Recent geïntroduceerde middelen bij de behandeling van glaucoom

Transcriptie

1 Recent geïntroduceerde middelen bij de behandeling van glaucoom drs E. Rietveld Nr (32) Pagina Thema-artikel Inleiding De laatste jaren is het arsenaal oogdruppels om een absoluut of relatief te hoge oogdruk te verlagen aanmerkelijk uitgebreid. Tot voor kort had de klinische praktijk de beschikking over b-blokkers, sympathicomimetica en parasympathicomimetica ( Gebu 1989; 23: en Gebu 1995; 29: 81-86). Twee jaar geleden kwam het selectieve a2-sympathicomimeticum apraclonidine beschikbaar (Gebu 1995; 29: ). Vorig jaar zijn twee geneesmiddelen uit andere groepen op de Nederlandse markt verschenen: dorzolamide, een lokaal werkende koolzuuranhydraseremmer (Gebu 1996; 30: 134), en latanoprost, een prostaglandinederivaat (Gebu 1997; 31: ). Onlangs is brimonidine, een selectief a2sympathicomimeticum, aan deze reeks toegevoegd. Pathofysiologie en aangrijpingspunten voor de behandeling De oogboldruk in de gezonde bevolking ligt in 95% van de gevallen tussen 11 en 21 mm Hg en bedraagt gemiddeld 16 mm Hg. Als de oogboldruk boven 21 mm Hg ligt, spreekt men van een verhoogde oogdruk. Door een dergelijk verhoogde oogdruk kan schade aan de oogzenuw of het gezichtsveld ontstaan (glaucoom). Enerzijds treedt die schade bij een aanzienlijk deel van de mensen met een verhoogde oogboldruk echter niet op, terwijl die zich anderzijds wel voor kan doen bij personen met een oogdruk lager dan 21 mm Hg (normotensief glaucoom). De prevalentie van glaucoom bij mensen ouder dan 40 jaar bedraagt 1%. Een verhoogde oogdruk ontstaat wanneer het evenwicht tussen aanmaak en afvoer van het kamerwater is verstoord (zie fig. 1 en 2). Kamerwater wordt actief uitgescheiden door de epitheelcellen van het corpus ciliare (processus ciliares). De afvoer geschiedt via het trabekelsysteem, terwijl een klein deel van het kamerwater het oog verlaat via de uveosclerale weefselspleten. Deze afvoer kan worden belemmerd door een toename van de afvloedweerstand. Het aspect van de kamerhoek bepaalt de indeling van glaucoom in primair open-kamerhoekglaucoom en glaucoom met een geheel of gedeeltelijk afgesloten kamerhoek (acuut resp. chronisch nauwe kamerhoek-glaucoom). Daarnaast bestaan er secundaire vormen van glaucoom, als gevolg van een preëxistente oogziekte, en congenitaal glaucoom. De oogdruk kan relatief te hoog zijn als de perfusiedruk ter plaatse van de papil laag is, zoals bij arteriosclerotische aandoeningen en diabetes. Glaucoom veroorzaakt op den duur ischemie en beschadiging van de vezels van de oogzenuw, hetgeen leidt tot defecten in het gezichtsveld (scotomen) en uiteindelijk tot blindheid. De intraoculaire druk, dat wil zeggen de druk van het kamerwater binnen de oogbol, is medicamenteus te benvloeden door de kamerwaterproductie te verminderen of door de afvoer daarvan te vergemakkelijken. Dat laatste effect kan via twee aangrijpingspunten tot stand komen. Het eerste is het vergroten van de trabeculaire afvloed (kanaal van Schlemm). Het 1/9

