regionale keringen en overstromingen van beschermde gebieden achter regionale keringen met een norm tussen 1/10 tot 1/30 per jaar 3. De wateren en gebieden zonder potentieel significant overstromingsrisico op Nederlands grondgebied die wel worden gekarteerd zijn geen onderdeel van doelen en maatregelen gerapporteerd in de Overstromingsrisicobeheerplannen voor de EU-ROR. De beheersing van deze beperkte overstromingsrisico s is ook in handen van lokale overheden, als gemeenten, waterschappen en provincies. 3 Regionale keringen met dit beschermingsniveau komen op dit moment alleen in de provincies Noord- Holland, Zuid-Holland en Flevoland voor.

4 Gevarenkaarten Drie typen overstromingsgevarenkaarten zijn door de EU-Richtlijn Overstromingsrisico s (EU-ROR) voor de drie situaties (zie hier) verplicht gesteld, namelijk: - omvang van de overstroming; - maximale waterdiepte; en - maximale stroomsnelheid (indien relevant). Hieronder wordt besproken welke informatie op de betreffende kaart staat en de toepassingsmogelijkheden bij beleidsvorming. Omvang van de overstroming Productie Informatie op de kaart Op deze kaart worden alle gebieden aangegeven die kunnen overstromen met een bepaalde kans. Anders dan de kaart wellicht doet vermoeden hoeven de gebieden niet allemaal tegelijk te overstromen. De kaart toont niet één situatie die op enig moment optreedt, maar is samengesteld. Overstromingen als gevolg van gebeurtenissen die meerdere keren in een mensenleven kunnen voorkomen vinden plaats in onbeschermde gebieden met een kans van ongeveer 1/10 per jaar. Dit zijn voornamelijk relatief laaggelegen gebieden langs het hoofdwatersysteem (bijvoorbeeld grote rivieren, kustwateren, estuaria en grote meren) die niet beschermd worden door een wettelijk genormeerde waterkering. Ook langs kleinere rivieren, beken en langs boezemwater kunnen gebieden liggen die eens in de 10 jaar overstromen. Overstromingen als gevolg van gebeurtenissen die ongeveer 1 keer in een mensenleven kunnen voorkomen vinden plaats in onbeschermde gebieden door waterstanden met een kans van ongeveer 1/100 per jaar. Ook betreft het overstromingen als gevolg van het doorbreken van waterkeringen die hoogwaterstanden met een kans van 1/10 tot 1/500 per jaar veilig moeten kunnen keren (wettelijke beschermingsnorm). Overstromingen als gevolg van gebeurtenissen met een kleine kans van optreden tijdens een mensenleven kunnen plaatsvinden in zowel onbeschermde als beschermde gebieden. Onbeschermde gebieden kunnen overstromen door waterstanden met een kans van ongeveer 1/1000 per jaar en kleiner. In beschermde gebieden gaat het om overstromingen als gevolg van het doorbreken van waterkeringen die hoogwaterstanden met een kans van 1/1000 tot 1/ per jaar veilig moeten kunnen keren (wettelijke beschermingsnorm).

5 Bronbestanden Voor het bepalen van de omvang van de overstroming zijn de berekende waterdieptekaarten gebruikt. Een gebied is als overstroomd aangegeven als de berekende maximale waterdiepte meer dan 0,02 m bedraagt en normaliter niet onder water staat. Belangrijke aannamen en uitgangspunten Op de kaart met overstromingen met kleine kans zijn allerlei mogelijke gebeurtenissen gecombineerd. Het is goed te beseffen dat daardoor het ene gebied kan overstromen als gevolg van een regionale boezemkadebreuk (met middelgrote kans), terwijl het aanliggende gebied alleen kan overstromen als gevolg van een enorme storm op zee of een hoogwater op de rivier met een kleine kans. Dit onderscheid van overstromingen uit verschillende bronnen is op dit moment in deze kaart niet te maken. 4 Er is aangenomen dat gebieden die hoger liggen dan de waterstand die eens in de jaar wordt overschreden, niet overstroombaar zijn. Toepassing Overstromingsrisicobeheerplannen (ORBP) In het overstromingsrisicobeheerplan worden alleen die overstroombare gebieden behandeld waar het risico potentieel significant is. Potentieel significant risico betekent dat de overstromingen (die kunnen voorkomen met een bepaalde kans) slachtoffers of nationale maatschappelijke impact kunnen veroorzaken. Nederland verstaat hier de volgende gebieden onder: gebieden die kunnen overstromen door een doorbraak van de primaire waterkeringen (bijv. dijken langs het hoofdwatersysteem); gebieden die kunnen overstromen door een doorbraak van regionale waterkeringen in de klassen III, IV en V (onder meer boezemkaden en dijken langs kleine rivieren); het buitendijkse gebied voor primaire waterkeringen en hoge gronden langs het hoofdwatersysteem (bijv. uiterwaarden, strand); gebieden langs onbedijkte wateren waar op grond van een regionale toets sprake is van een potentieel significant risico. De kaart omvang van de overstroming kan bij het opstellen van overstromingsrisicobeheerplannen helpen bij het vaststellen van de ligging en omvang van deze gebieden waarvoor de plannen opgesteld moeten worden. Doelen en maatregelen die zijn opgenomen in de plannen hebben betrekking op het beheersen van overstromingsrisico s in deze gebieden. 4 Er wordt gewerkt aan een aanvullende set aan informatie, waarmee dit onderscheid voor professioneel gebruik wel te maken is. Geïnteresseerde gebruikers kunnen voor deze informatie op dit moment contact opnemen met de provinciale ROR-coördinator. Deze heeft toegang tot systemen waarmee dit onderscheid op dit moment wel te maken is.

