ondersteunen van zelfregie

Transcriptie

1 Wat zijn werkzame elementen? Werkzame elementen zijn de onderdelen van een aanpak of interventie die bijdragen aan de werkzaamheid (effectiviteit) van een aanpak of interventie. Databank Effectieve Sociale Interventies socialeinterventies Meer informatie? Cora Brink MOVISIE Werkzame elementen van interventies op een rij Werkzame elementen bij ondersteunen van zelfregie Meer zelfregie en eigen kracht van burgers, dat is het motto van nu. De opdracht voor welzijn en zorg is dan ook om mensen zó te faciliteren en ondersteunen, dat ze zo goed mogelijk de regie kunnen voeren en hun mogelijkheden benutten. Maar hoe doe je dat? Deze leaflet geeft een overzicht van beschikbare kennis over wat werkt bij zelfregie. Wat is er bekend over zelfregie, welke methoden worden ingezet en wat is er bekend over de effectiviteit van die methoden? Wat is zelfregie? Zelfregie gaat over het richting geven aan je leven, óók wanneer je een beroep op anderen moet doen voor steun bij je zelfredzaamheid of participatie. Zelfregie en zelfredzaamheid worden vaak in één adem genoemd. Waar zelfregie draait om zelf richting geven aan je leven, wordt zelfredzaamheid gedefinieerd als het met zo min mogelijk overheidssteun een zelfstandig leven kunnen leiden (RMO, 2011). Zelfregie en zelfredzaamheid zijn dus niet hetzelfde: richting geven aan je leven (zelfregie) kan ook in situaties waarin je ondersteuning of zorg nodig hebt en dus per definitie niet zelfredzaam bent. Andere leaflets In de serie leaflets Werkzame elementen bij zijn tot nu toe verschenen: - Zelfregie - Eenzaamheid - Mantelzorgondersteuning September 2013 Mensen ervaren zelfregie: als ze (mede)zeggenschap hebben over wat ze doen en wat er met hen gebeurt, (eigenaarschap) als ze daarin optimaal gebruik kunnen maken van hun eigen kracht, als ze de inrichting van hun leven kunnen baseren op hun eigen waarden en drijfveren, (motivatie) als ze daarin erkenning en steun ondervinden van hun eigen netwerk. Deze vier elementen van zelfregie vormen de kapstok van deze leaflet. Zelfregie en professionele ondersteuning Zo n twintig procent van de Nederlandse bevolking lukt het niet om een geheel zelfstandig leven te leiden. Zij zijn vanwege (meervoudige) problemen als fysieke of geestelijke beperkingen, schulden of verslaving tijdelijk of langdurig afhankelijk van professionele hulpverlening (RMO, 2011). Ze zijn dus niet zelfredzaam. Maar zij kunnen wel zoveel mogelijk zelf de regie over hun leven voeren. Professionals kunnen hieraan bijdragen door één of meerdere elementen van zelfregie toe te passen. Er zijn veel interventies ontwikkeld die gericht zijn op het ondersteunen van mensen bij eigen regievoering, het versterken