2 tweede is de verdere opening van de weefselspleten tussen de spierbundels van het corpus ciliare en de subchoroïdale ruimte (uveosclerale afvloed). In een normaal oog neemt deze weg al een tiende van de kamerwaterafvoer voor zijn rekening. Alle glaucoomdruppels werken op één of op twee van deze drie systemen in. Behandelingsdoelen De behandeling van het primair open-kamerhoekglaucoom bestaat nog steeds uit het verlagen van de oogdruk, hoewel het accent is verschoven naar het beschermen van de oogzenuw tegen beschadiging door hoge oogdruk en ischemie. De oogdruk is weliswaar de belangrijkste risicofactor voor het ontstaan van de kenmerkende afwijkingen van glaucoom, maar niet de enige. Complicerende factoren zijn uitgesproken bijziendheid, bepaalde etnische factoren, erfelijkheid, diabetes, cardiovasculaire aandoeningen, vasospastische stoornissen, trombocytaire hyper-aggregatie en trombogene factoren, zoals roken. Bij ongeveer een derde van de patiënten met open-kamerhoekglaucoom is de progressie van gezichtsveldverlies afhankelijk van de verhoogde oogboldruk. Van de nieuwe behandelingsmethoden wordt dan ook meer verwacht dan uitsluitend een oogdrukverlagende werking. Een verbetering van de perfusie van de papil en een remming van de door de verschillende mechanismen in gang gezette neuronale celdood, zijn eigenschappen die waarschijnlijk een even grote betekenis hebben. Het is dus niet meer voldoende om nieuwe middelen uitsluitend op grond van hun oogdrukverlagende werking met elkaar te vergelijken. Het ontstaan van glaucoomschade is echter een langdurig en gecompliceerd proces. Bovendien zijn betrouwbare methoden om de perfusie bij de oogzenuw en de resterende oogzenuwvezels te meten nog volop in ontwikkeling. Een vergelijking van oogdruk-verlagende middelen zal daarom toch nog voornamelijk moeten gebeuren via oogdrukmetingen. Een andere mogelijkheid vormt het jaren vergende klinische onderzoek naar de achteruitgang van het gezichtsveld bij grote groepen patiënten. Dit gebeurde bijvoorbeeld al bij de vergelijking van een cardio-selectieve met een niet-cardioselectieve bblokker.1 2 De veelbelovende ontwikkeling van apparatuur die met gepolariseerd laserlicht direct de dikte van de retinale zenuwvezellaag meet, zal in de toekomst wellicht een snellere evaluatie van nieuwe glaucoomtherapieën mogelijk maken. Klassieke middelen De oudste middelen zijn de parasympathicomimetica, met pilocarpine als meest gebruikte vertegenwoordiger. Ook aceclidine en carbacholine behoren tot deze groep. De werking bij open-kamerhoekglaucoom berust op de contractie van de ciliairspier, waardoor het trabekelsysteem wordt opengetrokken en de afvoer van het kamerwater toeneemt. De kramp in de ciliairspier en de aanhoudende miosis veroorzaken echter een gestoorde accommodatie, stoornissen in de donkeradaptatie en hoofdpijn. Hoewel er meestal een zekere gewenning voor de bijwerkingen ontstaat, blijft het gebruik van parasympathicomimetica vooral voor jongere patiënten onaangenaam. Het middel van eerste keuze bij de behandeling van een primair open-kamerhoekglaucoom is, vanaf de jaren zeventig tot nu, een lokale b-blokker. Het werkingsmechanisme berust op een remming van de kamerwaterproduktie. Timolol is de oudste vertegenwoordiger. Ook befunolol, betaxolol, carteolol, levobunolol en metipranolol zijn voor deze indicatie geregistreerd. De selectieve b1-blokkers, zoals betaxolol, zouden daarbij volgens sommigen de voorkeur verdienen, omdat zij, in tegenstelling tot de niet-selectieve, de perfusie van de papil zouden verbeteren.3 Er is echter onvoldoende gerandomiseerd en gecontroleerd onderzoek beschikbaar dat deze bewering ondersteunt. De voornaamste belemmering bij b-blokkers, maar in mindere mate van de cardioselectieve, is de bronchoconstrictie bij patiënten met astma en chronisch obstructief longlijden (COPD). Daarnaast kunnen lokale bijwerkingen, zoals droge ogen, en systemische bijwerkingen, zoals bradycardie, slaapstoornissen, libidoverlies en depressie, incidenteel de toepassing beperken. De oogdrukdaling bedraagt ongeveer 25 tot 30%. 2/9