6 Hierbij dient men zich rekenschap te geven van het feit dat de exacte ligging van de grens tussen wel en niet overstroombaar gebied niet altijd een scherpe is. De grens is gebaseerd op modelberekeningen en kan dus in werkelijkheid afwijken. De frequentie waarmee deze gebieden overstromen zal echter zeer laag zijn en de waterdiepten zullen ook dan, naar verwachting, gering zijn. Het is aan te bevelen de kaart als indicatief te beschouwen en in geval van twijfel contact op te nemen met de betreffende provincie of waterbeheerder. Ruimtelijk ordening (RO) De relevantie van de kaart omvang van de overstroming binnen de ruimtelijke ordening, bestaat uit het vaststellen van de ligging en omvang van het gebied waarbinnen men rekening moet houden met een zeker overstromingsgevaar. Dit betekent dat men bij de locatiekeuze voor bijvoorbeeld een nieuwbouwwijk of een (snel)weg hier rekening mee kan houden. Ook de wijze van aanleg kan in overstroombare gebieden anders zijn. Zo kan men besluiten een woonwijk extra op te hogen om schade bij overstroming te voorkomen of te verminderen. De mate van ophoging is niet af te leiden uit deze kaart. Daarvoor kan men gebruik maken van de waterdieptekaart of van bijvoorbeeld de hiervan afgeleide kaarten uit het rapport Kansrijkheid Meerlaagsveiligheid (Asselman en Slager, 2013). 5 Voor RO-plannen die betrekking hebben op gebieden die nabij de grens tussen wel/niet overstroombaar liggen, dient men zich rekenschap te geven van het feit dat de exacte ligging van de grens tussen wel en niet overstroombaar gebied niet scherp is. Het kan voorkomen dat hogere gronden onterecht als overstroombaar zijn aangemerkt. Het omgekeerde kan ook voorkomen. Het is aan te bevelen de kaart als indicatief te beschouwen en in geval van grensgevallen contact op te nemen met de betreffende provincie of waterbeheerder. Rampenbestrijdingsplannen De relevantie van de kaart omvang van de overstroming binnen de rampenbeheersing bestaat uit het vaststellen van de ligging en omvang van het gebied dat potentieel kan overstromen. Bij het opstellen van evacuatieplannen speelt men op safe indien evacuatie altijd plaats vindt naar gebieden die niet kunnen overstromen. Omdat dit in de praktijk niet altijd haalbaar is (meer dan de helft van Nederland is potentieel overstroombaar), wordt een aanvullende kaart gemaakt met gelijktijdig bedreigde gebieden. Bij evacuatieplanning kan men kiezen voor evacuatie naar niet overstroombaar gebied, of naar gebieden die niet gelijktijdig worden bedreigd. 5 Belangrijk om te vermelden is dat de mogelijke effecten van klimaat en bodemdaling in deze kaarten niet zijn verwerkt

7 Maximale waterdiepte Productie Informatie op de kaart Op de kaart maximale waterdiepte wordt een indicatie gegeven van de maximale waterdiepte die op die locatie kan optreden bij overstroming in drie situaties: grote kans, middelgrote kans en kleine kans (zie hier). De kaarten geven een indicatie van overstromingsdiepten die in onbeschermde en beschermde gebieden kunnen optreden. Voor onbeschermde gebieden wordt een indicatie gegeven hoe diep het kan worden bij een hoogwaterstand met een overschrijdingsfrequentie van respectievelijk 1/10 (grote kans), 1/100 (middelgrote kans) en 1/1000 (kleine kans) per jaar. Het gaat om gebieden als uiterwaarden, voorlanden en laaggelegen boezemlanden. Voor beschermde gebieden wordt een indicatie gegeven van overstromingsdiepten die kunnen optreden als gevolg van gebeurtenissen met respectievelijk een grote, middelgrote en kleine kans van optreden tijdens een mensenleven. Voor de primaire en/of regionale keringen betreft het overstromingen als gevolg van dijkdoorbraken bij maatgevende hoogwaterstanden. De werkelijke overstromingskans kan echter groter of kleiner zijn, afhankelijk van de werkelijke sterkte van de kering. Bij de getoonde waterdiepten is onderscheid gemaakt naar overstromingen van beschermde en onbeschermde gebieden. Gebieden die bij de overstromingssimulaties droog blijven, maar wel potentieel