Soldaat ende Zeemanschap

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Soldaat ende Zeemanschap"

Transcriptie

1 Soldaat ende Zeemanschap Wybrandt Scheltinga, pionier op de Russische vloot Linieschip De Wijburg Doctoraalscriptie, november 2001 Professor: J.S.A.M. van Koningsbrugge Student: Johan Zielstra Frans van Mierisstraat SP Groningen

2 Bron: Jr. Mr. de Haan Hettema, Mr., A. van Halmael, Jr., Stamboom van den Freischen, vroegeren en lateren adel, uit oude en echte bescheiden en aantekeningen en met bijvoeging van de wapens der onderscheiden geslachten opgemaakt II (Leeuwarden 1848). 1

3 Dankwoord Het schrijven van een scriptie is een eenzame bezigheid, maar tegelijkertijd een enorm avontuurlijke reis naar het verleden. Het reconstrueren van een geschiedenis op basis van primaire bronnen was voor mij een unieke ervaring. Dit proces had ik niet kunnen volbrengen zonder de steun van mijn vriendin, Kim Taminiau. Terwijl ik ver weg in het stoffige archief in St. Petersburg zat, bleef zij voor mij de drijvende kracht. Toen ik weer terug in Nederland was, heeft ze me met raad en daad bijgestaan. Haar grootste bijdrage aan deze scriptie is de vervaardiging van de geografische kaarten. Deze kaarten zijn als illustratie in deze scriptie opgenomen en helpen de lezer de verschillende situaties te begrijpen. Daarnaast gaat mijn dank uit naar Vincent Hovinga, hij heeft mijn scriptie deels gecorrigeerd en suggesties gegeven hoe ik bepaalde analyses beter kon verwoorden. Zijn inzicht in de grote Noordse Oorlog ( ) heeft vele avonden opgeleverd, zowel in St.Petersburg als in Groningen. Natuurlijk wil ik mijn begeleider Professor Dr. Hans van Koningsbrugge, directeur van het Nederlands Russisch Archief Centrum, bedanken. Hij heeft me op het idee gebracht om een scriptie te schrijven over Wybrandt Scheltinga. Daarnaast heeft hij als begeleider, me op het historische rechte pad gehouden. Zijn initiatieven en arbeid ten aanzien van de ontsluiting van de archieven in Rusland ten bate van de Nederlandse geschiedenis vormden een enorme inspiratie om me met dit onderwerp bezig te houden. Zijn collega, Drs. Carel Horstmeier wees mij op recente publicaties betreffende mijn scriptieonderwerp en heeft vele bruikbare suggesties gedaan. Niet te vergeten valt mevrouw Elena Makarova, coördinator van het Nederlands Russisch Archief Centrum te St. Petersburg. Zonder haar had ik nooit op tijd een visum kunnen bemachtigen om naar St. Petersburg te reizen. Daarnaast heeft zij mijn verblijf aldaar mogelijk gemaakt en hield een oogje in het zeil. Ook gaat mijn dank uit naar mevrouw Tamara Mazur, vice-directrice van het vloot-archief te St. Petersburg. Zij wees mij op belangrijk bronmateriaal en dankzij haar artikel over de familie Scheltinga heb ik mij snel kunnen oriënteren in het marinearchief. Niet in de laatste plaats wil ik de Russische familie Glebovski bedanken. Dankzij hun gastvrijheid is mijn verblijf in St. Petersburg een zeer aangename periode geworden. Speciaal gaat mijn dank uit naar Marina Glebovskaja, zij heeft vele Russische bronnen voor mij vertaald. Tevens wil ik mijn ouders en broers bedanken, hun onvoorwaardelijke steun en vertrouwen in mij hebben het mogelijk gemaakt om met goed resultaat mijn studie af te ronden. De Nederlanders in Rusland ondertekenden in de 17 e eeuw hun brieven doorgaans als volgt; Met de uitvoering van deze taak wens ik u soldaat ende zeemanschap. Dit was bedoeld als een soort gelukwens voor de missie die komen zou. Dankzij de steun van alle bovengenoemden heb ik deze afstudeerscriptie kunnen maken met soldaat ende zeemanschap. 2

4 DANKWOORD 2 INLEIDING 4 I: Dynastieke afkomst 7 De stichting van St. Petersburg 8 De rol van kapitein Scheltinga 10 Naar Woronezj 13 II: Terug in St. Petersburg 16 De Finse kust 19 Vijf verbrande schepen 21 Het proces 22 Polarisering 27 De tweede aanklacht 33 De getuigen 36 Bevindingen van de krijgsraad 43 Slotoordeel van de krijgsraad 46 III: Eindelijk de Finse kust 49 Wervingsacties in de Republiek 55 Scheltinga s geheime missie 57 Konvooi om de Noord 62 Operaties in Operaties in De vrede in zicht 75 Nabeschouwing 76 CONCLUSIE 77 GERAADPLEEGDE LITERATUUR 83 PERSONENINDEX 85 GEOGRAFIE 87 Kaart I: Het Balticum 89 Kaart II: De Finse Golf 90 Kaart III: Reval 91 Kaart IV: Gotland 92 BIJLAGEN 93 GALERIJ DER GROTEN 108 3

5 Inleiding Aan een Moscovische vloot zagen zij niets Moscovisch dan de vlaggen en dat zij vechten moesten tegen eene Hollandsche vloot, onder Hollandsche bevelhebbers en met Hollandsch bootsvolk bemand, en bloot stonden aan Hollandsche kogels, door Hollandsch buskruit gedreven. 1 Dit bovenstaande citaat van Karel XII van Zweden geeft aan hoe Tsaar Peter de Grote tijdens de grote Noordse Oorlog ( ) in staat was om in een periode van 20 jaar een vloot op te bouwen. Zonder de Hollandse expertise was Peter I niet in staat geweest dit project te ondernemen want Russen waren van oorsprong geen zeevaarders. Allereerst moest Rusland een haven aan de Oostzee verkrijgen. Met dit doel voor ogen werd in de maand mei van het jaar 1703 door Tsaar Peter de Grote de stad St. Petersburg gesticht op voormalig Zweeds grondgebied. Om de Zweden er van te weerhouden de stad te veroveren, was het noodzakelijk dat Rusland een sterke vloot zou bouwen. Om deze reden richtte Peter I zijn blik op het westen. Tijdens de Grote Ambassade in 1697 bracht de Tsaar een bezoek aan de Republiek. Een van zijn doelstellingen was het werven van bekwame zeelui, handwerkslieden en architecten om in Russische dienst te treden. Een van de bekendste Nederlanders die overging in Russische dienst was Cornelis Cruys. Deze Hollander van Noorse komaf werd door Peter I gepromoveerd van derde onder- equipage meester tot vice-admiraal van de Russische vloot. De meeste historici analyseren de talloze veldslagen die Peter I voerde zonder veel aandacht te besteden aan de Russische vloot. Daarnaast ontbreekt een duidelijk beeld van het functioneren van de Russische vloot tijdens de grote Noordse Oorlog ( ) omdat de accenten teveel worden gelegd op de zogezegde grote mannen. Vooralsnog wordt de Nederlandse bijdrage aan de opbouw van de Russische marine dan ook bezien door de ogen van vice-admiraal Cornelis Cruys. Deze zienswijze levert een eenzijdige beeld op en gaat voorbij aan de talloze Nederlanders die tijdens het bewind van Peter de Grote dienden op de Russische vloot. Een studie naar iemand die belast was met de praktische uitvoering van missies op zee, zal leiden tot meer inzicht in de rol van de Russische vloot tijdens de grote Noordse Oorlog. Tijdens een onderzoek naar het leven van vice-admiraal Cornelis Cruys dook de naam kapitein-commandeur Wybrandt Scheltinga meerdere malen op, maar een duidelijk beeld van zijn leven kon hieraan niet ontleend worden. 2 Uit beschrijvingen van de 19 e eeuwse historicus Jacobus Scheltema blijkt dat Wybrandt Scheltinga in de Russische marine opklom van kapitein tot schout-bij-nacht van de witte vlag. 3 Tijdens de grote Noordse Oorlog nam Scheltinga deel aan verschillende missies op zee. Om deze reden zal een studie naar het leven van Wybrandt Scheltinga in het kader van de grote Noordse Oorlog een meer objectief beeld opleveren van de doeltreffendheid van de vloot en leiden tot een groter inzicht over de maritieme strategie van Tsaar Peter. In de periode van de Grote Ambassade tot het einde van de Noordse oorlog werden herhaaldelijk missies ondernomen om scheepslui en vaklieden te werven. Zo kwam in 1703 vice-admiraal Cornelis Cruys naar de Republiek om volk te rekruteren voor de Russische marine. Tijdens deze missie ging Wybe Tacke Scheltinga over in Russische dienst. Wybe Tacke, later Wybrandt genoemd, werd in St. Petersburg gestationeerd bij de Russische marine 1 Citaat van Karel XII zoals gevonden in; Hosmar, J., Cornelis Cruys bouwde Russische vloot op. Amsterdammer in dienst van Tsaar Peter de Grote, Ons Amsterdam 26/9 (1974) Een kapitein-commandeur staat aan het hoofd van een vlooteskader en heeft verscheidene kapiteins onder zich. Een kapitein staat onder direct commando van een kapitein-commandeur of een admiraal. 3 J. Scheltema, Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige Betrekkingen VI ( s Gravenhage 1817) 299, III

6 en door Peter I geadeld. Wybrandt Scheltinga werd in 1703 samen met 64 andere officieren aangenomen om te dienen op de Russische vloot. 4 Aangezien de Russische bronnen niets vermelden over de afkomst van Wybrandt Scheltinga, is niet veel bekend over zijn leven in de Republiek. Na enig onderzoek werd duidelijk dat de Wybrandt uit het Friese plaatsje Engwierum afkomstig was, maar na een bezoek aan het Rijks Archief in Friesland bleek dat de dooptrouw en begrafenis registers van Engwierum pas vanaf 1700 beginnen en derhalve de geboortedatum niet meer was te achterhalen. Omdat Scheltinga uit Friesland kwam is het aannemelijk dat hij werkzaam moet zijn geweest bij de Friese Admiraliteit. Helaas bleek dat de archieven van de Friese admiraliteit tot twee keer toe zijn afgebrand zodat ook hier niets gevonden kon worden. Onderzoek in het Algemeen Rijksarchief naar de aanwezigheid van Scheltinga bij de overige vier admiraliteiten leverde niets op. Het is goed mogelijk dat Wybrandt Scheltinga voordat hij overging in Russische dienst geen bijzondere positie bekleedde. Aangezien Cornelis Cruys door Peter de Grote van derde onder-equipage meester tot vice-admiraal werd gepromoveerd, kan het zijn dat Scheltinga op de Nederlandse vloot geen rang van betekenis had. Om deze reden zal ik mij grotendeels beperken tot Scheltinga s carrière op de Russische vloot. Deze scriptie valt uiteen in drie hoofdstukken. Deze verdeling is gemaakt op basis van de concentratie van bronnenmateriaal. In de beginjaren van de Russische vloot werden er nauwelijks missies op zee uitgevoerd en was Tsaar Peter bezig om zich een toegang tot de Oostzee te bevechten met het leger. Om deze reden is het bruikbare bronmateriaal over de periode dat Scheltinga kapitein was beperkt. Dit materiaal behelst vlootregulaties en algemene orders van vice-admiraal Cornelis Cruys. Op dat moment lag het accent vooral op de opbouw van de Russische vloot. Deze periode begint in 1703 toen Scheltinga in Russische dienst trad en eindigt in 1712 toen Scheltinga vanuit Woronezj terugkeerde naar St. Petersburg. Het eerste hoofdstuk begint met een algemene inleiding over vlootoperaties tijdens de eerste jaren. Daarna zal de rol van kapitein Scheltinga gedurende die periode behandeld worden. Het tweede hoofdstuk handelt over de periode van 1712 tot en met In 1712 promoveerde Wybrandt Scheltinga tot kapitein-commandeur vanwege trouwe dienst aan Rusland. Het bronmateriaal wordt nu specifieker en beslaat orders van kapitein-commandeur Scheltinga zelf en correspondenties met zijn superieuren. In 1713 en 1714 vond een proces plaats waarbij uiteindelijk de vice-admiraal Cornelis Cruys samen met de kapiteinscommandeur Wybrandt Scheltinga, Abraham Rees en de kapitein Joost Degruijter werden veroordeeld. Door middel van getuigenverklaringen die tijdens het proces gehoord werden kon een aantal missies op zee worden gereconstrueerd. De grootste concentratie aan bronmateriaal beslaat de jaren 1714 tot en met Deze periode vormt dan ook het derde hoofdstuk. Gedurende dit tijdvak speelden een aantal belangrijke zaken een rol in het leven van Wybrandt Scheltinga. In 1714 boekte Rusland een overwinning op de Zweden tijdens de zeeslag bij Hangö. Daarna werd Scheltinga naar de Republiek gestuurd om zeelui te werven voor de vloot. De wijze waarop deze missie verliep is veelzeggend voor de belangen van Rusland en de Republiek die speelden tijdens de Grote Noordse oorlog. Nadat deze missie volbracht was, kreeg Scheltinga de opdracht het bevel te voeren over een Russische eskader dat deel uitmaakte van een gecombineerde handelsvloot. Deze vloot was opgericht om handelsschepen uit de Republiek en Groot Brittannië bescherming te bieden tegen Zweedse kapers. 4 J.S.A.M. van Koningsbrugge, The Dutch Republic, Sweden and Russia, , and the secret activities of Cornelis Cruys and Johannes van den Bugh in; Waegemans, E., Ed., Russia and the Low Countries in the Eighteenth Century (Groningen 1998) 56. RGADA, Fonds 329, 1703, Ed. Chr. 40, Cruys aan Golovin, , RGADA, Fond 329, 1704 Ed. Chr. 69, Cruys aan Golovin, , RGADA 329, 1704, Ed. Chr. 100, Overzicht van Nederlandse zee officieren die in Russische dienst traden, O.S. 5