3 De sympathicomimetica bij glaucoom zijn dipivefrine, een lipofiele analoog van epinefrine, en epinefrine in combinatie met guanethidine. Zij vormen een alternatief wanneer b -blokkers zijn gecontraïndiceerd, maar ze veroorzaken, met name lokaal, vaker en ernstiger bijwerkingen, zoals conjunctivale roodheid, irritatie, mydriasis en na lang gebruik pigmentafzetting. De werking van de sympathicomimetica berust op een stimulatie van zowel a- als b-receptoren. Het oogdrukverlagende effect wordt toegeschreven aan een toename van de trabeculaire en uveosclerale uitvloed en bedraagt ongeveer 25%. Daarnaast zou een kortdurende vasoconstrictie in het corpus ciliare in de eerste fase na toediening de kamerwaterproductie remmen. Naast lokaal toe te dienen geneesmiddelen worden orale koolzuuranhydrase-remmers gebruikt wanneer oogdruppels onvoldoende resultaat geven of gecontraïndiceerd zijn. Door een verlaging van de bicarbonaatsynthese en het daarmee verbonden isotone natriumtransport in het epitheel van de processus ciliares, ontstaat een daling van de kamerwatersecretie. Het gebruik van koolzuuranhydraseremmers, zoals acetazolamide, wordt in de praktijk echter beperkt door systemische bijwerkingen. Het meest komen paresthesieën in de vingers en de handen voor, maar gastro-intestinale klachten, moeheid, malaise en stemmingsveranderingen treden, zeker bij hogere doseringen, eveneens vaak op. Recent geïntroduceerde middelen Dorzolamide Gezien de systemische bijwerkingen van de orale koolzuur-anhydraseremmers is gezocht naar een lokaal toe te dienen variant met eenzelfde sterke drukverlaging. Dorzolamide is een lokaal toe te dienen, in water oplosbare koolzuuranhydraseremmer. Het middel verlaagt de oogdruk echter minder goed dan oraal acetazolamide: de maximale oogdrukdaling bedraagt ongeveer 20%. Dorzolamide kan daarom niet zonder meer als een vervanger van de orale vorm worden gezien. De toevoeging van een lage dosering acetazolamide heeft geen additief effect. Van dorzolamide zijn tot nu toe in de literatuur geen systemische bijwerkingen gemeld, en evenmin een invloed op het zuurbase-evenwicht. Lokale bijwerkingen komen echter wel voor, met name hinderlijk branderige ogen en een bittere smaak na toediening. Beide komen bij ongeveer een kwart van de patiënten voor. Allergische reacties treden op bij 4% van de patiënten. Net als bij acetazolamide moet rekening worden gehouden met een kruisovergevoeligheid voor sulfonamiden.4 Dorzolamide kan worden toegepast in combinatie met b-blokkers of als monotherapie indien b-blokkers zijn gecontraïndiceerd, zoals bij patiënten met hartfalen, astma of COPD. In combinatie met een b-blokker wordt dorzolamide beter verdragen dan pilocarpine.5 Latanoprost is een derivaat van het natuurlijke prostaglandine F2a, met een grotere specificiteit voor de prostaglandine Freceptor dan PGF2a zelf. De oogdruk wordt verlaagd door een toename van de uveosclerale afvloed. Het middel verlaagt de intraoculaire