overstroombaar zijn, zijn op de kaart met kleine kans gearceerd op de kaart aangegeven. Bronbestanden De maximale waterdiepte per vak (meestal 100x100 m) is gebaseerd op de resultaten van honderden overstromingssimulaties (met behulp van een hydraulisch model of een bakjes benadering), of door vergelijking van hoogwaterstanden op rivieren met omringende maaiveldhoogtes. Per simulatie is gekeken wat de maximale waterdiepte is. Vervolgens is per locatie de grootste waterdiepte geselecteerd die bij een van de gesimuleerde scenario s optreedt. Dus, wanneer een gebied vanuit meerdere doorbraaklocaties kan overstromen, toont de kaart per vak de grootste waterdiepte van alle scenario s. Wanneer 1 scenario tot een diepte van 2 m leidt, en de overige tot dieptes van minder dan 0,5 m, dan is de waarde 2m op de kaart weergegeven. Belangrijke aannamen en uitgangspunten De maximale waterdieptekaart geeft op elke locatie de maximale waterdiepte van alle scenario s. Dat betekent niet dat een bepaald gebied altijd (ongeacht de doorbraaklocatie) tot deze waterdiepte overstroomt.

8 Een andere belangrijke aanname is de veronderstelling dat regionale keringen, spoordijken en andere hoger gelegen lijnelementen niet doorbreken wanneer hier water tegen aan staat of overheen stroomt. Dit is de belangrijkste reden voor het grote verschil (in sommige dijkringen) tussen potentieel overstroombaar gebied en gebieden waarvoor ook daadwerkelijk een waterdiepte berekend is. Vooral in de kustdijkringen zijn veel regionale keringen aanwezig die het water in de overstromingssimulaties keren en zo het overstroomd oppervlak beperken. Bij overstromen van de regionale keringen en overige lijnelementen is het mogelijk dat het element doorbreekt (zie o.a. Van den Berg en van der Ruyt, 2009). Wanneer een of meer van deze keringen doorbreken kan het water zich over een groter gebied verspreiden (er worden dan ook gebieden nat waarvoor nu geen waterdiepte is aangegeven op de kaart). Daar staat tegenover dat in meer bovenstrooms gelegen polders de waterdiepte mogelijk wat geringer blijft. Voor aanvullende informatie over de aannames die worden gedaan bij het simuleren van overstromingen met hydraulische modellen, en de effecten hiervan op de berekende overstromingskenmerken, wordt verwezen naar Asselman et al. (2010). Voor de kaart met overstromingen met kleine kans zijn vanwege bovengenoemde aannames in de modelberekeningen de berekende omvang van de overstroming aangevuld tot het oppervlak van de totale dijkring. Berekende overstroomde gebieden langs het hoofdwater zijn lokaal aangevuld tot grenzen zoals aangegeven in de Beleidslijn Grote rivieren en op luchtfoto s geïdentificeerde gebieden. Deze aanvullingen zijn opgenomen in de kaartlaag genaamd potentieel overstroombaar gebied en beschikbaar in combinatie met de kaart maximale waterdiepte. Bij waterdieptebepaling voor overstromingen vanuit het regionale systeem (bijv. uiterwaarden langs kleine rivieren, beekdalen en breken van regionale keringen) is vaak gebruik gemaakt van een eenvoudige methode; nl. vergelijking hoogwaterstanden en maaiveldhoogte. Hierbij wordt nauwelijks tot geen rekening gehouden met de beschikbare hoeveelheid water in het watersysteem dat het gebied in kan lopen. De betrouwbaarheid van de bepaling van de waterdieptes met deze methode neemt daarom af bij complexere gebieden; bijvoorbeeld indien deze van grote omvang zijn, hellend zijn, of veel (water)infrastructuur bevatten. Bij de simulaties wordt er geen rekening gehouden met de mogelijkheid tot noodmaatregelen ten tijde van een overstroming. Noodmaatregelen kunnen de gevolgen van overstromingen aanzienlijk beperken. De mogelijkheden en effectiviteit van noodmaatregelen zijn voor de waterbeheerder bij overstroming vanuit het regionale systeem groter dan bij overstromingen vanuit het hoofdwatersysteem. Voorziene maatregelen als bijvoorbeeld het sluiten van afsluitbare kunstwerken en stormvloedkeringen worden wel meegenomen in de overstromingssimulaties.