7 Na 1716 is er minder bronmateriaal over Scheltinga te vinden. De kapiteincommandeur kreeg in dat jaar een beroerte. Om deze reden was hij niet in staat om zich actief met de vloot bezig te houden. Het bronmateriaal beperkt zich dan ook tot vermeldingen van kapiteins over Scheltinga. Daarnaast werd in 1717 de Engelsman Paddon steeds belangrijker. Peter I bevorderde hem tot schout-bij-nacht, en het lijkt erop dat hij een groot aantal werkzaamheden van kapitein-commandeur Scheltinga overnam. In de winter van het jaar 1717 promoveerde Scheltinga tot schout-bij-nacht. De achterliggende reden van deze promotie was discutabel, aangezien Scheltinga nauwelijks meer tot actieve dienst in staat was. Uiteindelijk zou Scheltinga in het voorjaar van 1718 dan ook overlijden aan een beroerte. Een onderzoek naar het leven van Wybrandt Scheltinga op de Russische vloot was mogelijk dankzij de grote hoeveelheid bronmateriaal dat te vinden is in het Russisch staatsarchief voor de marine (RGAVMF) te St. Petersburg. Aldaar heb ik drie maanden onderzoek gedaan. Een groot deel van het bronnenmateriaal is opgeschreven in het oud Nederlands en goed leesbaar. Voor het Russische deel van het onderzoek wilde ik aanvankelijk kopieën maken en deze laten vertalen. Na een bezoek aan de centrale bibliotheek van de vloot, bleek echter dat een groot deel van dat materiaal was opgeschreven in een bronnenpublicatie en eenvoudig te kopieren was. 5 Deze bronnenpublicatie was tot stand gekomen in de jaren en bevat materiaal over de vloot voordat de archieven werden opgesplitst tussen Moskou en St. Petersburg. Dit materiaal heb ik laten vertalen in St. Petersburg en vormt een wezenlijk deel van de scriptie. Naast de bronnen uit het marine archief en de bronnenpublicaties is gebruik gemaakt van tal van andere bronnen. Zo heb ik de brieven van Jacob de Bie, resident der Staten- Generaal te St. Petersburg bestudeerd. De resident is in zijn geschriften zeer expliciet over de gebeurtenissen in St. Petersburg. Deze documenten geven een uniek beeld van de wereld waarin kapitein-commandeur Scheltinga leefde. Daarnaast heb ik bronnen uit het Russisch Staats Archief voor Oude Akten (RGADA) over de Russische agent in de Republiek, Johannes van der Burgh, bekeken. Deze bronnen geven inzicht in de politieke situatie van de Republiek op het moment dat kapitein-commandeur Scheltinga aldaar aan het rekruteren was. In de universiteitsbibliotheek van Leiden bevindt zich een vertaling van het dagboek van Peter de Grote. Dit dagboek is voor de plaatsing van historische gebeurtenissen op de vloot zeer bruikbaar, maar geven een nogal vertekend beeld van de werkelijkheid. Waarschijnlijk omdat het vanwege propagandadoeleinden was verspreid in West Europa. 6 Verder heb ik gebruik gemaakt van manuscripten die zijn opgetekend door een Engelsman die in dienst was van Peter de Grote. Deze manuscripten zijn later geordend en omgezet in modern Engels door de Engelse vice-admiraal Cyprian A.G. Bridge en verschenen onder de titel The Russian Fleet under Peter the Great, by a contemporary Englishman (1724). Het werk is in 1899 uitgegeven door de Navy Records Society. De manuscripten bevatten levendige beschrijvingen van zeelieden in dienst van Peter de Grote, waaronder Cornelis Cruys en Wybrandt Scheltinga. De auteur van de manuscripten is hoogst waarschijnlijk de Engelsman, kapitein John Deane. Daarnaast heb ik de beschrijvingen van de Historicus Jacobus Scheltema bestudeerd. Het probleem van het werk Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver wederkeerige betrekkingen, is dat er nauwelijks bronverwijzingen in te vinden zijn. Door vergelijking met andere auteurs die wel gebruik maken van bronverwijzingen zijn sommige passages toch bruikbaar gebleken. Van de bronnen is niet duidelijk of deze in de oude- of nieuw stijl zijn opgetekend. Derhalve maak ik alleen gebruik van precieze data als dit voor de context vereist is. De nauwkeurigheid van de 5 Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I-III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865/1866). 6 G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens (Berlin 1773)

8 data kon voor een deel achterhaald worden door analyse van het bronmateriaal. Vanwege de grote hoeveelheid geografische namen die in de scriptie worden gebruikt is een geografische bijlage bijgevoegd. I: Dynastieke afkomst In De Geschiedenis en Genealogie van het Geslacht van Scheltinga, wordt Wybrandt Scheltinga genoemd als lid van het geslacht Scheltinga uit Dokkum. Volgens dit werk was Taecke Wybes Scheltinga te Engwierum getrouwd met Aefcke Luitjens. Uit dit huwelijk sproten drie kinderen voort; te weten Aucke Scheltinga, Saeck Scheltinga en Griethje Scheltinga. Helaas is deze tak niet verder uitgezocht, wel wordt vermeldt dat Wybe Tacke Scheltinga waarschijnlijk tot voornoemde afstamming behoorde. 7 De naam Wybe Taeckes of Wybrandt Scheltinga werd ontleend aan het werk Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige Betrekkingen, van de historicus Jacobus Scheltema. Hierin staat dat Wybrandt Scheltinga in Russische dienst de functie van schout-bij-nacht bekleedde. De link met de familie Scheltinga uit Friesland wordt verder niet uitgelegd en behalve de overeenkomsten in naam wordt geen verdere bewijsvoering aangedragen voor de afstamming van Wybrandt. 8 De gegevens omtrent het geslacht Scheltinga zijn door Jacobus Scheltema ontleent aan het boek Stamboom van den Frieschen, vroegeren en lateren adel. 9 Hierin staat dat Taecke Wijbes Scheltinga, die volgens. Aantekeningen van de Raadsheer F.J.J. van Scheltinga de vader is geweest van Wijbrant (of Wybe) van Scheltinga, schout-bij-nacht in Russische dienst. Waarom de toevoeging van hier wel wordt gebruikt is niet duidelijk. Jacobus Scheltema schrijft in Rusland en de Nederlanden dat Wybrandt een neef was van Mr. Eco Scheltinga ( 1746). Eco was de vader van Gerlacus Scheltinga, geboren op 15 april De dochter van deze Gerlacus was Johanna Wilhelmina Scheltinga ( 1822). Zij was de moeder van de heer C.A. Munster Jordens, officier van Justitie bij de Arrondissement rechtbank te Deventer. 10 In De geschiedenis en genealogie van het geslacht van Scheltinga, staat dat het wapen van Wybrandt Scheltinga gelijk was aan dat van Burgemeester Eco Scheltinga. De motivatie van deze bevinding ontbreekt echter. 11 Om het wapen van Wybrandt Scheltinga te achterhalen hebben de auteurs van het stamboomboek zich gewend tot de heer Jordens. Volgens hem bestond het wapen uit twee rozen naast elkaar onder een dubbele adelaar. Na vergelijk met beschikbare Scheltinga wapens bleek dat op de afdruk de adelaar in elke klauw een roos hield en er zich een derde roos op zijn staart bevond. Dit wapen wordt door de auteurs van het stamboomboek dan ook aangedragen als het wapen van Wybrandt Scheltinga W. Wijnaendts van Resandt, Geschiedenis en genealogie van het geslacht Van Scheltinga van (Arnhem 1939) J. Scheltema, Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige Betrekkingen VI ( s Gravenhage 1817)299. dl.iii; Jr. Mr. de Haan Hettema, Mr A. van Halmael, Jr., Stamboom van den Frieschen, vroegeren en lateren adel, uit oude en echte bescheiden en aantekeningen en met bijvoeging van de wapens der onderscheidenen geslachten opgemaakt II (Leeuwarden 1848) Scheltema, J., Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige Betrekkingen IV ( s Gravenhage 1817) W. Wijnaendts van Resandt, Geschiedenis en genealogie van het geslacht Van Scheltinga van (Arnhem 1939) Wapen van de familie Scheltinga zie pagina voor inleiding. 7

9 Daarnaast vermelden zij dat de heer Jordens had gezegd dat hij zich nog zeer goed herinnerde dat zijn moeder hem meermalen had verteld dat haar vader, Professor Gerlacus Scheltinga, wel eens te kennen had gegeven dat het hem weinig moeite zou kosten om zijn afstamming van adellijk geslacht te bewijzen. Verder schrijft Jacobus Scheltema dat de heer Jordens, een brief in zijn bezit had, waarin staat dat Gustaaf Ernst Scheltinga in 1789 op de Russische vloot diende. Volgens deze brief zou Wybrandt Scheltinga met Dorethea Frobus zijn getrouwd. Uit dit huwelijk werden twee kinderen geboren. De luitenant kolonel Peter Scheltinga, die weer twee zoons en vijf dochters naliet, en schout-bij-nacht Alexander Scheltinga, die deelnam aan de ontdekkingsreis van kapitein Bering en twee dochters naliet. Wybrandt Scheltinga zou door Peter I in Rusland zijn geadeld. Hoewel hierover in het marinearchief in Petersburg geen aanwijzingen zijn gevonden, zou het kunnen dat Wybrandt Scheltinga naast zijn Friese adellijke titel ook nog eens door Peter werd geadeld. Adeldom verlenen was een politiek machtsmiddel van de Tsaar. 13 Zeker is dat Wybrandt Scheltinga in Rusland de stamvader was van een dynastie die tot 1962 zou voorbestaan. Joeri Vladimir Scheltinga zou als schout-bij-nacht van de rode vlag, als laatste van zijn dynastie overlijden. De familie Scheltinga had daarmee gedurende 259 jaar 8 officieren voor de Russische marine geleverd. 14 Deze scriptie richt zich op de stamvader van deze familie, Wybrandt Scheltinga, die als eerste van zijn geslacht overging in dienst van de Tsaar en zo aan de geboorte van de Russische vloot bijdroeg. De stichting van St. Petersburg In 1702 hadden de Russen het Zweedse garnizoensplaatsje Nyenskans, dat aan de monding van de rivier de Neva lag, veroverd. De gevangen genomen Zweden werden verbannen naar de verste uithoeken van Rusland. Na de verovering van Nyenskans verscheen een Zweedse vloot onder commando van de Zweedse admiraal Von Nummers voor de monding van de rivier de Neva. De brigantijn Astrild 8 en de galei Gädda 10 werden de rivier opgestuurd om de kusten te verkennen. 15 Ongeveer twee mijl Tsaar Peter I stroomopwaarts de rivier de Neva, zagen de Zweden dat het Russische leger zich meester had gemaakt van Nyenskans. De Zweden, in de veronderstelling zijnde dat de Russen geen schepen hadden, zagen geen gevaar en bleven de rivierkusten observeren. 16 Hierop gaf Peter I orders om zo veel mogelijk lotkeys 17 de rivier op te sturen en de Zweden de pas af te snijden. De 2 Zweedse schepen probeerden nu haastig terug te keren naar de vloot, maar het was al te laat. Een contraire westerse wind, dwong de Zweedse schepen met de stroom mee te gaan. De Russen maakten gebruik van deze situatie en vielen de Zweden aan. De Zweden gaven zich op 17 mei 1702 over na een kranige verdediging. De buitgemaakte Zweedse schepen waren de eerste die Peter op de Oostzee bezat. 18 Vlak daarna 13 W. Wijnaendts van Resandt, Geschiedenis en genealogie van het geslacht Van Scheltinga van (Arnhem 1939) 137. Scheltema, Rusland en de Nederlanden VI T.P. Mazur, Maritieme Dynastie Scheltinga in Russische Dienst (St. Petersburg 2000). 15 In de maritieme historie is het gewoon het aantal stukken geschut achter het schip te vermelden met een nummer. De scheepstypen worden uitgelegd in bijlage I. 16 R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) Scheepstypen zie bijlage I. 18 R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 138. Zie ook; C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen )10. In dit laatste werk wordt beweerd dat de Zweden met een snauw 12 en een sloep 4 de rivier optrokken, helaas wordt hier geen datering gehanteerd en geen vermelding gemaakt van de Zweedse commanderende officier Von Nummers. De discrepantie tussen de scheepstypen weet ik alsnog niet te verklaren. 8