druk even effectief als een b-blokker.6 Een eenmaal daagse dosering is voldoende voor een oogdrukverlaging van 25 tot 35% gedurende 24 uur.7 Vaker dan eenmaal per etmaal druppelen verhoogt het oogdrukverlagende effect niet, maar vermindert dit juist. De oorzaken daarvan zijn niet geheel duidelijk.8 Het kan twee weken duren voordat het maximale effect is bereikt. Er zijn aanwijzingen dat latanoprost bij een lagere oogdruk een nog verdere drukdaling kan bewerkstelligen dan de tot nu toe bekende middelen.9 Overigens is latanoprost niet geregistreerd voor gebruik bij patiënten met normotensief glaucoom. Verder onderzoek is nodig om bij deze indicatie een plaatsbepaling te kunnen geven. Bovendien werkt het middel ook 's nachts.10 Dit is in tegenstelling tot de b -blokkers, die voor hun werking afhankelijk zijn van de sympathische activiteit, die 's nachts zeer gering is.11 De prostaglandinen zijn ontstekingsmediatoren. Direct in het oog gedruppeld, veroorzaakt PGF2a een conjunctivale hyperemie. Deze bijwerking komt bij latanoprost nog slechts voor als een lichte roodheid in 8% van de behandelde ogen. De gerapporteerde irritatie is vergelijkbaar met die door b-blokkers. Merkwaardig is de irreversibele, donkere verkleuring die na drie maanden gebruik kan optreden bij gedeeltelijk bruine irissen, vooral bij lichtbruine of groen- of geelbruine ogen.12 Deze verkleuring berust op een toename van de melanogenese, met als gevolg een melaninestapeling in de melanocyten van het irisstroma. Er is geen sprake van proliferatie van de melanocyten zelf.13 Bij licht- en elektronenmicroscopisch onderzoek van weefsel dat werd afgenomen tijdens fistelende operaties bij glaucoompatiënten die latanoprost hadden gebruikt, werden geen structurele veranderingen aangetoond.14 Een soortgelijke verkleuring treedt ook een enkele maal op in de oogharen, 3/9

4 die donkerder en langer kunnen worden. Het is raadzaam patiënten van te voren over deze bijwerking te informeren, zeker bij enkelzijdige toediening. Tot nu toe zijn er geen systemische bijwerkingen van latanoprost gemeld. Aangezien het gevolg van de irisverkleuring op de lange termijn niet bekend is en recent ook andere ernstige bijwerkingen, zoals macula-oedeem en uveïtis anterior, bekend zijn geworden,15 komt latanoprost pas in aanmerking als andere middelen geen effect hebben of niet meer worden verdragen (Gebu 1997; 31: ). Apraclonidine Sinds de jaren twintig vindt de oogdrukverlagende werking van epinefrine een klinische toepassing. Het werkingsmechanisme berust op een aspecifieke a- en b-stimulatie. Apraclonidine is een relatief selectieve a2-agonist, die de productie van kamerwater remt door een verlaging van de sympathische tonus. Apraclonidine-hydrochloride is een derivaat van het antihypertensivum clonidine. Het centrale zenuwstelsel wordt door apraclonidine aanmerkelijk minder gemakkelijk gepenetreerd, zodat het bruikbaar is voor een lokale applicatie zonder grote effecten op de bloeddruk. Apraclonidine 0,5% is geregistreerd voor een kortdurende, ondersteunende behandeling van chronisch glaucoom bij patiënten die al een maximaal verdraagbare medicamenteuze therapie ondergaan, en bij wie door een extra oogdrukdaling een laserbehandeling of glaucoomoperatie kan worden uitgesteld. De gemiddelde behandelingsduur is een maand. De werkzaamheid neemt doorgaans na één tot drie