2 van hun eigen kracht of het vergroten van netwerken. Een selectie hiervan is opgenomen in de databank Effectieve sociale interventies. Werkzame elementen In deze databank is van elke interventie een uitgebreide beschrijving gemaakt van de aanpak, de theoretische onderbouwing, ervaringen uit de praktijk, eventueel effectonderzoek en van de werkzame elementen. Een analyse van deze elementen geeft een goed beeld van wat werkt bij zelfregie. Onderstaand overzicht is geordend met behulp van de vier elementen van zelfregie. Eigenaarschap Autonomie Cliënten houden of hernemen autonomie, zeggenschap en eigenaarschap, ook als er problemen zijn. Professionals ondersteunen daarbij, door het gezamenlijk formuleren van leer- of ontwikkeldoelen, vanuit een houding van gelijkwaardigheid. Daarnaast hebben professionals een activerende en stimulerende rol. Maatwerk Randvoorwaarde voor het aansluiten bij eigen keuzes en motivatie is dat maatwerk mogelijk is. Dit betekent één-op-één contact en een op het individu toegesneden benadering. Daarnaast is een diversiteit aan activiteiten/deelinterventies binnen de methode een voorwaarde, om een pakket op maat samen te kunnen stellen. Reflectie op de eigen situatie Via reflectie wordt gewerkt aan meer inzicht bij de cliënt op zichzelf en de eigen situatie. Eigen kracht Krachten centraal In de aanpak wordt uitgegaan van mogelijkheden, krachten, talenten, capaciteiten en niet van beperkingen of problemen. Zelfrespect en zelfwaardering Werken aan zelfrespect en zelfwaardering is een belangrijk element in het contact tussen cliënt en ondersteuner. Vanuit een respectvolle relatie waarin de ondersteuner vertrouwen toont en zich kwetsbaar opstelt, wordt gewerkt aan openheid en groei van zelfvertrouwen. Dit gebeurt onder meer door met lotgenoten ervaringen uit te wisselen. Gericht leren / vaardigheden trainen Er wordt heel gericht gewerkt aan vaardigheden nodig om de regie te voeren: de zes componenten van empowerment uit de methode Vrijbaan, communicatievaardigheden, probleemoplossend vermogen. Informatie en educatie Professionals geven feitelijke informatie over problemen, de gevolgen

3 daarvan voor de betrokkenen en mogelijke oplossingsrichtingen, bijvoorbeeld over psychische aandoeningen, geweldsituaties, verstandelijke beperkingen en financiële problemen. Met deze informatie kunnen burgers de regie in handen houden. Leren op maat Er wordt aangesloten bij de natuurlijke manier van leren van cliënten, bij hun motivatie en bij de zones van de naaste ontwikkeling (Feuerstein). Daarnaast wordt specifiek aandacht besteed aan het leren toepassen van nieuw geleerde vaardigheden, onder meer door actuele situaties en gebeurtenissen van deelnemers in trainingen te gebruiken. Motivatie Aansluiten bij motivatie In de ondersteuning wordt aangesloten bij de intrinsieke motivatie, wensen en voorkeuren van de cliënten. De professional heeft een coachende rol. Gericht op positieve wensen/doelen Positieve wensen en doelen staan centraal: het draait om perspectief, hoop, inspiratie, toekomstwensen en meer concreet om deelnemen aan de maatschappij, vrienden maken. Contacten Netwerk betrekken Het betrekken van bestaande contacten en het uitbreiden of versterken van netwerken rond cliënten zijn belangrijke elementen van verschillende interventies. Hierbij wordt aangegeven dat dit zorgt voor meer begrip voor de problematiek en meer sociale steun. Bemiddeling Ondersteuners vervullen op verschillende manieren een brugfunctie: tussen cliënt en samenleving om participatie mogelijk te maken, tussen professional en de cliënt en zijn netwerk om vertrouwen te vergroten en tussen cliënt en (teams) van professionals om duurzame ondersteuningsrelaties te realiseren. Diversen Er worden ook een aantal werkzame elementen genoemd die niet zo goed onder een gezamenlijk kopje bij elkaar te brengen zijn. Dit gaat vooral om procesaspecten: systematische aanpak, goed overdraagbare vaardigheden, betrekken van meerdere professionals, actief op cliënten afgaan en laagdrempeligheid. Welke methoden kan ik inzetten? Momenteel staan er negen voor zelfregie relevante interventies in de databank Effectieve sociale interventies. Op vindt u alle beschikbare informatie over de interventies zelf, de onderbouwing, de praktijkervaringen, de