10 nam Peter het besluit om St. Petersburg te bouwen. Het graafwerk begon op 16 mei 1703, de datum van de stichting van St. Petersburg. 19 Daarnaast wilde Tsaar Peter dat er een vesting bij het eiland Retusari 20 gebouwd zou worden om de nieuwe stad te beschermen. Fort Kroonslot werd gebouwd op de zandbank aan de westzijde van het eiland. Alle schepen die naar en van St. Petersburg gingen moesten langs dit fort. Op het eiland werden drie batterijen geïnstalleerd, daarachter werd een haven gebouwd met fortificaties aan de westzijde. Deze batterijen werden genoemd naar Prins Alexander Mensjikov 21, de Alexander Schans. St. Petersburg werd door deze strategische positie vanaf de Oostzee beschermd tegen Zweedse aanvallen. 22 De Zweden vielen de nieuwe Russische posities in 1704 aan, zowel over land als over zee. Een leger van 8000 man bereikte de noordelijke oevers van de Neva, maar kon niet oversteken. Half juni werd Kotlin aangevallen door een oorlogsschip, vijf fregatten en zes kleinere vaartuigen. Deze aanval werd door de Russen afgeslagen. 23 Tegelijkertijd stuurden de Russen voorraden over zee naar het leger dat voor Narva lag. Toen Narva op 20 augustus 1704 viel, overmeesterden de Russen 10 Zweedse galeien. 24 Toen de fortificatiewerken bij Kotlin klaar waren, werden enkele Russische fregatten en snauwen te water gelaten. Deze schepen werden beschermd door de artillerie van het eiland en het fort. In de zomer van het jaar 1705 werd een Zweedse vloot gestuurd om de Russische fortificatiewerkzaamheden te stuiten en de Russische vloot te vernietigen. Admiraal Baron Anckerstierna voerde het commando over een vloot van 7 linieschepen, 5 fregatten en 10 kleinere schepen. Op 15 juni arriveerde deze vloot voor Kroonslot. De Russen hadden alle mogelijke voorbereidingen genomen. Acht fregatten lagen als eerste verdedigingslinie afgemeerd tussen fort Kroonslot en een batterij op het eiland. Een versperring van boomstammen lag voor de eerste linie schepen. 25 In twee linies daarachter lagen snauwen en kleinere vaartuigen. Twee Zweedse aanvallen vonden plaats op 15 juni, eerst door 6 fregatten en daarna door 4 linieschepen, beide werden door de Russen afgeslagen. Op 16 juni en 21 juni voerde de Zweedse vloot een bombardement uit, echter zonder veel resultaat. Daarna trok de Zweedse vloot zich terug. 26 Op 25 juli probeerde Zweedse infanterie onder het commando van kolonel Nieroth een landing op Kotlin uit te voeren, maar de kolonel koos een verkeerde plaats om te landen. 27 De Zweedse soldaten stonden tot hun nek toe in het water, waardoor het buskruit van hun 19 R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985) Retusari is de Finse benaming voor het eiland Kotlin. Retusari werd door de Hollanders meestal Ritzaard genoemd. 21 Alexander Danilovitsj Mensjikov was als boerenjongen geboren nabij Moskou op 27 november Mensjikov trad in dienst van de Zwitser Lefort als lakei. Door de humor en gevatheid van de lakei raakte Peter de Grote in bekoring door de jonge man en nam hem in persoonlijke dienst. Vanuit deze positie, een lage rang maar wel aan de zijde van de autocraat, wist Mensjikov zich op te werken tot een van de rijkste en machtigste mannen van het achttiende-eeuwse Europa. Mensjikov verkreeg in 1707 de titel prins van Ingermanland en werd schout-bij-nacht in Prins Mensjikov overleed in R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985) C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen ) Het eskader van De Zweedse vice-admiraal De Prou bestond uit; Holland 50, Wrede 50, Ösel 50, Götheborg 50, Wachtmeister 48, Revel 36 en de Norrköping 50. In; R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) Ibidem, De grotere schepen van de Russische vloot waren op dat moment: Standaart 28, Michael Archangel 28, Sleutelburg 28, Kroonslot 28, Triomf 30, Derpt/ Dorpat 28, Narva 28, Fligel-Fam 28, Peterburg 28, Munker/ Moncoeur 14, Sant Yakim 14, Legas 14, Kopore 14, Yamburg 14 in; R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen )12. 9

11 geweren nat werd. Terwijl de Zweden zonder dekking het eiland probeerden te bestormen lagen de Russen onder bevel van vice-admiraal Cruys achter de struiken en bomen te wachten. De Russen maaiden de belagers genadeloos neer. De Zweden verloren uiteindelijk 560 man, en hadden 114 gewonden. Terwijl onder de Russen slechts 29 doden en 50 gewonden waren gevallen. Na deze actie beperkten de Zweden zich tot het blokkeren van de Finse golf. 28 De volgende jaren was er weinig actie in de Finse golf te bespeuren. In 1706 lag de Russische vloot bij Kotlin. Af en toe werd een schip ter verkenning gestuurd. Rond 1707 bestond de Russische vloot uit 11 fregatten, 7 snauwen en een aantal kleinere schepen. Negen buitgemaakte schepen en 40 nieuwe roeiboten bereikten Kotlin vanuit Narva. De Zweden waren blijkbaar niet in staat de Finse golf afdoende te blokkeren. In 1708 veroorzaakten de Russen enige schade op de kust van Finland terwijl de Zweden in Reval bleven, vanwege contraire wind. 29 Eind augustus 1708 verschenen 22 Zweedse schepen voor Kroonslot. 30 Tegelijkertijd stelde zich een leger van man, onder leiding van de generaal Lybecker, voor St. Petersburg op. Deze strategie was door Karel XII bedoeld als manoeuvre om de aandacht van de Tsaar en zijn leger af te leiden terwijl een grootscheepse Zweedse aanval op Moskou werd ondernomen. Generaal Lybecker vernam via door de Russische generaal Apraksin verspreide valse inlichtingen, dat de stad zwaar versterkt zou zijn. Hierop trok de Zweedse troepenmacht met een boog naar het zuiden en westen door Ingermanland om St. Petersburg heen. Al snel was het Zweedse leger door hun voorraden heen. Toen het land niets meer opleverde slachtten ze hun eigen paarden. Lybecker en zijn troepenmacht zwierven doelloos door Ingermanland totdat ze de kust bij Narva bereikten. Aldaar beval generaal Lybecker de rest van de paarden te slachten, om niet in vijandelijke handen te vallen. Daarna ging de troepenmacht aan boord van de Zweedse vloot om koers te zetten naar Viborg. 31 Dankzij dit geluk was de Tsaar in staat zijn vloot ongehinderd uit te breiden. In 1708 werden nieuwe galeien en 2 linieschepen met elk 52 stukken geschut aan boord te water gelaten. Deze schepen werden ingezet op het Ladoga meer. 32 De rol van kapitein Scheltinga In 1702 werd vice-admiraal Cornelis Cruys naar Nederland gestuurd om marineofficieren en zeelui voor de Russische marine te rekruteren. Al in juli 1703 kon Cruys 202 Nederlanders naar Rusland sturen. Onder deze groep bevonden zich 64 zeeofficieren. In 1704 werden nog eens 177 Nederlanders, waarvan 32 zeeofficieren, naar Archangel verscheept. In de maand juni van 1704 vertrok Cornelis Cruys weer naar Rusland. 33 Het is niet zeker met welke groep Scheltinga naar Rusland ging, maar vanaf 1704 was Scheltinga in ieder geval in St. Petersburg gestationeerd. In Rusland verkreeg Wybrandt de rang van kapitein R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen )13. Zie ook: R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985) C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen ) J.S.A.M. van Koningsbrugge, The Dutch Republic, Sweden and Russia, , and the secret activities of Cornelis Cruys and Johannes van den Bugh in; Waegemans, E., Ed., Russia and the Low Countries in the eighteenth Century (Groningen 1998) 56. RGADA, Fonds 329, 1703, Ed. Chr. 40, Cruys to Golovin, , RGADA, Fond 329, 1704 Ed. Chr. 69, Cruys to Golovin, , RGADA 329, 1704, Ed. Chr. 100, Overzicht van Nederlandse zee officieren die in Russische dienst traden, Oude Stijl 34 Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) 420,

12 Waarschijnlijk heeft Scheltinga vanaf dat jaar dan ook gevochten tegen Zweden vanaf Kotlin. Over zijn specifieke rol daarbij blijkt echter niets. Op een lijst van getrouwde en ongetrouwde officieren die getekend was op 19 september 1705 in St. Petersburg, staat kapitein Wybrandt Scheltinga vermeldt als zijnde niet getrouwd. De vlagofficieren op dat moment waren vice-admiraal Cornelis Cruys en de twee schout-bij-nachts, Jan van Reez en Ivan de Bozzis. 35 Uit deze lijst valt af te leiden dat Scheltinga toen werkzaam was op de vloot bij St. Petersburg. Waarschijnlijk had Scheltinga een functie bij de verdedigingslinie voor Kroonslot onder bevel van Cornelis Cruys. Zeker is dat kapitein Scheltinga in 1706 het commando voerde over een aantal schepen in het eskader van vice-admiraal Cruys, dat zich bevond bij Kroonslot. Van een echte vloot kan men op dat moment nog niet spreken, maar waarschijnlijk had kapitein Scheltinga het bevel over een schip dat de Russische troepen bij Narva bevoorrade. Vanaf 1707 tot 1709 was Scheltinga bevelhebber op het schip De Narva, dat onderdeel uitmaakte van het Kotlin-eskader van viceadmiraal Cruys 36 Vanaf 1707 zijn er geschreven orders van kapitein Scheltinga in het marine-archief te vinden. Op dat moment had de kapitein het bevel over een klein eskader. Zijn bevelen handelden over seinen die in zijn eskader gedaan moesten worden. Deze seinen waren noodzakelijk voor de onderlinge communicatie tussen schepen. Dit werd doorgaans gedaan door middel van vlaggen die op bepaalde punten in het tuig van het schip werden opgehangen. Zo had elke kapitein een eigen kleur vlag. De signalen die vanuit het schip van de eerste kapitein van een eskader werden gegeven, hadden betrekking op verschillende zaken. Zo kon het signaal gegeven worden om in gevechtsformatie te gaan varen in geval de vijand in de buurt was. De grootste schepen van het eskader moesten dan achter elkaar in linie 37 varen om vervolgens de vijand zo efficiënt mogelijk te kunnen beschieten. Ook kon er een signaal gegeven worden om de vijand te enteren. Dit gebeurde meestal na het bombarderen van de vijandelijke schepen. De snelste schepen kregen dan het signaal om de vijand in te halen en langszij te gaan liggen. Vervolgens werd met een van man tot man gevecht geprobeerd om het vijandelijke schip te overmeesteren. Daarnaast werden in geval van weinig wind, signalen gegeven om voor anker te gaan. Deze orders werden door Scheltinga zelf ondertekend en hadden betrekking op negen kapiteins. Hieruit valt af te leiden dat Scheltinga op dat moment een zekere mate van invloed had op de vloot, hoewel hij net als degenen die onder zijn bevel stonden zelf ook nog kapitein was. 38 De jaren 1706 en 1707 verliepen relatief rustig, en de vlootwerkzaamheden bij St. Petersburg beperkten zich tot het bouwen van schepen en het op verkenning sturen van eskaders. In mei van het jaar 1707 kreeg kapitein Scheltinga orders van admiraal Feodor Apraksin om met zijn eskader dat bestond uit een aantal schepen, snauwen en een brander 39 te gaan kruisen aan de westzijde van het eiland Ritzaard, anderhalf mijl ten zuiden van Kroonslot. Scheltinga voerde op dat moment het bevel over de kapiteins Hay, Sivers, Bagh, de kapitein-luitenant Harbo en luitenants Helma, Smiths, Bredaal, Flaming en Traan. 40 Indien de vijand waargenomen werd moest kapitein Scheltinga seinen met de vlag van de achterste vlaggenstok en met zijn eskader terugkeren naar de vloot bij Kroonslot. Scheltinga moest 35 No.; 8 Rospis van getrouwde en ongetrouwde officieren en matrozen welke in St. Petersburg zijn. (19 september 1705 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1866) Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) Vandaar ook de naam linieschip. 38 RGAVMF (Kantselarij van de Admiraliteit ), Fond 176, inv. 1, zaak 130; Particuliere zeijnen die gedaan zullen worden door den heer capt W. Scheltinga (op t schip de Narva 11 mei 1707 O.S.) Een brander is een oud schip dat volgeladen werd met explosieven en brandbaar materiaal, dat recht op de vijand werd afgestuurd om haar zoveel mogelijk schade toe te brengen. 40 RGAVMF (Kanselarij van de Admiraliteit ) Fond 176, inv. 1, zaak 130; Particuliere zeijnen die gedaan zullen worden door den heer capt W. Scheltinga (op t schip de Narva 11 mei 1707 O.S.)