9 Toepassing Overstromingsrisicobeheerplannen (ORBP) Bij het opstellen van overstromingsrisicobeheerplannen is de verwachte waterdiepte een van de meest belangrijke factoren. De waterdiepte bepaalt immers in grote mate of er wel of geen schade optreedt in het getroffen gebied en of er slachtoffers te verwachten zijn. Wanneer deze kaart wordt toegepast bij het opstellen van een ORBP, dient men zich ervan bewust te zijn dat de getoonde waterdieptes indicatief zijn, immers het is het resultaat van rekenmodellen. In het algemeen zijn er 2 belangrijke typen onzekerheden bij overstromingsmodellering te onderscheiden: 1. onzekerheden in modelschematisatie 2. onzekerheden in scenariokeuze Bij onzekerheden in scenariokeuze kan onder meer worden gedacht aan onzekerheden in maximum afvoer en de duur van het hoogwater. Dit is vooral van belang bij grote dijkringen in het rivierengebied die niet geheel overstromen. Onzekerheden in stormduur en faseverschil tussen stormopzet en getij zijn vooral van belang voor dijkringen in het kustgebied of het benedenrivierengebied. Met name in sterk gecompartimenteerde dijkringen kunnen de effecten groot zijn doordat secundaire keringen in het ene geval niet en in het andere geval wel overstromen. Het begintijdstip van bresvorming, de maximum bresbreedte, de breslocatie en het aantal bressen heeft het grootste effect in sterk gecompartimenteerde dijkringen langs de kust, waarbij het overstroomd oppervlak sterk samenhangt met de duur van de periode waarover water over secundaire keringen stroomt. Dit zijn vooral de dijkringen in de Zuidwestelijke Delta. Ook onzekerheden in standzekerheid van regionale keringen en andere hoger gelegen lijnelementen kunnen leiden tot grote onzekerheden in overstromingskenmerken. De mate van onzekerheid varieert per dijkring. Over het algemeen kan echter worden gesteld (zie Asselman et al., 2010) dat de genoemde onzekerheden leiden tot onzekerheden in berekende waterdieptes van enkele decimeters. Het overstroomd oppervlak kan met enkele tientallen procenten toe of afnemen. Slechts in enkele gevallen zijn de onzekerheden in waterdiepte groter (maximaal enkele meters). Dit is vooral het geval wanneer gebieden in het ene geval niet en in het andere geval wel overstromen, bijvoorbeeld doordat een secundaire kering wel/niet overstroomt of wel/niet bezwijkt. Ruimtelijke ordening (RO) De kaart met maximum waterdieptes is van belang voor de ruimtelijke ordening om eventuele maatregelen te dimensioneren. Stel dat men in een bepaald gebied een woonwijk hoogwatervrij aan wil leggen, dan is het van belang om een indicatie te hebben van de te verwachte waterdiepte. Ook in dit kader is het van belang dat men rekening houdt met de hierboven beschreven onzekerheden. In veel gebieden dient rekening te worden gehouden met afwijkingen in de orde van enkele decimeters. Wil men er zeker van zijn dat de woonwijk droog blijft, dan zal meer moeten worden verhoogd dan op de kaart aangegeven. Om hier meer grip op te krijgen is het op verzoek van professionele gebruikers ook mogelijk

10 om de legenda-klassen van de kaartlaag anders te kiezen, onderliggende waterdieptegrids op te vragen of nieuwe doelgerichte modelberekeningen te doen, waarbij bijvoorbeeld effecten van klimaat en bodemdaling ook in beeld gebracht kunnen worden. Neem hiervoor contact op met de betreffende provinciaal coördinator. Rampenbestrijdingsplannen De relevantie van de kaart maximum waterdiepte binnen de rampenbeheersing hangt samen met de wens om mensen in de meest gevaarlijke gebieden (met de grootste waterdiepte) wellicht als eerste te willen evacueren en wel naar een gebied dat droog blijft of