maanden af, terwijl het risico van bijwerkingen, zoals een allergische reactie, pruritus, hyperemie en een corpus-alienumgevoel, toeneemt Apraclonidine 1% is geregistreerd ter voorkoming van oogdrukpieken na laserbehandelingen van het oog bij glaucoom en nastaar.19 Brimonidine is een a2-sympathicomimeticum, dat structureel verwant is aan clonidine maar minder lipofiel is. Evenals apraclonidine remt het middel de kamerwaterproductie, maar daarnaast verhoogt het de uveosclerale uitvloed.20 Uit een 12 maanden durend klinisch onderzoek bleek dat brimonidine een vergelijkbare oogdrukdaling gaf als timolol.21 Uit een ander, drie maanden durend onderzoek kwam naar voren dat brimonidine de oogdruk significant sterker verlaagde dan betaxolol.22 Langdurig vervolgonderzoek is echter nodig om vast te stellen of brimonidine een klinisch relevant effect heeft op andere ziekteparameters, zoals het gezichtsveld. Nieuw voor een glaucoommiddel zijn de bij dierexperimenteel onderzoek gevonden aanwijzingen voor een neuroprotectieve werking.23 Het is echter nog niet aangetoond dat deze eigenschap bij de behandeling van glaucoom klinisch relevant is. Zo is het nog maar de vraag of het middel de nervus opticus en de ganglioncellen in de retina in een voldoende hoge concentratie bereikt, om deze effectief te beschermen tegen de gevolgen van druk en ischemie. Anders dan bij apraclonidine zou bij brimonidine geen tolerantie voorkomen. Frequent gerapporteerde bijwerkingen zijn een droge mond, conjunctivale roodheid en een corpus-alienumgevoel in het oog. Voorts zijn moeheid en sufheid gemeld. Allergische reacties komen minder vaak voor dan bij apraclonidine, maar vaker dan bij timolol. Brimonidine heeft geen invloed op de systolische of diastolische bloeddruk en evenmin op de hartfrequentie.24 Het middel is gecontraïndiceerd in combinatie met MAO-remmers. Voorzichtigheid is geboden bij patiënten die tricyclische antidepressiva gebruiken, of die een ernstige cardiovasculaire aandoening of een lever- of een nierfunctiestoornis hebben. De keuze van een oogdruppel Bij het instellen van een oogdrukverlagende therapie bij open-kamerhoek-glaucoom vormen de b-blokkers op dit moment de eerste keuze. Wanneer b-blokkers zijn gecontraïndiceerd en (para)sympathicomimetica onvoldoende effect hebben, of niet worden verdragen, komt latanoprost als monotherapie in aanmerking. In theorie heeft latanoprost voordelen boven de bblokkers, zoals een betere bescherming tijdens nachtelijke bloeddrukdalingen, maar die zijn tot op heden in klinisch onderzoek niet vastgesteld. Bovendien is de ervaring met het middel gering en zijn er nog onvoldoende gegevens bekend uit vervolgonderzoek. Wanneer met een monotherapie onvoldoende oogdrukdaling wordt bereikt, wat wil zeggen dat de voor de individuele patiënt veilig geachte oogdruk niet wordt gehaald, dan moet worden gezocht naar een zinvolle combinatie. Een klassiek duo is een bblokker met pilocarpine. Hierbij worden twee werkingsmechanismen samengevoegd die niet met elkaar interfereren. Het drukverlagende effect van beide middelen is volledig synergestisch. Ook de combinatie van een sympathicomimeticum met pilocarpine, een parasympathicomimeticum, is zinvol. Een behandeling van een b-blokker met een sympathicomimeticum is, 4/9