13 kanonsalvo s afvuren om kenbaar te maken met hoeveel schepen de vijand aanwezig was. 41 Over het verloop van deze missie blijkt verder niets. Vlootoperaties tijdens de eerste jaren werden op zeer beperkte schaal uitgevoerd. Verkenningmissies voeren niet verder dan net voorbij de veilige bescherming van fort Kroonslot. In augustus kreeg luitenant Theunis Traan 42 orders van admiraal Apraksin om zich met zijn brander onder het bevel van kapitein Scheltinga te plaatsen. 43 Scheltinga gaf hem het bevel om met zijn brander de vijand op te zoeken en aan te vallen. Indien Traan het lukte een vijandelijk schip schade toe te brengen zou de kapitein een groene vlag van de stuurboordnok van de grote ra laten waaien met een kanonsschoot. 44 Dit sein was bedoeld voor de rest van het eskader om zich bij het gevecht te vervoegen. Mijns inziens was het de bedoeling van Scheltinga de vijand door middel van een brander zo veel mogelijk schade toe te brengen en daarna de verzwakte vijand gezamenlijk te verslaan. Op bevel van de Tsaar kreeg kapitein Scheltinga op 18 mei 1708 de opdracht om met zijn eskader van drie schepen, twee snauwen en een brander, de Oostzee op te gaan tot de kaap Krasna Gorka. 45 Indien er vijandelijke schepen werden waargenomen moest kapitein Scheltinga zijn best doen om deze te overmeesteren. Indien de overmacht te groot was, zou hij de vloot daarvan op de hoogte stellen en zich daarbij vervoegen. 46 Het is opvallend dat kapitein Scheltinga dit soort gevaarlijke missies moest ondernemen, want zeker in de beginjaren van de Russische vloot was het niet ongewoon dat er zich grote Zweedse eskaders op de Finse Golf vertoonden. Dat Scheltinga niet slechts een kapitein was en vaak verdergaande bevoegdheden verkreeg, blijkt uit een reeks ordonnanties van vice-admiraal Cornelis Cruys. Cruys gaf kapitein Scheltinga het bevel een inventaris te maken van alle schepen en hun manschappen, onderverdeeld in buitenlandse en Russische manschappen. Daarnaast was de kapitein verantwoordelijk voor de controle van het proviand op de schepen en de training van de scheepsgardisten. 47 De kapiteins op het eskader van kapitein Scheltinga in 1708 waren Bezemacker, Rees, Sivers, Schoonwijk; kapitein-luitenants Harbo en luitenants Smiths en Traan. 48 Dit eskader had een andere samenstelling dan die van Waarschijnlijk omdat in de beginjaren van de Russische vloot de doorstroming van marineofficieren erg groot was en buitenlandse officieren met enige ervaring vaak snel een eigen commando verkregen. Na de slag bij Poltava in 1709, waar het Zweedse leger een vernietigende nederlaag had geleden, lag het Baltische land voor de Russen open. Terwijl graaf Sjeremetev 49 in het zuiden met man de stad Riga belegerde, werd generaal-admiraal Feodor Apraksin met 41 RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Orders van admiraal Apraksin voor kapitein Wybrandt Scheltinga (op het schip de Olifant ten anker voor Kroonslot 7 mei 1707) Theunis Traan was in 1704 door Cornelis Cruys in Nederland aangenomen als onderofficier. In 1707 werd hij luitenant en kreeg het commando over een brander. In: Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; 38 orders van Apraksin voor luitenant T. Traan, (11 augustus O.S.) RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Particuliere seinen die bij kapitein Scheltinga gedaan zullen worden (Aktum in het schip de Narva zeilende voor de punt van Ritzaard 11 augustus 1707 O.S.) Zie geografische kaart. 46 RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Orders van de Tsaar voor kapitein Scheltinga (getekend op het schip de Domme kracht, ondertekend door admiraal Apraksin op 18 mei 1708 O.S.) RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Orders van vice-admiraal Cruys voor kapitein Scheltinga (getekend op het schip de Olifant ten anker voor Kroonslot 19 juli 1708) RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Particuliere seinen die gedaan zullen worden bij kapitein W. Scheltinga (11 juli 1708) Graaf Boris Sjeremetev was veldmaarschalk van het Russische leger. Sjeremetev had tegen de Polen, Krim- Tartaren en de Turken gevochten. Hij was er de man naar om zich te houden aan Peters algemene orders dat het leger nooit risico mocht nemen, tenzij de situatie sterk in zijn voordeel was. Uit; R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985)

14 man naar Viborg gestuurd om de stad te veroveren. Viborg was een belangrijke Zweedse vestingstad en vormde een bedreiging voor St. Petersburg. In 1706 was een aanval over land mislukt, maar nu kon Tsaar Peter zijn nieuwe vloot inzetten. Deze vloot bestond op dat moment uit fregatten en tal van galeien. Deze schepen waren zeer geschikt om landingsaanvallen en bevoorradingsmissies op de Finse kust uit te voeren. Toen in April 1710 de zee grotendeels ijsvrij was voer het Kotlin-eskader uit onder aanvoering van vice-admiraal Cruys en Tsaar Peter I als schout-bij-nacht, met als doel het leger bij Viborg te bevoorraden. Kapitein Scheltinga voerde toen het commando over het schip De Narva. 50 Het leger van Apraksin werd over zee met voedsel en manschappen voorzien, tot het uiteindelijk man telde. Op 13 juni 1710 viel Viborg in handen van de Russen. In de loop van de zomer van 1710 veroverden de Russen achtereenvolgens de steden Riga en Reval. Geheel Lijfland en Estland waren nu in handen van de Tsaar. 51 In de roes van overwinning verkreeg kapitein Scheltinga op 30 oktober 1710 vanwege zijn goede diensten aan Rusland een promotie tot eersteklas kapitein. Deze promotie werd door Tsaar Peter persoonlijk verleend. Kapitein Scheltinga was op dat moment de oudste kapitein op de vloot. Helaas wordt verder niets vermeld over de leeftijd van de kapitein. 52 Naar Woronezj Woronezj In de herfst van het jaar 1710 werden vice-admiraal Cornelis Cruys en kapitein Scheltinga samen met een groot aantal andere officieren op bevel van de Tsaar in Woronezj ontboden in verband met de hervatting van de oorlog tegen de Turken. 53 De Tsaar had al eerder tegen de Turken gevochten om een haven aan de Zwarte zee te bezetten. Dit liep echter op niets uit. Uiteindelijk maakte het vredesverdrag van Constantinopel op 3 juli 1700 een voorlopig einde aan deze oorlog. Peter I had toen zijn handen vrij om een oorlog tegen Zweden te beginnen maar was de mogelijkheid om de Turken te verslaan en een Russische haven aan de Zwarte Zee te creëren nooit vergeten. 54 Na de slag bij Poltava was de Zweedse koning Karel XII naar het Ottomaanse rijk gevlucht, waar hij de Turken probeerde te bewegen tot een nieuwe oorlog tegen de Russen. Vanwege de glansrijke overwinning van de Russen bij Poltava voelden de Turken hier echter weinig voor. Toen de Tsaar expliciet van de sultan verlangde dat Karel uiterlijk op 10 oktober 1710 zou worden uitgeleverd, werd dit door de Turken als oorlogsverklaring opgevat. Natuurlijk hadden pro- Zweedse facties aan het hof van de Turkse Sultan een grote invloed gehad op zijn bereidheid een nieuwe oorlog te beginnen. Waarschijnlijk was dit net genoeg want op 21 november 1710 verklaarde het Ottomaanse rijk Rusland de oorlog No. 287; Rospis van de schepen van de Tsaar voor de campagne in 1710, Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I, Ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 197. No. 305; Lijst van schepen en hun commanderende officieren die op 1 mei 1710 van Kroonslot naar Viborg zullen zeilen O.S., Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 212. Zie bijlage II&III. Zie ook; Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985) No. 43; Promotie van Wybrandt Scheltinga tot eersteklas kapitein (30 oktober 1710 te St. Petersburg O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1866) Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) E.J. Phillips, The founding of Russia s navy. Peter the Great and the Azov Fleet (Londen 1995) R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985)

15 Volgens de manuscripten van Bridge waren Cruys en Scheltinga in het voorjaar van 1711 nog in St. Petersburg. 56 Dit lijkt hoogst onwaarschijnlijk omdat volgens bronnen uit het marinearchief de vice-admiraal tijdens de eerste maanden van het jaar 1711 bezig was met het op orde brengen van de Zwarte Zeevloot. 57 Soo haast god wil en ik gezond blijve, sal op mijn komst in Waronitz nader inspectie van de scheepbouw nemen, soo ook in Asof van schepen magazijnen en haven en na vermoogen op alle verbeteringen mijn sentiment aan uwe majesteit adviseren. 58 Dat de Zwarte Zee vloot op dat moment al sterk verwaarloosd was blijkt uit tal van berichten van vice-admiraal Cruys aan generaal-admiraal Apraksin. Cruys vroeg dan ook meerdere malen om een goede timmermeester die schepen kon bouwen en herstellen. Zo maakte Cruys melding dat het schip waar Scheltinga het bevel over kreeg, de Schorpioen 59, samen met een aantal andere schepen; De Slapende Leeuw, Bloem des Oorlogs en De Schildpad te sterk verwaarloosd waren om te repareren. Want die zullen nooit van eenige goede dienst zijn, de heeren Engelsen hebben daar wel sorg voor gedragen. 60 Waarom Cruys hier de Engelsen beschuldigde voor de slechte staat van de vloot is niet duidelijk, maar duidt op onderlinge concurrentie tussen de buitenlanders op de vloot. In een brief aan Apraksin meldde Cruys later dat het beter zou zijn om schepen te bouwen tot 36 stukken geschut, omdat de grotere schepen een te grote diepgang hadden waardoor ze vast kwamen te zitten in het ondiepe vaarwater. 61 Vice-admiraal Cruys was belast met de centrale verantwoordelijkheid over de uitrusting van de Zwarte Zee vloot. Scheltinga moest toezien op de uitrusting van een aantal schepen bij Taganrog. Dat blijkt uit een brief met specificaties over welke goederen in Taganrog noodzakelijk waren. 62 Daarnaast had kapitein Scheltinga de verantwoording over de reparatie en uitrusting van zijn eigen schip evenals de andere kapiteins. 63 De Tsaar voerde tegen de Turken voornamelijk een landoorlog, maar uit een lijst van oorlogsschepen die in de campagne tegen de Turken ingezet zou worden, blijkt dat hij het niet louter bij een landoorlog wilde laten. Hiervoor werden zelfs schepen, die Cruys ongeschikt achtte, ingezet. 64 Orders kwamen om een missie naar Constantinopel te ondernemen, maar gezien de slechte staat van de vloot deserteerde er een aantal matrozen. Cruys stelde daarom voor om een paar deserteurs op te hangen of voor de kop te schieten, anders zou het onmogelijk zijn deze missie te ondernemen. 65 De inspanningen van Cornelis Cruys om de vloot in Azov op orde te brengen waren echter vergeefs, want de nederlaag van de troepen van de Tsaar tegen de Turken bij de rivier de Pruth, betekende het einde voor de vloot. Met het vredesverdrag dat in 1711 gesloten werd, bereikten de Turken eindelijk hun doel. De zee van Azov viel weer in Turkse handen en de Russische scheepswerven in Taganrog en Woronezj moesten worden gesloopt. De C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen ) Voor een overzicht van de schepen van de Zwarte Zeevloot en hun bemanningen, zie: RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; (blz ) Zie bijlage IV. 58 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Peter de Grote (3 februari 1711) Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) RGAVMF Fond 233 (Kanselarij van generaal-admiraal Apraksin), inv. 1, zaak 11. Cornelis Cruys aan Apraksin (getekend te Trooitze 5 mei 1711) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11. Cornelis Cruys aan Apraksin (getekend te Trojetsko 11 juni 1711) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 31; Waarschijnlijk: Wybrandt Scheltinga aan Apraksin (Taganrog 9 maart 1711) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 31; Wybrandt Scheltinga aan Apraksin (Taganrog 9 maart 1711) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Lijste der oorlogs vloot soo deese campanje op de van weegen sijner Czaarsen Majesteit teegen den Turk staat te aggeren (Geen jaar en datum) 208. Zie bijlage V. 65 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11. Cornelis Cruys aan Apraksin (getekend te Trojetsk 15 augustus 1711)