4 werkzame elementen en de effectiviteit. Vrijbaan Empowerment methode Doel van deze methode is mensen in staat te stellen actief deel te nemen aan de maatschappij en de arbeidsmarkt. Dit wordt bereikt door een empowermenttraining. Hierin wordt gewerkt aan zes concrete componenten: competentie, zelfbeschikking, impact, betekenis, positief identiteitsgevoel en groepsoriëntatie. Zowel trainers als testers zijn positief over de methode. Ze zien duidelijke veranderingen in gedrag bij de deelnemers. Dit wordt ook zo ervaren door de deelnemers zelf. Ze vinden zichzelf mentaal sterker, meer zelfbewust en kunnen beter keuzes maken. Twee effectonderzoeken laten een significante ver-betering zien op drie van de zes componenten van empowerment: impact, positief identiteitsgevoel en competentie. Eigen Kracht-conferentie De Eigen Kracht-conferentie heeft als doel burgers zeggenschap en regie laten houden over hun eigen leven. Het is een activerings- en besluitvormingsinstrument, waarbij burgers samen met deelnemers uit hun eigen omgeving plannen bedenken om problemen op te lossen. Er bestaan verschillende varianten: voor individuen en families, voor herstel na een incident of misdrijf, voor een wijk of buurt en voor leervragen binnen of buiten de school. Uit effectonderzoeken blijkt dat burgers door deze methode er daadwerkelijk in slagen om de regie en verantwoordelijkheid over hun eigen leven te nemen en te houden. Het merendeel van de vastgelegde afspraken wordt geheel of gedeeltelijk uitgevoerd. Wel blijkt uit buitenlands effectonderzoek en Nederlandse praktijkervaringen dat de ontwikkeling van plannen soms succesvoller verloopt dan de implementatie ervan. Vrienden maken...kun je leren Doel van Vrienden maken...kun je leren is het voorkomen van depressie bij volwassenen met een klein sociaal netwerk. De cursus is gericht op het vergroten van sociale steun. In zes lessen en een terugkombijeenkomst verkennen deelnemers hun vriendschappen, werken zij aan zelfwaardering en maken ze een persoonlijk plan gericht op het aangaan en onderhouden van vriendschappen. In onderzoek naar praktijkervaringen geven de meeste deelnemers aan baat te hebben gehad bij de cursus. Uit twee effectonderzoeken blijkt dat de eenzaamheid van de deelnemers is afgenomen en het welbevinden en sociaal optimisme zijn toegenomen. Op Eigen Benen Op eigen benen is een methode om de eigenwaarde en zelfredzaamheid van mensen met beperkingen te versterken. Het traject begint met het in kaart brengen van de competenties. Vervolgens formuleren coach en

5 deelnemer in een gesprek gezamenlijk leerdoelen en stellen ze een persoonlijk trainingsprogramma samen. De focus ligt op de terreinen wonen en werken. Professionals geven in evaluatieonderzoek onder andere aan de training en het gestructureerd verzamelen van gegevens als succesfactor te zien. Twee knelpunten zijn de beperkte praktische mogelijkheden voor de deelnemers om de geleerde vaardigheden toe te passen en de neiging van ouders en begeleiders om het zelf te blijven doen. Uit twee effectonderzoeken blijkt dat de zelfredzaamheid van de deelnemers inderdaad is toegenomen. Natuurlijk, een netwerkcoach! Dit is een methode om het netwerk van kwetsbare burgers te versterken, waardoor ze beter kunnen participeren in de samenleving. De methode bestaat uit een 10-stappenplan, dat de vrijwillige netwerkcoach samen met de cliënt doorloopt. Hierbij worden eerst de wensen van de cliënt en het huidige sociale netwerk in kaart gebracht. Daarna wordt samen gewerkt aan mogelijkheden om het netwerk uit te breiden. Uit onderzoek naar praktijkervaringen blijkt dat deelnemers het gevoel hebben zelf de regie te behouden, dat zij geactiveerd worden en hun eigen kracht ontdekken. De vrijwillige netwerkcoaches zijn over het algemeen positief over de methode, maar wijzen wel op het belang van voldoende ondersteuning en begeleiding. Kwartiermaken Kwartiermaken richt zich op mensen die door kwetsbaarheid of een beperking te maken hebben met uitsluiting. Het doel is hen succesvol te laten deelnemen aan de samenleving. De aanpak is enerzijds gericht op het bevorderen van een samenleving waarin meer mogelijkheden voor de doelgroep ontstaan. Anderzijds onderzoekt een kwartiermaker met mensen uit de doelgroep hoe zij (weer) aan de samenleving kunnen deelnemen. Deelnemers zijn in evaluaties over het algemeen positief tot zeer positief. Zij stellen het op prijs dat hun wereld letterlijk en figuurlijk wordt verruimd. Professionals zijn positief over de praktische toepasbaarheid en de brugfunctie van de methode. Wel ervaren zij Kwartiermaken als een intensieve methode die veel van hen vergt. Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) De Individuele Rehabilitatie Benadering richt zich op mensen met langdurige beperkingen. Het doel is hen in staat te stellen beter te functioneren, zodat ze kunnen wonen, werken en sociale contacten kunnen hebben waar ze zelf willen. Dit met zo min mogelijk professionele hulp. Professionals geven aan dat de methode houvast, duidelijkheid en verbindingen tussen verschillende gebieden biedt. Cliënten zijn over het algemeen positief over de begeleiding met IRB. Ze waarderen de aandacht