toch in ieder geval minder diep onder water loopt. Ook geeft de waterdieptekaart informatie over welke wegen wel/niet overstromen. Echter, wanneer de waterdiepte kaart wordt gebruikt voor het opstellen van rampenbestrijdingsplannen, dient men zich bewust te zijn van de onzekerheden rondom de getoonde waterdieptes (zie de paragraaf voor toepassing bij het ORBP). Voor toepassing binnen de rampenbeheersing zijn vooral de volgende aspecten van belang: De onzekerheid in berekende waterdiepte bedraagt al snel een aantal decimeter. In gecompartimenteerde dijkringen kan deze onzekerheid nog verder oplopen (zie ook Asselman et al., 2010). De beperkte kennis over de standzekerheid van regionale keringen, spoordijken en andere hoger gelegen lijnelementen leidt er toe dat op de waterdieptekaart gebieden droog lijken te blijven die in werkelijkheid wel kunnen overstromen. Aanbevolen wordt om de waterdieptekaarten altijd te combineren met het uiterst potentieel overstroombaar gebied (arcering), zo wordt voorkomen dat inwoners worden geëvacueerd naar een gebied dat tegelijkertijd kan overstromen. Voor effectief gebruik van overstromingsinformatie in de rampenbestrijding is de landelijke database met de individuele simulaties (overstromingsfilmpjes) die ten grondslag liggen aan deze gevarenkaarten mogelijk ook relevant. Neem contact op met de provinciaal coördinator voor meer informatie.

11 Maximale stroomsnelheid Productie Informatie op de kaart De kaart toont de maximale stroomsnelheid bij overstromingen als gevolg van gebeurtenissen met een kleine kans van optreden tijdens een mensenleven. Op de kaart zijn 2 klassen onderscheiden: significant (> 0,5 m/s) en niet significant (< 0,5 m/s). Deze indeling is gehanteerd omdat bij stroomsnelheden van minder dan 0,5 m/s een geringe kans is op instortende woningen. Ook kunnen personen (mits de waterdiepte beperkt is) door het water waden. Bij grotere stroomsnelheden neemt de kans op significante schade aan muren van gebouwen toe en is het niet meer mogelijk te lopen. Bronbestanden De basisgegevens bestaan uit een representatieve en consistente set overstromingssimulaties (verschillende doorbraaklocaties) met als uitgangspunt doorbraak van de primaire waterkering onder maatgevende omstandigheden. Voor overstromingen vanuit regionale waterlopen zijn vaak geen stroomsnelheden berekend omdat gewerkt is met een zogenaamde bakjes benadering. Hierdoor is geen informatie beschikbaar over het overstromingsverloop. Omdat stroomsnelheden erg gevoelig zijn voor de locatie van de bres (daar treden de hoogste snelheden op), is een extra bewerkingsslag uitgevoerd, waarbij de stroomsnelheid als een strook langs de primaire waterkering is aangegeven. Immers, overal waar een bres kan ontstaan, kan men ook te maken krijgen met hoge stroomsnelheden. In onbeschermde gebieden langs het hoofdwatersysteem, met name langs de grote rivieren zijn ook significante stroomsnelheden te verwachten. De locaties met hoge stroomsnelheden langs de rivieren zijn onderscheiden voor de stroomvoerende gebieden uit de Beleidslijn Grote Rivieren. In stroombergende gebieden is de te verwachten stroomsnelheid niet significant. Belangrijke aannamen en uitgangspunten Een belangrijke aanname bij de vervaardiging van deze kaart is dat stroomsnelheden vooral hoog zijn direct achter de dijk wanneer daar een bres optreedt en in stroomvoerende delen van de rivieren. Plaatselijk kunnen in de niet significante gebieden toch hoge stroomsnelheden voorkomen; de kans is groot bij hooggelegen lijnelementen en in stedelijk gebied. De exacte locaties zijn niet aangegeven, deze zijn te onzeker in de huidige overstromingssimulaties.