16 oorlogsschepen van de Tsaar werden deels aan de Turken verkocht en deels vernietigd. Het geschut van de schepen en ander bruikbaar materieel werd naar St. Petersburg en Archangelsk getransporteerd. De admiraliteit in Woronezj werd in augustus 1711 opgegeven. 66 In augustus maakte Cruys zich gereed om samen met de voornaamste zeeofficieren naar St. Petersburg af te reizen. 67 Vanuit de admiraliteiten bij Trojetsko, Zerkaskie, Taganrog en Woronezj werden grote groepen marinepersoneel naar St. Petersburg gestuurd, om daar de strijd tegen Zweden voort te zetten. Zo ook kapitein Scheltinga die op dat moment nog in Taganrog zat. 68 In september werden de kapiteins Scheltinga, Edwards en Degruijter naar Moskou gestuurd. De rest van de zeelieden moest achter blijven om te besparen op de kas van de admiraliteit. 69 Liever hield de Tsaar geld over dan dat iedereen veilig in St. Petersburg aankwam. In Moskou kreeg kapitein Scheltinga van vice-admiraal Cruys de opdracht om toe te zien op de manschappen die vanuit Azov via Moskou naar St. Petersburg op weg waren. Cruys vroeg daarbij aan Apraksin om de officieren en het gemene volk dat van Woronezj naar Moskou kwam, enigszins te helpen gezien de tijd van het jaar en het feit dat zij vrijwillig hadden aangeboden de reis te maken zonder betaling van de admiraliteit. 70 Waarschijnlijk was de situatie in Woronezj zo erbarmelijk dat de officieren de reis nog liever zonder betaling maakten dan daar te blijven. Over het verloop van de reis van Azov naar St. Petersburg blijkt verder niets. Wel zijn er vanaf 1712 veel zeeofficieren die eerst een functie hadden op de vloot bij Azov, weer in St. Petersburg te vinden. Wat het nut nu was van de zuidelijke vloot in deze tweede campagne tegen de Turken is onderhevig aan discussie. Volgens vele historici was deze vloot slecht uitgerust waardoor ze geen successen behaalde. De historicus Edward Phillips is echter een andere mening toegedaan. Volgens hem heeft deze vloot zich nooit echt kunnen bewijzen omdat Tsaar Peter er voor koos om de Turken te land te verslaan, hetgeen echter jammerlijk mislukte bij de rivier de Pruth. Voor zover bekend heeft de Zwarte Zeevloot geen ondersteunende functie gehad bij de bevoorrading van het landleger en op zowel de Zee van Azov als de Zwarte Zee is het nooit tot een echte zeeslag gekomen. Was dit wel zo geweest dan had de uitkomst wel eens in het nadeel van de Turken beslist kunnen zijn. 71 Blijkbaar was volgens Phillips de Zwarte Zeevloot, hoewel slecht uitgerust, toch superieur aan de Turkse vloot. Tsaar Peter had nu in ieder geval zijn handen vrij om zich te wijden aan de oorlog tegen de Zweden in en rond de Oostzee. 66 E.J. Phillips, The founding of Russia s navy. Peter the Great and the Azov Fleet (Londen 1995) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Apraksin (Trojetsko 23 augustus 1711) 102, RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Apraksin, bijgevoegde lijst van officieren en mindere manschap die nodig zijn in St. Petersburg (Trojetsko 23 augustus 1711) Zie bijlage VI. 69 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Apraksin (Trojetsko 20 7bris 1711) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Apraksin (Moskou 19 8bris 1711) E.J. Phillips, The founding of Russia s Navy. Peter the great and the Azov Fleet, (Londen 1995)

17 II: Terug in St. Petersburg In een brief van de Nederlandse gezant Jacob de Bie, resident van de Staten-Generaal te St. Petersburg, staat dat op 23 mei 1712 kapitein Scheltinga samen met de Tsaar bevoorradingsmissies op Viborg ondernam. Dhr. Scheltinga die in qualiteit van capitein ter zee van Sijne Czaarse Majesteit de beijde boven gemelde transporten na Wijborg heeft gecommandeerd verzeekert mij dat in die twee togten 37 zacken meel, en een goede quantiteijt andrie vivres beneffens eenige artillerie is getransporteerd. 72 Verder vermeldt De Bie dat de Tsaar Scheltinga tot kapitein-commandeur had Rede bij St. Petersburg bevorderd vanwege zijn goede diensten. 73 Bijna elk jaar promoveerde Peter een grote groep zeeofficieren. Waarschijnlijk was er vooral in de beginjaren van de Russische vloot een tekort aan commanderende officieren. De promotie van kapitein Scheltinga was op zich een logische volgende stap, want de kapitein was inmiddels al 9 jaar in Russische dienst en had steeds een commanderende functie gehad. In 1712 was de vloot voornamelijk bezig met bevoorradingsmissies op het veroverde kustplaatsje Viborg. Scheltinga voerde op dat moment het commando over de brigantijnen, en had 17 schepen onder zijn commando. 74 De vloot verkeerde echter nog in slechte staat, er heerste een groot gebrek aan zeelui en vaklieden. Dat blijkt uit een notitie van de viceadmiraal Cruys waarin hij aan Apraksin schreef het probleem op te kunnen lossen door de tekorten aan te vullen met zeelui uit Woronezj. 75 Vlootexpedities in het jaar 1712 werden dan ook voorzichtig uitgevoerd en bestonden vooral uit verkenningsmissies en bevoorradingsmissies. Vice-admiraal Cruys gaf expliciet het bevel geen Zweedse schepen aan te vallen. In juli schreef de vice-admiraal dat hij samen met kapitein-commandeur Scheltinga twee vijandelijke schepen en een snauw nabij de kaap Krasna Gorka ontdekt had. 76 De ochtend van de 24 e juli gaf Cruys het bevel om jacht op het Zweedse eskader te maken. Hierop ging het Zweedse eskader strak onder zeil en stevende de volle zee op. Of Cruys van plan was om de Zweedse schepen te overmeesteren is niet duidelijk. Uit het volgende citaat blijkt eerder voorzichtigheid dan strijdlustigheid; ik meen so god wil nog deesen avond wat verder naar buyten te zeijlen om indien t te doen is, den vijand so te observeren dat niet so na komt als voor deesen. 77 Volgens de manuscripten van Bridge, verordende vice-admiraal Cruys de schepen Pernau (52), Samson (40) en de Lesela (14) met een aantal brigantijnen en kleine galeien de achtervolging in te zetten. Het Zweedse eskader, waarschijnlijk niet onder de indruk, bleef liggen afwachten. Hierop stuurde Cruys het schip De Riga (52) om te helpen. De manuscripten vermelden dat het Russische eskader tot een mijl afstand van de vijand was toen Cruys het signaal gaf om de achtervolging te staken. Toen de Zweden daarna recht op de 72 De Bie, 23 mei 1712 ordinaris, ARA 195 toegang inv. nr 7367I Ibidem, No. 425; Rospis van schepen van de Tsaar voor een missie naar Viborg in 1712, Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 282. Zie bijlage VII. 75 RGAVMF Fond 233 (kanselarij van admiraal generaal Apraksin), inv. 1, zaak 38; brief van Cruys aan Apraksin (voor Kroonslot 21 juni 1712 O.S.) C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen ) 19. Voor een overzicht van het eskader van Cruys was zie bijlage VIII. 77 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; brief van Cruys aan Apraksin (in het schip de Riga ten anker voor de Schaarse eilanden 24 juli 1712 O.S.)

18 Russische schepen afstevende gaf de vice-admiraal het signaal om aan te vallen. Vervolgens naderden de Russen tot op schootafstand, maar kort daarop werd de order gegeven om voor anker te gaan. De volgende ochtend was de windrichting voor de Russen gunstig om de Zweden de pas af te snijden. De vice-admiraal maakte echter geen gebruik van deze mogelijkheid en het Zweedse eskader vluchtte de volle zee op. 78 De voorzichtige houding van de vice-admiraal duidt erop dat hij liever de vloot intact wilde houden dan de Zweedse schepen te veroveren. Aan de andere kant was het Russische vlooteskader volgens de manuscripten veel sterker dan het Zweedse en had deze makkelijk genomen kunnen worden. De voorzichtigheid van de vice-admiraal was echter niet geheel ongegrond. Het was in die periode niet ongewoon dat een grote Zweedse vloot zich in de buurt ophield. Het zou goed mogelijk kunnen zijn dat de drie Zweedse schepen een voorhoede van een veel groter eskader vormden. In een brief aan Apraksin schreef Cruys dat de vijand tot aan Reval toe de wateren observeerde. 79 In juli verscheen voor de bocht van Harriwalda een Zweeds Eskader dat uit 5 schepen en 4 galjoten bestond. Vice-admiraal Cruys dacht dat het voornaamste doel van de vijand was om de communicatie van St. Petersburg met Viborg te verstoren. Om deze reden zou het Zweedse eskader zijn schepen bijeenhouden om zo mogelijk de Russen direct aan te kunnen vallen. Waarschijnlijk behoorden de drie bovengenoemde schepen dan ook tot dit grotere Zweedse eskader. 80 In augustus lukte het de Griekse schout-bij-nacht graaf De Bozzis en kapiteincommandeur Scheltinga, om met een eskader, de zee op te trekken. Het op de loer liggende Zweedse eskader zou misleid zijn door een afleidingsmanoeuvre. Russische schepen die onder de noordwal bij Scornaleka 81 lagen deden alsof ze een landing zouden ondernemen. 82 Tegelijkertijd liep het eskader van Scheltinga en De Bozzis uit. De 18 e verkreeg Cruys bericht uit Narva, dat twee mijlen uit de kust op 16 en 17 augustus schoten waren gehoord. Cruys dacht dat het alarmschoten geweest waren omdat de vijand gesignaleerd was. 83 In het dagboek van Peter de Grote vernemen we dat het eskader onder het bevel van schout-bij-nacht De Bozzis en kapitein-commandeur Scheltinga, op 16 augustus, een Zweeds bevoorradingsschip met vier kanonnen had veroverd. De 20 e veroverde dit eskader de Zweedse snauw Kracht, dat een verkenningsmissie uitvoerde. Dit schip had 27 stukken geschut en werd gecommandeerd door een luitenant met 58 man onder zich. Ook werden twee galjoten veroverd. Een daarvan was afkomstig van een admiraalsschip en de andere van een commanderende officier. Deze schepen waren uitgerust met 4 kannonen en hadden 42 onderofficieren en matrozen en een luitenant aan boord. Daarnaast werden nog twee kleinere schepen vernietigd. 84 Of de op de Zweden behaalde successen die het dagboek van Peter de Grote vermelden geheel voor waar moeten worden aangenomen, valt te betwijfelen. Het dagboek had immers tot doel om West Europeanen van de grootsheid van de Tsaar te overtuigen. Daarbij was geen ruimte voor het falen van Tsaar Peter s nieuwe vloot. Zeker is in ieder geval 78 C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen ) 18, RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Cruys aan Apraksin (in het schip De Riga ten anker nabij Krasna Gorka op 28 juli 1712 O.S.) 86, RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Cruys aan Apraksin (in het schip De Riga ten anker bij Krasna Gorka op 5 augustus 1712 O.S.) Waar ligt Scornelaka. 82 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Cruys aan Apraksin (in het schip De Riga ten anker bij Krasna Gorka op O.S.) 11 augustus 1712, RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Cruys aan Apraksin (in het schip De Riga ten anker bij Krasna Gorka op O.S.)19 augustus 1712, G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens (Berlin 1773)

