Is bio beter voor het klimaat?
|
|
- Merel Dijkstra
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Is bio beter voor het klimaat? 1/ Verslag congres in Clermont-Ferrand, 1-18 april 200congres in Clermont- Ferrand, 1-18 april 2008 Agriculture biologique et changement climatique Vraagstelling/thema van het congres: In hoeverre draagt landbouw bij aan de opwarming van de aarde en de daaruit voortvloeiende klimaatswijzigingen? In hoeverre verschilt biolandbouw van gangbare landbouw in dit kader? In hoeverre kan biolandbouw zich (beter dan gangbare) aanpassen aan de op hande zijnde wijzigingen? Korte schets van de problematiek: Het klimaat wijzigt: de aarde warmt op. Deze opwarming, meestal omschreven als het 'broeikaseffect', is vooral te wijten aan het stijgend gehalte aan zogenaamde broeikasgassen (BKG) in de atmosfeer. Deze gassen belemmeren de weerkaatsing van de zonne-energie terug in de ruimte, waardoor de warmte van de zon steeds meer gevangen zit in de atmosfeer rond de aarde en de aarde het steeds warmer krijgt. Ook de eigenschappen van het oppervlak van de aarde spelen een rol: een sneeuwvlakte kaatst meer zonlicht terug (en zorgt dus voor afkoeling) dan een braakliggend terrein (zorgt voor opwarming). Met de term 'broeikasgassen' worden doorgaans de drie invloedrijkste gassen (invloedrijk wat betreft opwarming) bedoeld: CO2 (koolstofdioxide), N2O (lachgas of stikstofoxide), CH4 (methaan) 1. En van de rol van de landbouw hierin: Waarom stijgt de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer? 1 De concentratie van broeikasgassen wordt uitgedrukt in 'deeltjes per miljoen' (ppm). Het ene broeikasgas draagt sterker bij aan het broeikaseffect dan het andere. Om de gassen onderling te vergelijken, worden ze uitgedrukt in CO2-equivalenten (CO2-eq). Een hoeveelheid methaan draagt 21 keer meer bij tot het broeikaseffect dan dezelfde hoeveelheid CO2. Stikstofoxide staat voor 290 CO2-eq. Om de temperatuursstijging onder controle te houden, moet de concentratie van broeikasgassen gestabiliseerd worden op minder dan 450 ppm. Dat betekent een wereldwijde halvering van de uitstoot tegen De Europese Unie moet zijn uitstoot met 8% verminderen tegen 2012 en België met,5%.
2 2/ door verbranding van fossiele brandstoffen (aardgas, aardolie, steenkool) stijgt het gehalte aan CO2 (dit vindt plaats in vele domeinen: transport, industrie, landbouwmachines, huishouden, aanmaak van pesticiden en meststoffen,...) door wijziging van het landgebruik: de bodem houdt een groot gehalte aan C (koolstof) vast, bossen ook (zowel boven als onder de grond). Dit gehalte wijzigt volgens het gebruik van het land. Bij ontbossing komt een grote hoeveelheid C vrij als CO2. Bovendien worden terreinen vaak afgebrand: in dat geval is het gehalte vrije CO2 nog hoger. (Momenteel is de wereldwijde ontbossing verantwoordelijk voor 20 tot 25% van de CO2-uitstoot.) specifiek door de landbouw: * directe emissie: vooral via veeteelt, bemesting, bodemgebruik: (intensieve) veeteelt zorgt voor een hoge productie van CH4 (door fermentatie in de ingewanden van herkauwers en door fermentatie van de mest); te overvloedige bemesting van de bodem door N-rijke meststoffen en onvolledig gebruik van de nutriënten door de gewassen geven een hoge uitstoot van N2O; daarnaast is het omschakelen van grond tot landbouwgrond oorzaak van CO2-emissie: de C-opslag is akkerbouwgronden is de laagste van alle grondgebruik (uitgenomen woestijn en half woestijn) * indirecte emissie: gebruik van brandstoffen, productie van agrochemische stoffen Wereldwijd wordt de uitstoot van broeikasgassen door de landbouw geschat tussen 1 en 32% (voor België,8%, enkel directe uitstoot) van de totale hoeveelheid. Als we de hele voedselketen bekijken, inclusief verwerking, distributie en aankoop en verwerking door consument, komen we uit op meer dan 30%. Samenvatting bijdrage van verschillende sprekers 1. In hoeverre verschillen biologische en gangbare landbouw in hun bijdrage aan de klimaatswijzigingen? Als we beide landbouwsystemen naast elkaar zetten, zien we volgende verschillen (opgelet: dit schema houdt -zeker voor gangbare landbouw waar je een breed scala van visies hebt van erg grootschalig en intensief tot kleinschalig en duurzaam een zekere mate van vereenvoudiging in die niet per definitie voor elk bedrijf opgaat):