12 Toepassing Overstromingsrisicobeheerplannen (ORBP) / Ruimtelijke Ordening (RO) / Rampenbestrijdingsplannen Bij het opstellen van ORBP kan het raadzaam zijn rekening te houden met stroomsnelheden wanneer deze groter zijn dan 0,5 m/s. Bij grotere stroomsnelheden zijn wellicht aanvullende maatregelen nodig omdat (1) mensen minder veilig zijn in gebouwen en (2) mensen moeilijker over of door het water te redden zijn. De volgende punten zijn hierbij van belang: Bij stroomsnelheden tot 0,5 m/s is de kans klein dat stenen muren zo zwaar beschadigd raken dat deze instorten. Personen kunnen door het water waden. Bij stroomsnelheden boven de 0,5 m/s neemt de kans op schade aan stenen muren toe en wordt het steeds gevaarlijker om door het water te waden. Bij stroomsnelheden van meer dan 2 m/s kunnen zelfs betonnen wanden instorten. Hoge stroomsnelheden zijn op de kaart aangegeven vlak achter de waterkering. Deze treden hier alleen op wanneer er sprake is van bresvorming op deze plek. Ofwel: bij een overstroming zijn de stroomsnelheden niet overal achter de primaire waterkering hoog, maar alleen in de nabijheid van de bres. Indien tijdens een overstroming sprake is van het bezwijken van regionale keringen of spoordijken, kunnen ook daar achter de bres hogere stroomsnelheden optreden. Deze zones staan niet op de kaart aangegeven. Tussen gebouwen (bijv. in stedelijk gebied) kunnen lokaal ook hoge stroomsnelheden voorkomen. In verband met het schaalniveau waarop gemodelleerd is (gebouwen zijn niet als obstakels in het model geschematiseerd), blijkt dit niet uit de simulaties. Bij reddingsplannen dient men hier wel rekening mee te houden. Stroomsnelheden zijn het hoogste wanneer het gebied net begint te overstromen en nemen snel af wanneer de maximum waterdiepte wordt benaderd. Bij het opstellen van reddingsplannen of in de communicatie met burgers kan het goed zijn om dit te benadrukken. Bijvoorbeeld, indien de maximum waterdiepte in een bepaald gebied naar verwachting 1 m bedraagt, dan kan het verstandig zijn om de woning pas te verlaten nadat deze waterdiepte (bijna) is bereikt, en niet op het moment dat het eerste water door de straat stroomt.

13 Gevolgenkaarten Vier typen overstromingsgevolgenkaarten zijn door de EU-Richtlijn Overstromingsrisico s (EU-ROR) voor de drie situaties (zie hier) verplicht gesteld, namelijk: - indicatief potentieel aantal getroffenen; - economische bedrijvigheid in het potentieel getroffen gebied - getroffen IPPC-bedrijven - getroffen beschermde gebieden (zwemwaterlocaties, drinkwaterwingebieden en natura2000 gebieden) Hieronder wordt besproken welke informatie op de betreffende kaart staat en de toepassingsmogelijkheden bij beleidsvorming. Indicatief potentieel aantal getroffenen Productie Informatie op de kaart De kaart toont het potentieel aantal getroffen inwoners per ha in het berekende overstroomde gebied (zie hier). Er is een belangrijk onderscheid tussen getroffenen en slachtoffers. Getroffenen zijn alle inwoners van overstroomd gebied. Slachtoffers zijn inwoners die overlijden als gevolg van een overstroming. De kaart toont vakken (1 vakje komt overeen is 100x100 m of 50x50m) met een indicatie van het aantal inwoners per ha die getroffen kunnen worden door een overstroming. Een inwoner is reeds getroffen indien het vak waar hij in woont gedeeltelijk of geheel overstroomt met 2 cm of meer. Bronbestanden De bronbestanden bestaan uit de kaart met omvang van de overstroming en gegevens over het aantal inwoners per vak, beschikbaar via het Centraal Bureau voor de Statistiek. Het gebruikte bronbestand voor de inwoners geeft het aantal inwoners (afgerond op vijftallen) in peiljaar Belangrijke aannamen en uitgangspunten De gegevens over aantallen inwoners zijn beschikbaar vak van 100x100 m. Wanneer een inwonervak slechts gedeeltelijk in het berekende overstroomde gebied ligt, is geen rekening gehouden met mogelijke verschillen in bevolkingsdichtheid, woningdichtheid of hoogte van woningen binnen een inwonervak. Ofwel, wanneer 50% van een inwonervak overstroomt, is aangenomen dat ook maar 50% van het aantal inwoners potentieel getroffen is. Bij de kaart met het indicatief potentieel aantal getroffenen met grote kans is aangenomen dat inwoners in inwonervakken die een primaire waterkering kruisen achter de betreffende