19 dat er in de latere bronnen geen melding wordt gemaakt van een Zweedse snauw die de naam Kracht droeg. Aan de andere kant werden er wel degelijk successen door de Russische vloot geboekt. In een brief van Cruys aan Apraksin wordt duidelijk dat de brigantijnen op 17 augustus een vijandelijk schip met 8 stukken geschut hadden veroverd. Verder was een commandopost aan de kust overrompeld en een kapitein gevangen genomen. Dat dit het eskader is waarover Scheltinga het commando voerde blijkt uit voornoemde brief van Cruys waarin hij stelde dat de brigantijnen tot aan Waggeloe 85 waren. Behalve de commandeur Schoon omdat zijn schip averij had opgelopen. 86 Deze commandeur Schoon maakte onderdeel uit van het eskader van de kapitein-commandeur Scheltinga. 87 Over andere missies in het najaar van 1712 blijkt niets. In Oktober verkreeg kapitein-commandeur Scheltinga instructies van de vice-admiraal Cruys. Deze instructies bevatten richtlijnen voor de winterwacht op Kotlin. Toen de Finse golf helemaal bevroren was overwinterden de schepen in de haven van Kotlin. Alle half uuren sullen eerst de klokken in de schepen, een voor een geluid worden, vervolgens rondom de haven, de een na den ander in t ronde; en bij welke sentinel of schildwagt geen geluid werd sal den officier van den wacht strak visiteren en examineren. 88 Uit deze instructie blijkt dat men nog steeds erg bang was voor een Zweedse aanval. Daarnaast kregen de officieren van de schepen het bevel het ijs rond hun schepen weg te hakken, en de schepen ijsvrij te houden. Van alle zaken moest de kapitein-commandeur een ordelijk dagregister bijhouden. 89 Op 20 oktober schreef Scheltinga aan admiraal Apraksin, dat er een begin was gemaakt met het uitdelen van proviand aan de matrozen voor de maand november. 90 In november was admiraal Apraksin ziek. Scheltinga wenste hem daarom een goede gezondheid toe. Ook wilde hij graag weten of een kanonschot mocht worden gelost ter ere van de dag van St. Andreas. Tegelijkertijd was Scheltinga belast met de taak om de matrozen van voedsel te voorzien. 91 Daarnaast was men gedurende de wintermaanden bezig om de schepen te repareren. Om deze reden vroeg Scheltinga generaal-admiraal Apraksin om een botenmaker en sloepmeester naar Kotlin te sturen. 92 Uit de brieven van Scheltinga valt naast een grote eerbied voor de generaal-admiraal Apraksin de goede zorg voor het vlooteskader bij Kotlin af te leiden. Nu de wintermaanden aanbraken zaten de hoge heren admiraals in ieder geval lekker warm bij de haard in St. Petersburg, terwijl de kapitein-commandeur de directe verantwoordelijkheid had over de vloot die bij Kotlin overwinterde. Tot in april 1713 was Scheltinga bezig het vlootpersoneel op Kotlin te onderhouden. In april vroeg Scheltinga admiraal Apraksin om meel te sturen, omdat veel van het meel op Kotlin bedorven was. Daarnaast had Scheltinga nieuw hout nodig om de kleine vaartuigen die het meel moesten transporteren op te knappen. 93 De admiraal zette niet echt haast achter het verzoek van Scheltinga want zes dagen later herhaalde Scheltinga zijn bede om meel. In de pakhuizen in St. Petersburg waren slechts 388 zakken goed meel. Deze voorraad was bij lange 85 Waggeloe is waarschijnlijk het plaatsje Wekelax. Veel plaatsen werden door de Nederlander vernederlandst. 86 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; brief van Cruys aan Apraksin (In het schip De Riga ten anker bij Krasna Gorka 22 augustus 1712 O.S.) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; lijste der commandeerende officieren present op t esquader en brigantijnen(..) 134. Zie bijlage IX. Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) 421. Kapitein-commandeur Wybrandt Scheltinga commando over de voorhoede van brigantijnen dat deel uitmaakt van het eskader van schout-bij-nacht De Bozzis. 88 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Instructie voor den kapitein-commandeur Wijbrand Scheltinga (gegeven voor St. Petersburg oktober 1712 O.S.) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Instructie voor den kapitein-commandeur Wijbrand Scheltinga (gegeven voor St. Petersburg oktober 1712 O.S.) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard de 28/29 oktober 1712 O.S.) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard de 25 november 1712 O.S.) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard de 28/30 november 1712 O.S.) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 4 april 1713 O.S.)

20 na niet genoeg. Daarom vroeg Scheltinga om overste Tollboechin, die nog 1500 zakken goed meel in zijn vesting had, de orders te geven dit in te laden en naar Kotlin te sturen. 94 Waarschijnlijk gaf overste Tollboechin geen gehoor aan het verzoek van kapiteincommandeur Scheltinga. Want op 14 april vroeg Scheltinga admiraal Apraksin nogmaals om goed meel te sturen. 95 Het leven op de marine was in die tijd waarschijnlijk geen pretje en er zal dan ook veel honger geleden zijn. Vooral gedurende de koude wintermaanden. Tot in april kon er wegens bevriezing niet uitgevaren worden. tot dato deses legdt de zee maght vast soo ver als wij sien connen. 96 De Finse kust Na het veiligstellen van een groot deel van de Baltische kust, zette Peter zijn zinnen op de Finse kust. Volgens het dagboek van Peter de Grote vertrok in april 1713 een vloot van 93 galeien en 110 andere grote schepen met samen meer dan soldaten aan boord van St. Petersburg naar Finland. De Tsaar voerde als schout-bij-nacht het bevel over de voorhoede, generaal-admiraal Apraksin over de landingstroepen en schoutbij-nacht graaf de Bozzis commandeerde de achterhoede. Deze vloot arriveerde op 8 mei om 19:00 uur bij Helsingfors waar de Zweden zich onder bevel van generaal Lybecker achter batterijen hadden verschanst. Op 10 mei arriveerde een Russisch eskader bombardeerschepen. Tsaar Peter lag met de voorhoede tegenover de stad aan de noordzijde. Graaf De Bozzis nam met de achterhoede positie aan de zuidzijde van de stad. Apraksin gaf, waarschijnlijk na een uitvoerig bombardement, het bevel een landing te ondernemen hetgeen met grote moeite lukte. De 11 e mei vluchtte de vijand met achterlating van kanonnen en ammunitie. De vluchtende Zweden werden voor een groot deel gevangen genomen door de troepen van de generaal-admiraal. Eind mei werd graaf De Bozzis met dertig galeien afgezonden om naar vijandelijke schepen te speuren. 97 Volgens de historicus Anderson vertrokken op 13 mei twee vloten vanuit Kotlin. Een vloot van 200 galeien en een aantal kleinere schepen onder het bevel van Apraksin en de tweede vloot van 4 linieschepen, onder bevel van de vice-admiraal Cruys en kapiteincommandeur Scheltinga. 98 De galeienvloot van Apraksin was na de verovering van Helsingfors waarschijnlijk teruggekeerd naar Kotlin om voorraden in te slaan. Vanuit de haven van Kotlin zette de vloot van Apraksin koers naar de stad Borgå waar een troepenmacht aan land werd gezet. Zonder veel moeite werd de stad veroverd. De vloot van de viceadmiraal nam positie bij Björkö Sund, ten zuiden van Viborg. 99 De vloot van de vice-admiraal Cruys werd bij Björkö Sund uitgebreid met het eskader van kapitein-commandeur Abraham Rees. In een brief van Rees aan Apraksin schreef hij dat zijn eskader van zes schepen en een galjoot, bij Zeeskar gekomen was en onder het commando van de vice-admiraal en zelfs onder kapitein-commandeur Scheltinga geplaatst 94 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 10 april 1713 O.S.) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 14 april 1713 O.S.) RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 10 april 1713 O.S.) G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens (Berlin 1773) Dit waren de schepen, De Riga 50 onder bevel van vice-admiraal Cruys, De Wijburgh 52 onder bevel van de kapitein-commandeur Scheltinga, De Pernau 50, en twee fregatten; De Samson 32 en De Standaard 28, vergezeld door bomschip en twee snauwen en De Poltava 54 onder bevel van kapitein-commandeur Rees. Kapitein-commandeur Rees zou zich pas later bij de vloot voegen. C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen ) R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910)

Karel XII van Zweden: Stockholm, 17 juni 1682 Halden, 30 november 1718

Karel XII van Zweden: Stockholm, 17 juni 1682 Halden, 30 november 1718 Karel XII van Zweden: Stockholm, 17 juni 1682 Halden, 30 november 1718 Karel XII was van 1697 tot 1718 koning van Zweden. Hij was de derde koning uit het geslacht Wittelsbach en één der partijen in de

Nadere informatie

Johan Zielstra: In dienst van de Tsaar. Vice admiraal Cornelis Cruys, zeeman of organisator?

Johan Zielstra: In dienst van de Tsaar. Vice admiraal Cornelis Cruys, zeeman of organisator? Johan Zielstra: In dienst van de Tsaar. Vice admiraal Cornelis Cruys, zeeman of organisator? Vierdejaars kernvak: Nederlanders in St. Petersburg (juni 2000) Docent: Prof. Dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge

Nadere informatie

Canonvensters Michiel de Ruyter

Canonvensters Michiel de Ruyter ARGUS CLOU GESCHIEDENIS LESSUGGESTIE GROEP 8 Canonvensters Michiel de Ruyter Michiel Adriaanszoon de Ruyter werd op 23 maart 1607 geboren in Vlissingen. Zijn ouders waren niet rijk. Michiel was een stout

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

Chr. Oranjevereniging Marken en Oranje Herdenking 4 mei 2017 Thema: Verhalen van de oorlog

Chr. Oranjevereniging Marken en Oranje Herdenking 4 mei 2017 Thema: Verhalen van de oorlog Chr. Oranjevereniging Marken en Oranje Herdenking 4 mei 2017 Thema: Verhalen van de oorlog Pieter er Zeeman en de konvooien naar Moermansk Pieter Zeeman (geboren op Marken op 20 december 1914) voer in

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info De Chinese Muur 1. Voorwoord. 2. Wat is de Chinese Muur? 3. Waar ligt de Chinese Muur? 4. Waarom bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 5. Hoe bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 6. Hoe lang en hoe groot

Nadere informatie

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk). Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest

Nadere informatie

DINGEN DIE JE MOET WETEN

DINGEN DIE JE MOET WETEN 50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978

Nadere informatie

De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal

De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal De ondergang van de Spaanse Armada een spannend verhaal Een volk in opstand, een boze koning, een dappere koningin, een onoverwinnelijke vloot en... een storm. Dit is het spannende verhaal van de Spaanse

Nadere informatie

KUNSTMENU DE WITT OF ORANJE. PO groep 7-8 en VO klas 1-2. Stadswandeling Het rampjaar 1672 in Leeuwarden

KUNSTMENU DE WITT OF ORANJE. PO groep 7-8 en VO klas 1-2. Stadswandeling Het rampjaar 1672 in Leeuwarden KUNSTMENU DE WITT OF ORANJE PO groep 7-8 en VO klas 1-2 Stadswandeling Het rampjaar 1672 in Leeuwarden 2 INHOUD INHOUD 3 PLATTEGROND 4 1. KLEIN SCHAVERNEK 14 (GEVELSTEEN TREKSCHUIT): 6 Michiel de Ruyter

Nadere informatie

HONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913

HONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 HONDERD JAAR GELEDEN aflevering 12 Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 Een vast onderwerp waaraan in de kranten aandacht werd besteed, was de oorlog op de Balkan. Turkije was er bij betrokken

Nadere informatie

Over het toneelstuk Gijsbrecht van Amstel

Over het toneelstuk Gijsbrecht van Amstel Voorwoord Gijsbrecht van Amstel leefde rond 1300. Hij was de belangrijkste man van de stad Amsterdam in die tijd. Gijsbrecht was geliefd bij de bevolking van Amsterdam, maar hij had ook veel vijanden.

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp

Nadere informatie

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D

RESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

DIE VIJF DAGEN IN MEI

DIE VIJF DAGEN IN MEI DIE VIJF DAGEN IN MEI 1940 Op initiatief van Martin Lagestee maakte Lagestee Film BV in samenwerking met acht regionale omroepen en in coproductie met NTR en VPRO vijf documentaires met als onderwerp de

Nadere informatie

Napoleon. bekendste persoon uit de geschiedenis

Napoleon. bekendste persoon uit de geschiedenis Napoleon bekendste persoon uit de geschiedenis Napoleon behoort tot de meest bekende personen uit de geschiedenis. Hij wist zich van eenvoudige komaf op te werken tot keizer van Frankrijk en heerser over

Nadere informatie

Michiel de Ruyter een zeeheld

Michiel de Ruyter een zeeheld Michiel de Ruyter een zeeheld Helden zijn van alle tijden. Vroeger hadden we in Nederland ook al helden. Vooral zeehelden. Mannen die grote overwinningen hadden behaald met de Nederlandse scheepsvloot.

Nadere informatie

DE GROTE MUUR VAN NEHEMIA

DE GROTE MUUR VAN NEHEMIA Bijbel voor Kinderen presenteert DE GROTE MUUR VAN NEHEMIA Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Jonathan Hay Aangepast door: Mary-Anne S. Vertaald door: Erna van Barneveld Geproduceerd door:

Nadere informatie

Welke opdracht gaf Jakob aan zijn zonen vanwege de hongersnood?

Welke opdracht gaf Jakob aan zijn zonen vanwege de hongersnood? Jozefs broers bij de onderkoning. Welke opdracht gaf Jakob aan zijn zonen vanwege de hongersnood? Genesis 42:1-2 1 Toen Jakob zag dat er koren in Egypte was, zei Jakob tegen zijn zonen: Waarom kijken jullie

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert JACOB DE BEDRIEGER

Bijbel voor Kinderen. presenteert JACOB DE BEDRIEGER Bijbel voor Kinderen presenteert JACOB DE BEDRIEGER Geschreven door: E. Duncan Hughes Illustraties door: M. Maillot en Lazarus Aangepast door: M. Kerr en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd

Nadere informatie

Stofomschrijving Deze opdracht hoort bij 2.1-3.1 en 3.2 van De Republiek in tijd van Vorsten (Geschiedenis Werkplaats).