5 althans op theoretische gronden, merkwaardig te noemen. In de praktijk kan weliswaar een extra drukdaling worden gezien, maar dit effect is relatief gering en in individuele gevallen onvoorspelbaar.25 Dorzolamide komt, vanwege het relatief geringe oogdrukverlagende effect, niet in aanmerking als eerste keuze bij monotherapie. Gezien het unieke aangrijpingspunt in de remming van de kamerwaterproductie, is dit middel wel goed te combineren met alle andere lokaal toe te dienen geneesmiddelen. Er is bij een maximale therapie dan een extra oogdrukdaling van 13 tot 21% te verwachten.4 Een combinatiepreparaat van timolol met dorzolamide wordt over enige tijd op de markt verwacht. De klinische ervaring met brimonidine is nog onvoldoende voor een duidelijke plaatsbepaling in de glaucoombehandeling. Nu de mogelijkheden voor de medicamenteuze therapie van glaucoom zijn uitgebreid tot in totaal zes klassen van oogdrukverlagende geneesmiddelen, is het belangrijk om bij een combinatietherapie een welbewuste keuze te maken, en past een waarschuwing tegen het opeenstapelen van oogdruppels. Naarmate meer druppels aan de bestaande therapie worden toegevoegd, zal het relatieve effect op de oogdruk afnemen, maar dat geldt niet voor de bijwerkingen en voor de toxische effecten van conserveermiddelen op het cornea-epitheel, om over de belasting voor de patiënt maar te zwijgen. Wanneer ondanks een medicamenteuze therapie een verdere toename van gezichtsvelddefecten wordt gezien, is één of twee millimeter extra drukdaling door een derde of vierde oogdruppel geen therapeutische winst meer te noemen. Samenvatting en conclusie Er zijn in korte tijd een aantal nieuwe geneesmiddelen beschikbaar gekomen voor de behandeling van glaucoom, die elk hun eigen plaats zullen innemen in het therapeutisch spectrum. De met oogdruppels maximaal haalbare oogdrukverlaging is toegenomen, maar de voornaamste winst wordt gevonden in de verhouding tussen werking en bijwerking. Gezichtsveldschade door glaucoom zal pas in een gevorderd stadium een visuele handicap gaan vormen. Om dat te voorkomen zullen patiënten die nog geen klachten hebben, moeten worden behandeld met geneesmiddelen waarvan zij mogelijk benauwd worden, hoofdpijn of rode ogen krijgen, en slechter gaan zien. De nieuwe generatie glaucoommiddelen wordt bovendien niet meer uitsluitend op haar oogdrukverlagende merites beoordeeld, maar ook op haar effect op de perfusie en de bescherming van de oogzenuw, hetgeen uiteindelijk het pathogenetisch substraat van glaucoom is. In dit opzicht kan gesproken worden van een vooruitgang. Bij open-kamerhoekglaucoom zijn b-blokkers de eerste keuze. Latanoprost vormt een effectieve monotherapie, maar gezien de bijwerkingen komt het pas in aanmerking wanneer andere middelen geen effect meer hebben of zijn gecontraïndiceerd. Indien een monotherapie onvoldoende effect heeft, komt een combinatietherapie in aanmerking. Voorbeelden daarvan zijn een b-blokker met pilocarpine en een sympathicomimeticum met pilocarpine. Dorzolamide is goed te combineren met alle andere middelen, maar het is minder geschikt als monotherapie. Van brimonidine is nog geen plaatsbepaling te geven. Stofnaam Merknaam gem. dagdosis prijs/ 30 dagen aceclidine Glaucocare 20 mg/ml 5,65 apraclonidine Iopidine 5 mg/ml 1,5 mg 64,60 befunolol Glauconex 2,5 mg/ml 11,05 Glauconex 5 mg/ml 11,70 merkloos, div fabr. 5 mg/ml 14,75 Betoptic 5 mg/ml 15,25*-15,70 Betoptic S 2,5 mg/ml 15,00*-17,55 betaxolol bijbetaling 30 dagen 64,60 5/9