6 voor hun eigen wensen en de bewustwording die dat bij henzelf teweeg brengt. Drie van de vier effectonderzoeken tonen aan dat de methode daadwerkelijk effect heeft. Functie Assertive Community Treatment (FACT) De methode FACT richt zich op mensen met ernstige en langdurige psychische aandoeningen. Doel is om hen te begeleiden en te ondersteunen in hun herstelproces, zodat zij optimaal kunnen functioneren en meedoen in de maatschappij. FACT werkt outreachend, assertief en met een multidisciplinair team. Uit praktijkervaringen blijkt dat medewerkers over het algemeen tevreden zijn over het werken met FACT. Wel vinden ze de omschakeling naar intensievere teamzorg soms moeilijk. Uit effectonderzoek blijkt dat FACT kan leiden tot meetbare verbeteringen van psychiatrische symptomen en zorgconsumptie. Herstellen doe je zelf Herstellen doe je zelf is erop gericht het herstel te bevorderen van mensen met een psychische of psychiatrische beperking. De methode draagt bij aan empowerment, zelfwaardering, hoop en de kwaliteit van leven. De cursus bestaat uit twaalf bijeenkomsten. Praktijkervaringen laten zien dat de deelnemers zich geïnspireerd en ondersteund voelen door de ervaringsdeskundige cursusleiders. Uit effectonderzoek blijkt dat de methode positieve effecten heeft op belangrijke aspecten van herstel, zoals empowerment, hoop en zelfvertrouwen. Verder lezen Databank Effectieve Sociale Interventies: Baart, A. (2001). Een theorie van de presentie. Utrecht: Lemma Baumeister, R. F. (1991). Meanings of life. New York: The Guilford Press Boer, N., de & Lans, J., van der (2011). Burgerkracht: De toekomst van het sociaal werk in Neder-land. Den Haag: RMO Brink, C. (2012). Werken vanuit zelfregie: wat houdt het in?, Utrecht: MOVISIE Brink, C., Lucassen, A., Middelaar M. & Poll, A. (2012), Methoden en instrumenten zelfregie. Voor ondersteuning van mensen in kwetsbare situaties, Utrecht: MOVISIE Kluft, M. (2011), Zeg, bent ú misschien die nieuwe professional? Essay. Utrecht: MOVISIE Kwekkeboom, M.H. (2010). De verantwoordelijkheid van de mensen zelf: de (her)verdeling van de taken rond zorg en ondersteuning tussen overheid en burgers en de betekenis daarvan voor de professionele hulpverlening. Openbare les, Hogeschool van Amsterdam Linders, L. (2010). De betekenis van nabijheid. Een onderzoek naar

7 informele zorg in een volksbuurt, Den Haag: SdU Peeters, P.H. & Cloïn, C. (2012). Onder het mom van zelfredzaamheid. Een journalistieke analyse van de nieuwe mantra in zorg en welzijn. Eindhoven: Pepijn Poll, A. (2012). Werken vanuit zelfregie: hoe pak ik dat aan?, Utrecht: MOVISIE Regenmortel, T. van (2008). Zwanger van empowerment. Een uitdagend kader voor sociale inclusie en moderne zorg. Oratie 21 november 2008, Eindhoven: Fontys Hogeschool Sociale Studies Verkooijen, L. (2006). Ondersteuning Eigen Regievoering & Vraaggestuurde Zorg. Jutrijp: Ver-kooijen en Beima Paul Vlaar, Maaike Kluft en Sonja Liefhebber (2013), Competenties Maatschappelijke Ondersteu-ning in de branche Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening, Utrecht: MOVISIE