Stofomschrijving Deze opdracht hoort bij 2.1-3.1 en 3.2 van De Republiek in tijd van Vorsten (Geschiedenis Werkplaats). Het verhaal van 1588 Bodystorming Inleiding Het jaar 1588 is een belangrijk jaar in de geschiedenis van de Republiek. De gebeurtenissen die eraan vooraf gaan worden als feiten voorgelezen en tussen de

Nadere informatie

Gustaaf II Adolf van Zweden: Stockholm, 9 december 1594 bij Lützen, 6 november 1632

Gustaaf II Adolf van Zweden: Stockholm, 9 december 1594 bij Lützen, 6 november 1632 Gustaaf II Adolf van Zweden: Stockholm, 9 december 1594 bij Lützen, 6 november 1632 Gustaaf II Adolf, ook wel genoemd Gustaaf Adolf de Grote of de Leeuw van het Noorden, was koning van Zweden van 1611

Nadere informatie

Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid

Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid History Christiane Simone Stadie Op reis door het rijk der Letteren en der Godgeleerdheid Herinneringen van mijne academiereis in 1843 (Abraham Des Amorie van der Hoeven Jr.) Seminar paper Christiane

Nadere informatie

Waar gebeurde het? Korte omschrijving. Lesdoel. Lesbeschrijving. Materiaal. Docentenblad

Waar gebeurde het? Korte omschrijving. Lesdoel. Lesbeschrijving. Materiaal. Docentenblad Docentenblad Waar gebeurde het? Korte omschrijving In de strip worden vaak plaatsen genoemd. Er zijn drie kaartjes (Nederland, Europa en de wereld) en een aantal stripplaatjes waarin plaatsen genoemd worden.

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog

Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog Samenvatting door Cas 1253 woorden 2 april 2018 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. Waarom ik voor dit onderwerp heb gekozen. Ik heb voor dit

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

Dit product wordt u aangeboden door ComputerBijbel (http://www.computerbijbel.com) ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6

Dit product wordt u aangeboden door ComputerBijbel (http://www.computerbijbel.com) ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6 ComputerBijbel Alle rechten voorbehouden 1/6 EEN MAN NAAR GOD'S HART. Handelingen 13:22 INTRODUCTIE. 1. In zijn toespraak in Antiochië, gaat Paulus kort in op de geschiedenis van Israël, hij citeert een

Nadere informatie

Onderstaand overzicht behoort tot het project Waddenarchieven, dat wordt gefaciliteerd door de Waddenacademie (www.waddenacademie.knaw.nl).

Onderstaand overzicht behoort tot het project Waddenarchieven, dat wordt gefaciliteerd door de Waddenacademie (www.waddenacademie.knaw.nl). MILITAIRE ZAKEN - FRANSE TIJD Versie 27-6-2011 Onderstaand overzicht behoort tot het project Waddenarchieven, dat wordt gefaciliteerd door de Waddenacademie (www.waddenacademie.knaw.nl). Het overzicht

Nadere informatie

Janusz Korczak. door Renée van Eeken

Janusz Korczak. door Renée van Eeken Janusz Korczak door Renée van Eeken Hoofdstukken 1. Inleiding 2. Wie was Janusz Korczak? 3. Zijn levensverhaal 4. Janusz Korzcak in deze tijd 5. Waarom ik hem gekozen heb 6. Nawoord 7. Bronvermelding 1

Nadere informatie

Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377

Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377 Eduard III van Engeland: Windsor Castle, 13 november 1312 Richmond upon Thames, 21 juni 1377 Eduard III (Engels: Edward) was koning van Engeland van 1327 tot 1377. Hij was de oudste zoon van Eduard II

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Kastelen De eerste kastelen De eerste kastelen werden tussen 800 en 1000 na Christus gebouwd. In die tijd maakten de Noormannen de kusten van Europa onveilig: ze plunderden dorpen en boerderijen. De mensen

Nadere informatie

Bij wie vroeg Jakob hulp toen zijn zonen de tweede reis naar Egypte gingen maken?

Bij wie vroeg Jakob hulp toen zijn zonen de tweede reis naar Egypte gingen maken? De tweede reis van Jozefs broers naar Egypte. Bij wie vroeg Jakob hulp toen zijn zonen de tweede reis naar Egypte gingen maken? Genesis 43:14 14 God, de Almachtige, geve jullie barmhartigheid in de ogen

Nadere informatie

Door welke oorzaak voelde Saul zich alleen en onbeschermd? En wat had hij vernomen?

Door welke oorzaak voelde Saul zich alleen en onbeschermd? En wat had hij vernomen? Dood van Saul en zijn zonen. Door welke oorzaak voelde Saul zich alleen en onbeschermd? En wat had hij vernomen? Zie 1 Samuel 30 en 31 Saul echter voelde zich alleen en onbeschermd, omdat God hem verlaten

Nadere informatie

Nummer Toegang: 1.11.06.03 Inventaris van de collectie Jacob Mossel, 1699-1801

Nummer Toegang: 1.11.06.03 Inventaris van de collectie Jacob Mossel, 1699-1801 Nummer Toegang: 1.11.06.03 Inventaris van de collectie Jacob Mossel, 1699-1801 Nationaal Archief (c)1971 Deze inventaris is geschreven in hetnederlands 1.11.06.03 3 I N H O U D S O P G A V E BESCHRIJVING

Nadere informatie

Het verhaal van de 80 jarige oorlog!

Het verhaal van de 80 jarige oorlog! Het verhaal van de 80 jarige oorlog! Filips II erft het grote "Europese Rijk" van zijn vader Karel V. Om te beginnen gaat hij strenge belastingen heffen. 1 Na een aantal jaar vertrekt hij naar Spanje,

Nadere informatie

EEN PRINS WORDT EEN HERDER

EEN PRINS WORDT EEN HERDER Bijbel voor Kinderen presenteert EEN PRINS WORDT EEN HERDER Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: M. Maillot en Lazarus Aangepast door: E. Frischbutter en Sarah S. Vertaald door: Erna van Barneveld

Nadere informatie

Voorwoord. Rome en de Romeinen

Voorwoord. Rome en de Romeinen Voorwoord Rome en de Romeinen Dit verhaal speelt in Rome, ongeveer 2000 jaar geleden. Rome was toen een rijke stad, met prachtige gebouwen. Zoals paleizen voor de keizers, voor de Senaat en voor de grote

Nadere informatie

6 Stefanus gevangengenomen

6 Stefanus gevangengenomen 6 Stefanus gevangengenomen 8. En Stefanus, vol geloof en kracht, deed wonderen en grote tekenen onder het volk. 9. En enigen van hen die behoorden tot de zogenoemde synagoge van de Libertijnen, van de

Nadere informatie

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus 138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de

Nadere informatie

Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1

Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1 Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1 Oorzaken van de Eerste Wereldoorlog: invuloefening Werkblad bij het simulatiespel www.activehistory.co.uk Instructie: Vul het witte veld in terwijl je het

Nadere informatie

De kruistochten. God wil het! Steden en Staten

De kruistochten. God wil het! Steden en Staten prehistorie 42 oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Steden en Staten De kruistochten In de woonkamer van familie Vos hangt een klok met Romeinse cijfers. Jos en Mirthe willen graag

Nadere informatie

Nummer Toegang: 1.10.67 Inventaris van de collectie Van Plettenberg, 1763-1788

Nummer Toegang: 1.10.67 Inventaris van de collectie Van Plettenberg, 1763-1788 Nummer Toegang: 1.10.67 Inventaris van de collectie Van Plettenberg, 1763-1788 Nationaal Archief (c) z.d. Deze inventaris is geschreven in Nederlands 1.10.67 3 I N H O U D S O P G A V E BESCHRIJVING VAN

Nadere informatie

NEDERLAND IN DE 16e EEUW

NEDERLAND IN DE 16e EEUW NEDERLAND IN DE 16e EEUW In de 16e eeuw vielen de Nederlanden onder de Spaanse overheersing. Er bestonden grote verschillen tussen de gewesten (= provincies), bv: - dialect - zelfstandigheid van de gewesten

Nadere informatie

De Franse keizer Napoleon voerde rond 1800 veel oorlogen in Europa. Hij veroverde verschillende gebieden, zoals Nederland en België. Maar Napoleon leed in 1813 een zware nederlaag in Duitsland. Hij trok

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

Na de Nassau s werd de Gouverneur van de KMA de nieuwe Kasteelheer. Van de oude Burcht in Breda is vrijwel niets bekend.

Na de Nassau s werd de Gouverneur van de KMA de nieuwe Kasteelheer. Van de oude Burcht in Breda is vrijwel niets bekend. 1200 an POLANEN naar NASSAU tot GOEVERNEUR Ons koningshuis Oranje Nassau ontstond in Breda door het huwelijk van Johanna van Polanen (ook wel Wassenaar) met Egelbrecht van Nassau uit Duitsland. Van BURCHT

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Naam: DE FRANSE TIJD Napoleon-Willem l

Naam: DE FRANSE TIJD Napoleon-Willem l Naam: DE FRANSE TIJD Napoleon-Willem l De Franse tijd in Nederland. In 1795 trokken de Franse legers van Napoleon over onze grenzen. Ineens stonden duizenden Franse soldaten al aan onze rivieren. De Nederlandse

Nadere informatie

Aan wie wilde David zijn goedheid tonen?

Aan wie wilde David zijn goedheid tonen? De strijd van David tegen meerdere landen. Aan wie wilde David zijn goedheid tonen? 2 Samuel 10:1-2 1 Het gebeurde daarna dat de koning van de Ammonieten stierf, en zijn zoon Hanun werd koning in zijn

Nadere informatie

Inleiding. Wat is het Vasa schip? Koningshuis Vasa (1523-1654)

Inleiding. Wat is het Vasa schip? Koningshuis Vasa (1523-1654) Inhoudsopgave: Inhoudsopgave:... 2 Inleiding... 3 Wat is het vasa schip?... 3 Koningshuis Vasa (1523-1654)... 3 De bouw van het schip (waarom, wanneer, door wie en hoe)... 4 Waarom, met welk doel?... 4

Nadere informatie

Inventaris van het archief van de Admiraliteitscolleges: Verzameling D.E. Hinxt, 1753-1795

Inventaris van het archief van de Admiraliteitscolleges: Verzameling D.E. Hinxt, 1753-1795 Nummer archiefinventaris: 1.01.47.09 Inventaris van het archief van de Admiraliteitscolleges: Verzameling D.E. Hinxt, 1753-1795 Auteur: J. de Hullu Nationaal Archief, Den Haag 1924 Copyright: cc0 This

Nadere informatie

Herdenking 4 mei 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer der Staten-Generaal

Herdenking 4 mei 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer der Staten-Generaal Herdenking 4 mei 2015 Anouchka van Miltenburg, Voorzitter Tweede Kamer der Staten-Generaal Vandaag is het precies 70 jaar geleden dat ons land werd bevrijd. Generaties Nederlanders zijn opgegroeid in een

Nadere informatie

Michichi, Alba, Canada, 24 december 1921. Vader en Broeders,

Michichi, Alba, Canada, 24 december 1921. Vader en Broeders, Michichi, Alba, Canada, 24 december 1921 Vader en Broeders, Uw brief ontvangen en ik dacht al eerder te schrijven, maar het is er altijd overheen gegaan totdat het nieuwjaar werd en nu volgens oud gebruik

Nadere informatie

Inventaris van het archief van W.O. Bloys van Treslong: Kolonel, Kapitein-ter-zee en Provisioneel Gouverneur van Suriname,

Inventaris van het archief van W.O. Bloys van Treslong: Kolonel, Kapitein-ter-zee en Provisioneel Gouverneur van Suriname, Nummer archiefinventaris: 1.10.07 Inventaris van het archief van W.O. Bloys van Treslong: Kolonel, Kapitein-ter-zee en Provisioneel Gouverneur van Suriname, 1802-1804 Auteur: A. Telting Nationaal Archief,

Nadere informatie

De klassieke tijdlijn

De klassieke tijdlijn De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom

Nadere informatie

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt

Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden

Nadere informatie

8.2 Fort Elmina. De leerkracht bespreekt de vragen met de leerlingen die op hun plaats zitten.

8.2 Fort Elmina. De leerkracht bespreekt de vragen met de leerlingen die op hun plaats zitten. Thema/ onderwerp: Werkblad 8.2 Fort Elmina Korte samenvatting van de leeractiviteit: De geschiedenis van Fort Elmina wordt verteld a.d.h.v. afbeeldingen en een videofragment. Hierna gaan de leerlingen

Nadere informatie

OVER WAPENBORDEN EN WAPENS OP HET VROEGERE ORGEL IN DE CUNERAKERK

OVER WAPENBORDEN EN WAPENS OP HET VROEGERE ORGEL IN DE CUNERAKERK OVER WAPENBORDEN EN WAPENS OP HET VROEGERE ORGEL IN DE CUNERAKERK Dr. A.J. de Jong f Op de lezingavond van onze historische vereniging in september gaf de heer J.P.C. Hoogendijk een interessante lezing

Nadere informatie

Verteld door Schulp en Tuffer

Verteld door Schulp en Tuffer Verteld door Schulp en Tuffer Het allereerste kerstfeest Het allereerste kerstfeest Verteld door Schulp en Tuffer Vertaald en bewerkt door Maria en Koos Stenger Getekend door Etienne Morel en Doug Calder

Nadere informatie

Dagboek Sebastiaan Matte

Dagboek Sebastiaan Matte Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen

Nadere informatie

Collectie R. A. Papegaaij

Collectie R. A. Papegaaij Inventaris Collectie R. A. Papegaaij Oorlogsdocumentatie 1940-1945 Inhoudsopgave Inleiding p. 3 Inventaris p. 4 I Algemeen p. 4 II Persoonlijke documenten p. 4 III Verzameld materiaal met betrekking tot

Nadere informatie

Boeken: - De Kozakkentuin

Boeken: - De Kozakkentuin Boeken: - De Kozakkentuin De kozakkentuin - Jan Brokken 2015 Samenvatting : Het verhaal speelt zich af in Rusland en begint ermee dat Alexander von Wrangel aanwezig is bij de executie van Fjodor Dostojevski.