6 Betoptic S single dose 2,5 mg/ml 0,25 ml 2 x 0,25 ml 24,70 brimonidine Alphagan 2 mg/ml 0, 33,40 carbacholine Isopto-Carbachol 1,5% 3 mg 2,95 Isopto-Carbachol 3% 6 mg 3,35 Teoptic 10 mg/ml 2 mg 13,85 Teoptic 20 mg/ml 15,25 merkloos, div. fabr. /ml 9,55 Diopine /ml 11,25 dorzolamide Trusopt 6 mg 43,55 43,55 latanoprost Xalatan 50 µg/ml 5 µg 56,45 56,45 levobunolol Betagan Liquifilm 0,25% 11,35 Betagan Liquifilm 0,5% 12,85*-13,25 Beta Ophtiole /ml 10,60 Beta Ophtiole 3 mg/ml 0,6 mg 11,10 Beta Ophtiole 6 mg/ml 1,2 mg 11,55 Beta Ophtiole EDO 3 mg/ml 0,5ml 2 x 0,5 ml 19,80 Pilocarpine oogdruppels FNA 1% 2 mg 0,80 Pilocarpine minims FNA 1% 1ml 2 x 1 ml 8,10 merkloos, div. fabr. 2% 1,95 Pilocarpine oogdruppels FNA 2% 1,55-1,80 Pilocarpine minims FNA 2% 1ml 2 x 1 ml 15,70 Pilocarpine oogdruppels FNA 3% 6 mg 2,30-2,70 Pilocarpine minims FNA 3% 1ml 2 x 1 ml 23,30 Pilocarpine oogdruppels FNA 4% 8 mg 3,10 Pilocarpine minims FNA 4% 1ml 2 x 1 ml 30,85 Isopto Carpine 1% 2 mg 1,70 Isopto Carpine 2% 1,95 Isopto Carpine 4% 8 mg 2,15 Pilogel 40 mg/g 8 mg 20,65 carteolol dipivefrine metipranolol pilocarpine 30,65 6/9

7 timolol merkloos, div. fabr. /ml 7,65 merkloos, div. fabr. 2,5 mg/ml 12,50-12,85 merkloos, div. fabr. 5 mg/ml 13,80 Loptomit 2,5 mg/ml 12,60 Loptomit 5 mg/ml 13,85 Timoptol /ml 9,40 Timoptol 2,5 mg/ml 13,30 Timoptol 5 mg/ml 14,60 Timoptol ocudose 2,5 mg/ml 0,2ml 2 x 0,2 ml 19,80 Timoptol ocudose 5 mg/ml 0,2ml 2 x 0,2 ml 19,80 Timoptol XE 2,5 mg/ml 0,10 ml 22,60 Timoptol XE 5 mg/ml 0,10 ml 19,80 * parallel geïmporteerd bron: KNMP taxe juni 1998 Overige stofnamen Merknaam aceclidine/epinefrine Glaucofrin acetazolamide Diamox, Glaupax clonidine merkloos, div. fabr., Catapresan, Dixarit epinefrine/guanethidine Suprexon metipranolol/pilocarpine Normoglaucon pilocarpine/timolol Timpilo Overzicht recent geïntroduceerde middelen bij de behandeling van glaucoom soort stofnaam merknaam werkingsmechanisme Lokale koolzuur- dorzolamide Trusopt remming kamerwater- anhydraseremmers Prostaglandine- productielatanoprost Xalatan toename uveosclerale uitvloed apraclonidine Iopidine remming kamerwater- derivatena 2-sympathicomimeticum productie- 7/9

8 a 2-sympathi- brimonidine Alphagan comimeticum remming kamerwaterproductietoename uveosclerale uitvloed neuroprotectief? Literatuurreferenties 1. Collignon-Brach J. Longterm effect of topical beta-blockers on intraocular pressure and visual field sensitivity in ocular hypertension and chronic open-angle glaucoma. Surv Ophthalmol 1994; 38 Suppl: S149-S Kaiser HJ, Flammer J, Stumpfig D, Hendrickson P. Longterm visual field follow-up of glaucoma patients treated with beta-blockers. Surv Ophthalmol 1994; 38 Suppl: S156-S Harris A, Spaeth GL, Sergott RC, Katz LJ, Cantor LB, Martin BJ. Retrobulbar arterial hemodynamic effects of betaxolol and timolol in normal-tension glaucoma. Am J Ophthalmol 1995; 120: Pfeiffer N. Dorzolamide: development and clinical application of a topical carbonic anhydrase inhibitor. Surv Ophthalmol 1997; 42: Laibovitz R, Strahlman ER, Barber BL, Strohmaier KM. Comparison of quality of life and patient preference of dorzolamide and pilocarpine as adjunctive therapy to timolol in the treatment of glaucoma. J Glaucoma 1995; 4: Watson PG. Latanoprost. Two years' experience of its use in the United Kingdom. Latanoprost