14 kering wonen en dus niet getroffen worden door overstromingen in onbeschermd gebied. Voor de kaarten met middelgrote en kleine kans is dit onderscheid niet te maken. Toepassing Overstromingsrisicobeheerplannen (ORBP) Bij het bedenken en implementeren van maatregelen is het noodzakelijk om inzicht te hebben in het aantal inwoners in het getroffen gebied. Dit kan van invloed zijn op de keuze van een maatregel en op de omvang of vormgeving van een maatregel. Zo lijkt dijkversterking vooral voor de hand te liggen wanneer in het getroffen gebied veel mensen wonen, terwijl evacuatie juist relatief eenvoudig is wanneer het gebied dunbevolkt is. Ruimtelijke ordening (RO) Inzicht in aantallen inwoners in getroffen gebied en de spreiding daarvan is van belang bij het ontwerpen en implementeren van een groot aantal maatregelen in de tweede laag. Zo is het bij het bepalen van het tracé voor compartimenteringsdijken en geleidedijken belangrijk om er voor te zorgen dat grote groepen inwoners erdoor beschermd worden en dat het aantal inwoners dat zich bevindt in de zone waar de dijken tot extra opstuwing leidt, zo klein mogelijk is. Ook bij de afweging tussen bescherming of preventie is informatie over potentieel aantallen getroffenen relevant. Zo lijkt dijkversterking voor de hand te liggen wanneer de bevolkingsdichtheid hoog is, terwijl aangepast bouwen te overwegen valt in dunner bevolkte gebieden. Rampenbestrijdingsplannen Bij het opstellen van evacuatieplannen is informatie over aantallen inwoners onontbeerlijk. De kaart met potentieel aantal getroffenen geeft echter geen inzicht in de leeftijdsopbouw en de zelfredzaamheid van de bewoners in het gebied. Economische bedrijvigheid in het potentieel getroffen gebied Productie Informatie op de kaart De kaart toont het stedelijk en landelijk ruimtegebruik in het berekende overstroomde gebied (zie hier). De kaartlegenda onderscheidt een 6-tal hoofdcategorieën: agrarisch terrein; bos-en natuurterrein; werkterrein; recreatieterrein; infrastructuur; woonterrein.

15 Bronbestanden De benodigde basisgegevens bestaan uit de kaart met omvang van de overstroming en gegevens over het stedelijk en landelijk ruimtegebruik. Hier is gebruik gemaakt van gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek (bestand bodemgebruik BBG2006), zichtbaar op het moment dat ver is ingezoomd op de kaart, en van de EEA (CORINE land cover), zichtbaar op nationale schaal. Beide bestanden beschrijven de situatie tussen 1995 en Nieuwere bestanden zijn vooralsnog niet landelijk beschikbaar. Belangrijke aannamen en uitgangspunten De mate van kwetsbaarheid van landgebruiken (afhankelijk van mate van overstroming en aanwezige economische waarde) wordt op deze kaart niet aangegeven. Sommige categorieën zijn kwetsbaarder voor overstromingen dan andere, waardoor potentiele schade als gevolg van een overstroming sterk kan verschillen. Agrarische (grasweides in uiterwaarden) en bos-en natuurbeheerterreinen kunnen aangepast zijn (of zelfs afhankelijk zijn van) aan overstromingen (vooral in onbeschermde gebieden), waardoor mogelijke gevolgen in schade beperkt blijven. Schades kunnen met name fors zijn indien werkterreinen, woonterreinen en infrastructuur overstromen. Permanent water is uit deze kaartlaag gehaald omdat dit niet onder overstroombaar gebied valt. Toepassing Overstromingsrisicobeheerplannen (ORBP) Bij het bedenken en implementeren van maatregelen is het noodzakelijk om inzicht te hebben in het landgebruik binnen het getroffen gebied. Dit kan van invloed zijn op de keuze van een maatregel en op de omvang of vormgeving van een maatregel. De informatie kan ook worden gebruikt om een eerste indicatie te krijgen van de economische efficiëntie van een maatregel. Zo kan een dure maatregel eerder uit in een gebied dat frequent overstroomt en wat gekenmerkt wordt als stedelijk of industrieel. Zie voor dit laatste doel ook de kaart met schadepotentieel. Ruimtelijke ordening (RO) Inzicht in economische bedrijvigheid in overstroombaar gebied is van belang bij het ontwerpen en implementeren van een groot aantal maatregelen in de tweede laag van het meerlaagsveiligheidsconcept. Compartimenteringsdijken zijn vooral te overwegen wanneer dichtbevolkte gebieden, of gebieden met industrie e.d. kunnen overstromen. Woon-en werkterreinen kunnen wellicht aangepast worden. Rampenbestrijdingsplannen Voor rampenbestrijding is deze kaart informatief maar zal minder worden toegepast.