Nadere informatie

Introductie Seinvlaggen

Introductie Seinvlaggen Introductie Seinvlaggen Zeekadetkorps Rotterdam Dienstvak Seiner 30 januari 2011 Zeekadetkorps Rotterdam Introductie Seinvlaggen, Pagina 1 Geschiedenis Seinvlaggen Op zee is het gebruik van vlaggen al

Nadere informatie

GOD TEST ABRAHAM S LIEFDE

GOD TEST ABRAHAM S LIEFDE Bijbel voor Kinderen presenteert GOD TEST ABRAHAM S LIEFDE Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Byron Unger en Lazarus Aangepast door: M. Maillot en Tammy S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd

Nadere informatie

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij

Nadere informatie

Hans van Rooij VERSTAG

Hans van Rooij VERSTAG Hans van Rooij VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van

Nadere informatie

JEREMIA, DE MAN VAN TRANEN

JEREMIA, DE MAN VAN TRANEN Bijbel voor Kinderen presenteert JEREMIA, DE MAN VAN TRANEN Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Jonathan Hay Aangepast door: Mary-Anne S. Vertaald door: Erna van Barneveld Geproduceerd door:

Nadere informatie

DE INTRODUCTIE IN ENGELAND VAN DE SAMOJEDENHOND door E. Kilburn Scott

DE INTRODUCTIE IN ENGELAND VAN DE SAMOJEDENHOND door E. Kilburn Scott DE INTRODUCTIE IN ENGELAND VAN DE SAMOJEDENHOND door E. Kilburn Scott In 1889 bezocht ik de provincie Archangel in noordoost Rusland voor een vakantie en toen ik daar was, zag ik iets van dat zeer interessante

Nadere informatie

Originele stereofoto: 'Douamont. Cheveaux morts'

Originele stereofoto: 'Douamont. Cheveaux morts' Originele stereofoto: 'Douamont. Cheveaux morts' In de conflicten voor de Eerste Wereldoorlog speelden paarden een belangrijke rol. De cavalerie was tot dan het speerpunt van de legers. Maar vanaf 1914

Nadere informatie

In 1618 vaart Jan Janse met zijn schip in de buurt van de Canarische Eilanden als het plotseling hard begint te waaien. Hij stuurt als de bliksem

In 1618 vaart Jan Janse met zijn schip in de buurt van de Canarische Eilanden als het plotseling hard begint te waaien. Hij stuurt als de bliksem Enteren De eerste maanden op het kaperschip zijn machtig mooi. Jan geniet van het leven op zee: dit is nog eens wat anders dan een boottochtje op het Spaarne. Iedere keer als ze een Spaans galjoen op volle

Nadere informatie

ECLI:NL:GHSGR:2003:AL9057

ECLI:NL:GHSGR:2003:AL9057 ECLI:NL:GHSGR:2003:AL9057 Instantie Datum uitspraak 15-10-2003 Datum publicatie 20-01-2004 Zaaknummer Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie Gerechtshof 's-gravenhage 027-D-03 Personen- en

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo II

Eindexamen geschiedenis vwo II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire

Nadere informatie

Toespraak van Tineke Netelenbos, voorzitter van de KVNR, bij de herdenkingsplechtigheid in Egmond aan Zee op 4 mei 2015.

Toespraak van Tineke Netelenbos, voorzitter van de KVNR, bij de herdenkingsplechtigheid in Egmond aan Zee op 4 mei 2015. Toespraak van Tineke Netelenbos, voorzitter van de KVNR, bij de herdenkingsplechtigheid in Egmond aan Zee op 4 mei 2015. Dames en heren, Wij gedenken met elkaar in ons land dat het 70 jaar geleden is dat

Nadere informatie

HANDEL LES 2. De Oostzeevaart of de Sontvaart. Aangenaam. De naam is Bicker, Jacob Bicker, directeur bij de Oostzeevaart.

HANDEL LES 2. De Oostzeevaart of de Sontvaart. Aangenaam. De naam is Bicker, Jacob Bicker, directeur bij de Oostzeevaart. Regenten en vorsten LES 2 HANDEL 1600 Aangenaam. De naam is Bicker, Jacob Bicker, directeur bij de Oostzeevaart. 1700 JE LEERT waarom de moederhandel zo belangrijk is; hoe de VOC werkt; hoe de WIC werkt.

Nadere informatie

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet

Nadere informatie

Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)

Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie) Praktische-opdracht door J. 1743 woorden 12 september 2011 6,1 32 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede

WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede 2.3.1. Wereldoorlog I INHOUD OEFENBOEK De Eerste Wereldoorlog 02-03 2.3.2. Wereldoorlog II De Tweede Wereldoorlog 04-05 La Vita è Bella 06-07 3.1. Geweldige personen Jezus

Nadere informatie

Naam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem

Naam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem Naam: EEN BRUG TE VER De Slag om Arnhem A Bridge too Far is een film over de meest tragische blunder van de Tweede Wereldoorlog en vertelt heel precies over een groot plan. Dat plan kostte meer Geallieerden

Nadere informatie

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland

Nadere informatie

Werkblad: Slag om de Schelde en de invloed op het Nieuwe land. 1

Werkblad: Slag om de Schelde en de invloed op het Nieuwe land. 1 Achtergrond informatie voor docenten. D- Day betekend de eerste dag van een grote militaire operatie. In de Tweede Wereldoorlog viel dat op 6 juni 1944. Maar de inval van de Amerikanen in Afghanistan was

Nadere informatie

De Harderwijker Botterstichting zet HARDERWIJK. op de kaart. Harderwijk - New York Sponsert u ook?

De Harderwijker Botterstichting zet HARDERWIJK. op de kaart. Harderwijk - New York Sponsert u ook? De Harderwijker zet HARDERWIJK op de kaart Ter ere van Henry Hudson 400 jaar Harderwijk - New York Sponsert u ook? Met oud Hollandse schepen naar Amerika Voor deze happening wordt er één vloot samen gesteld

Nadere informatie

Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg.

Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg. Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg. Ik begon deze week met het gevoel ik heb er zin in en ik zie wel wat we allemaal gaat gebeuren, ik laat het wel op me afkomen. Na de eerste dag voor

Nadere informatie

De sprookjesverzamelaar

De sprookjesverzamelaar De sprookjesverzamelaar Lieve ogen die dit boek lezen, lieve warme handen die het vasthebben. Sprookjes zijn de beste reizigers en de succesvolste migranten die ooit op onze prachtige planeet hebben bestaan.

Nadere informatie

EERSTE NEDERLANDSE BARBACANE ONTDEKT BIJ KASTEEL IN ALKMAAR

EERSTE NEDERLANDSE BARBACANE ONTDEKT BIJ KASTEEL IN ALKMAAR 17 juli 2019, 14:54 (CEST) EERSTE NEDERLANDSE BARBACANE ONTDEKT BIJ KASTEEL IN ALKMAAR In Oudorp is de allereerste barbacane in Nederland ontdekt bij Kasteel De Middelburg. Een unieke vondst omdat dit

Nadere informatie

Toespraak 14 mei 2016 Stichting Artilleriemonument Dubbeldam Uitgesproken door de heer drs. A.A.M. Brok, burgemeester van Dordrecht

Toespraak 14 mei 2016 Stichting Artilleriemonument Dubbeldam Uitgesproken door de heer drs. A.A.M. Brok, burgemeester van Dordrecht Toespraak 14 mei 2016 Stichting Artilleriemonument Dubbeldam Uitgesproken door de heer drs. A.A.M. Brok, burgemeester van Dordrecht De burgemeester kan in zijn toespraak afwijken van deze tekst. Geachte

Nadere informatie

Gods verbondsbeloften aan Abraham deel 1

Gods verbondsbeloften aan Abraham deel 1 Gods verbondsbeloften aan Abraham deel 1 Het beginpunt Om het allemaal wat begrijpelijker te maken wat de Bijbel zegt en wat het bedoeld met wat het zegt beginnen we met Gods beloften aan Abram (later

Nadere informatie

DE MIDDELEEUWEN. Gemaakt Door: Amy van der Linden Leonardo Middenbouw groep 6

DE MIDDELEEUWEN. Gemaakt Door: Amy van der Linden Leonardo Middenbouw groep 6 DE MIDDELEEUWEN Gemaakt Door: Amy van der Linden Leonardo Middenbouw groep 6 INHOUDSOPGAVE Middeleeuwen. Karel de Grote. Middeleeuwse straffen. De pest. Dokters in de Middeleeuwen. Beroepen in de Middeleeuwen.

Nadere informatie

De tijd die ik nooit meer

De tijd die ik nooit meer De tijd die ik nooit meer vergeet Jan Smit uit eigen pen deel 3 De Stiep Educatief De tijd die ik nooit meer vergeet De schrijver die blij is dat hij iets kan lezen en schrijven, vertelt over zijn jeugd.

Nadere informatie

Jezus, het licht van de wereld

Jezus, het licht van de wereld Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst

Nadere informatie

Schoolmeesters in Friesland, 1600-1950

Schoolmeesters in Friesland, 1600-1950 Schoolmeesters in Friesland, 1600-1950 De verzamelaar en samensteller Hartman Sannes... 2 Schoolmeesters in Friesland; het materiaal... 3 Bronnen... 4 Aard van het materiaal... 5 Verantwoording... 6 De

Nadere informatie

We zijn 2 zusjes Leah en Dika, we komen uit een gezin van 10 kinderen. We zijn in Teuge geboren en opgegroeid, waar we een geweldige jeugd hebben

We zijn 2 zusjes Leah en Dika, we komen uit een gezin van 10 kinderen. We zijn in Teuge geboren en opgegroeid, waar we een geweldige jeugd hebben Barakkenkampen In 1951 kwamen 12.000 Molukse KNIL-militairen en hun gezinnen noodgedwongen in Nederland aan voor een tijdelijk verblijf. Ze werden opgevangen in kampen. Het woonoord in Lage Mierde was

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-14-1-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-14-1-b Bijlage VMBO-KB 2014 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-14-1-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een politieke prent over een biddende fabrikant (1907): Onderschrift

Nadere informatie

DANIËL EN DE LEEUWENKUIL

DANIËL EN DE LEEUWENKUIL Bijbel voor Kinderen presenteert DANIËL EN DE LEEUWENKUIL Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Jonathan Hay Aangepast door: Mary-Anne S. Vertaald door: Erna van Barneveld Geproduceerd door:

Nadere informatie

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd.

Voorwoord. Daarna ging ik praten met Chitra, een Tamilvrouw uit Sri Lanka. Zij zette zich in voor de Tamilstrijd. Voorwoord In dit boek staan interviews van nieuwkomers over hun leven in Nederland. Ik geef al twintig jaar les aan nieuwkomers. Al deze mensen hebben prachtige verhalen te vertellen. Dus wie moest ik

Nadere informatie

Waar in de Bijbel vraagt God aan Abraham om een opmerkelijk offer? Genesis 22. Abraham wordt door God op de proef gesteld!

Waar in de Bijbel vraagt God aan Abraham om een opmerkelijk offer? Genesis 22. Abraham wordt door God op de proef gesteld! Waar in de Bijbel vraagt God aan Abraham om een opmerkelijk offer? Genesis 22 Abraham wordt door God op de proef gesteld! Wat verzoekt God aan Abraham? Genesis 22:2 2 En Hij zeide: Neem toch uw zoon, uw

Nadere informatie

KONING ARTHUR visie en organisatieprincipes

KONING ARTHUR visie en organisatieprincipes KONING ARTHUR visie en organisatieprincipes Ed Knies Koning Arthur; visie en organisatieprincipes Welkom Dit boek is een moreel boek voor professionals. Met moreel bedoelen we dat er binnen organisaties

Nadere informatie

SNP. Afwikkeling Noodopvang 2011 NIEUWSBRIEF FEBRUARI 2012

SNP. Afwikkeling Noodopvang 2011 NIEUWSBRIEF FEBRUARI 2012 NIEUWSBRIEF FEBRUARI 2012 Met deze Nieuwsbrief informeren we al onze sponsors en belangstellenden over de actuele stand van zaken van de. In onze vorige nieuwsbrief moesten we melden dat het financieel

Nadere informatie

Het was één groot feest!

Het was één groot feest! Het was één groot feest! Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum,

Nadere informatie