Study Group. Ophthalmology 1998; 105: Alm A, Camras CB, Watson PG. Phase III latanoprost studies in Scandinavia, the United Kingdom and the United States. Surv Ophthalmol 1997; 41 Suppl 2: S105-S Diestelhorst M, Krieglstein GK, Lusky M, Nagasubramanian S. Clinical dose-regimen studies with latanoprost, a new ocular hypotensive PGF2 alpha analogue. Surv Ophthalmol 1997; 41 Suppl 2: S77-S Greve EL, Rulo AH, Drance SM, Crichton AC, Mills RP, Hoyng PF. Reduced intraocular pressure and increased ocular perfusion pressure in normal tension glaucoma: a review of short-term studies with three dose regimens of latanoprost treatment. Surv Ophthalmol 1997; 41 Suppl 2: S89-S Mishima HK, Kiuchi Y, Takamatsu M, Racz P, Bito LZ. Circadian intraocular pressure management with latanoprost: diurnal and nocturnal intraocular pressure reduction and increased uveoscleral outflow. Surv Ophthalmol 1997; 41 Suppl 2: S139-S Topper JE, Brubaker RF. Effects of timolol, epinephrine, and acetazolamide in aqueous flow during sleep. Invest Ophthalmol Vis Sci 1985; 26: Wistrand PJ, Stjernschantz J, Olsson K. The incidence and time-course of latanoprost-induced iridial pigmentation as a function of eye color. Surv Ophthalmol 1997; 41 Suppl 2: S129-S Selen G, Stjernschantz J, Resul B. Prostaglandin-induced iridial pigmentation in primates. Surv Ophthalmol 1997; 41 Suppl 2: S125-S Pfeiffer N, Grierson I, Sell E, Davies H, Winkgen-Böhres A, Hochgesand D. Morphological evaluation of latanoprost treated irides. Voordracht gehouden tijdens de European Society of Ophthalmology (SOE); 1997; Boedapest, Hongarije. 15. Warwar RE, Bullock JD, Ballal D. Cystoid macular edema and anterior uveitis associated with latanoprost use. Experience and incidence in a retrospective review of 94 patients. Ophthalmology 1998; 105: Lish AJ, Camras CB, Podos SM. Effect of apraclonidine on intraocular pressure in glaucoma patients receiving maximally tolerated medications. J Glaucoma 1992; 1: Robin A, Ritch R, Shin D, Smythe B, McCarthy G, Taylor B et al. Delay of surgery by apraclonidine in patients on maximally tolerated medical therapy for glaucoma. Invest Ophthalmol Vis Sci 1994; 35: Morrison JC. Side effects of a -adrenergic agonists. J Glaucoma 1995; 4 (suppl 1): S36-S Camras CB. Clinical applications of a 2-adrenergic agonists in ophthalmology. J Glaucoma 1995; 4 (suppl 1): S30-S /9

9 Toris CB, Gleason ML, Camras CB, Yablonski ME. Effects of brimonidine on aqueous humor dynamics in human eyes. Arch Ophthalmol 1995; 113: Schuman JS. Clinical experience with brimonidine 0,2% and timolol 0,5% in glaucoma and ocular hypertension. Surv Ophthalmol 1996; 41 suppl.1: Serle JB. A comparison of the safety and efficacy of twice daily brimonidine 0.2% versus betaxolol 0.25% in subjects with elevated intraocular pressure. The Brimonidine Studt Group III. Surv Ophthalmol 1996; 41: suppl 1: S39-S Burke J, Schwartz M. Preclinical evaluation of brimonidine. Surv Ophthalmol 1996; 41 Suppl 1: S9-S Adkins JC, Balfour JA. Brimonidine. A review of its pharmacological properties and clinical potential in the management of open-angle glaucoma and ocular hypertension. Drugs Aging 1998; 12: Drance SM, Douglas GR, Wijsman KJ, Schulzer M. Adrenergic and adrenolytic effects on intraocular pressure. Graefe's Arch Ophthalmol 1991; 229: Copyright 2019 Ge-Bu. Alle rechten voorbehouden. 9/9