16 Getroffen IPPC-bedrijven Productie Informatie op de kaart De kaart toont IPPC-bedrijven in het berekende overstroomde gebied, die bij overstroming incidentele milieuverontreiniging kunnen veroorzaken. Te denken valt aan energie-industrie, industrie met productie en verwerking van metalen, minerale industrie, chemische industrie en afvalbeheer. Deze bedrijven zijn aangewezen volgens de Europese Richtlijn Industriële emissies (voorheen Richtlijn Integrated Pollution Prevention and Control ). Bronbestanden De benodigde basisgegevens bestaan uit de kaart met omvang van de overstroming en gegevens over installaties die bij overstroming incidentele milieuverontreiniging kunnen veroorzaken. Voor dit laatste wordt gebruik gemaakt van informatie over IPCC installaties, landelijk geregistreerd bij het RIVM. Belangrijke aannamen en uitgangspunten Op de kaart staan alle geregistreerde IPPC-bedrijven in het berekende overstroomde gebied. Er is geen informatie beschikbaar over de kwetsbaarheid van individuele bedrijven of installaties voor overstromingen. Het is te verwachten dat individuele bedrijven en installaties die potentieel kwetsbaar zijn voor omgevingsinvloeden op dit moment al extra beschermd worden. Toepassing Overstromingsrisicobeheerplannen (ORBP) Afhankelijk van de omvang en de ernst van de te verwachte milieuverontreiniging kunnen maatregelen worden overwogen die specifiek gericht zijn op het beschermen van deze installaties, bijv. via ringdijken op locatie of aanpassingen in de hoogte van de installatie. Ruimtelijke ordening (RO) Indien mogelijk kan bij nieuwe investeringen op locatie rekening gehouden worden met mogelijkheid tot overstromen. Mogelijk kunnen de kwetsbare installaties verhoogd of elders op hoger terrein worden ingericht. Rampenbestrijdingsplannen Afhankelijk van de omvang en de ernst van de te verwachte milieuverontreiniging kan het raadzaam zijn hier bij het opstellen van rampenbestrijdingsplannen rekening mee te houden. Is het mogelijk om, nadat zich een dergelijk ramp voltrekt, inwoners alsnog te evacueren en in veiligheid te brengen? Of kunnen de gevolgen van de milieuramp via noodmaatregelen worden beperkt?

17 Getroffen beschermde gebieden (zwemwaterlocaties, drinkwaterwingebieden en natura2000 gebieden) Productie Informatie op de kaart De kaart toont drinkwaterwingebieden, zwemwaterlocaties en door EU-wetgeving beschermde natuurgebieden (natura2000) in het berekende overstroomde gebied. De kaartlegenda bevat 2 symbolen voor drinkwater- en zwemwaterlocaties, en 1 vlak(symbool) voor Natura2000 gebieden. Bronbestanden De benodigde basisgegevens bestaan uit de kaart met omvang van de overstroming en gegevens over drinkwaterwingebieden, zwemwaterlocaties en Natura2000 gebieden, beschikbaar gesteld via het krw-portaal. Belangrijke aannamen en uitgangspunten Niet alle Natura2000 gebieden zijn kwetsbaar voor overstromingen. Op dit moment is echter geen onderscheid gemaakt tussen kwetsbare en niet-kwetsbare natuurgebieden. Drinkwaterwinlocaties en zwemwaterlocaties zijn over het algemeen binnen de groep in dezelfde mate kwetsbaar voor overstromingen. Bij drinkwaterwinlocaties zijn de vitale objecten vaak hoogwatervrij aangelegd. Toepassing Overstromingsrisicobeheerplannen (ORBP) / Ruimtelijke ordening / Rampenbestrijdingsplannen Bij het opstellen van deze plannen kan worden overwogen om maatregelen te treffen die er op gericht zijn om schade aan deze gebieden te voorkomen of te beperken. Mogelijke grote gevolgen van overstromingen voor drinkwaterwinlocaties zijn niet uitgebreid onderzocht. Met name in de bescherming en preventie zijn maatregelen mogelijk om dit risico beheersbaar te houden.