3 Gangbare landbouw Gebruik van chemische meststoffen en pesticiden waarvoor veel energie nodig is bij productie (dus veel BKG) Gebruik van veel chemische meststoffen (N) en dus veel N2O dat vrijkomt Intensieve veehouderij met overproductie van mest: veel CH4 Sterk afhankelijk van aanvoer van soja en ander voer uit het buitenland: veel transport (en dus veel BKG) Sterk afhankelijk van aanvoer van soja en dus meeverantwoordelijk voor grootschalige ontbossing (veel CO2) Landbouwsysteem dat bodem uitput waardoor bijkomende ontbossing nodig is, opnieuw veel CO2-uitstoot Biologist landbouw Geen productie van chemische meststoffen of pesticiden nodig, dus ook geen energieverbruik (en dus minder uitstoot) Zet sterk in op behoud van bodemvruchtbaarheid dus geen chemische meststoffen nodig: minder N2O-uitstoot Gebruik van eigen mest, dus minder transport van meststoffen nodig: minder CO2 Behoud en ontwikkeling van bodemleven/ organische massa: grotere C-opslag in bodem, minder CO2 C-opslag wordt bevorderd door integratie plantaardige en dierlijke productie (gemengde bedrijven), rotatie, weinig of niet ploegen, gebruik van compost en natuurlijke mest 3/ Bovenstaande tabel is een theoretisch model, waarbij moet worden gezegd dat onder de noemer 'gangbare landbouw' grote verschillen schuilen. Als in praktijk gangbare bedrijven en biobedrijven worden vergeleken, blijkt dat gangbare bedrijven ook goed kunnen scoren, afhankelijk van het bedrijfstype en het bedrijfsbeheer. Een gangbaar kleinschalig of gemengd bedrijf, scoort in klimatologisch opzicht veel beter dan een sterk geïndustrialiseerd op monocultuur gebaseerd bedrijf en sluit in die zin nauw aan bij biologische landbouwbedrijven. Vanuit het oogpunt van de klimatologische
4 4/ veranderingen, ligt er dus veeleer een tegenstelling tussen duurzame kleinschalige landbouw inclusief biolandbouw enerzijds en grootschalige, op monocultuur en inputs gebaseerde industriële landbouw anderzijds. Uit de (theoretische) tabel blijkt dat biologische landbouw beter scoort dan gangbare landbouw door een lagere uitstoot per hectare landbouwgrond. Door het verschil in opbrengst (gangbaar wordt nog steeds algemeen geacht een iets grotere opbrengst te halen per hectare), verkleint het voordeel van de biolandbouw per eenheid product. Bio is dan nog lichtjes beter, al kan het huidige onderzoek niet altijd eenduidig 'ja' antwoorden. Enkele voorbeelden van onderzoek: -Een vergelijkende studie uit Groot-Brittannië wijst uit dat biologische landbouw over het algemeen minder energie gebruikt dan gangbare landbouw per ton output. Dit verschil is vooral te wijten aan het niet gebruiken van industrieel geproduceerd N-kunstmeststof. Biolandbouw is meer energie-efficiënt voor de productie van tarwe, groente, melk, rood vlees en varkens, maar minder voor gevogelte. (G. Azeez Soil Ass.) -een vergelijkende studie uit FR (PLANETE) i.v.m. energieverbruik en broeikasgasemissie wijst op grotere verschillen bij individuele bedrijven binnen de beide groepen 'bio' en 'gangbaar' dan tussen de groepen onderling. De verschillen tussen de biobedrijven hebben te maken met gebruik van benzine/diesel en elektriciteit. -een langlopende studie i.v.m. humus in Duitsland en Zwitserland wijst uit dat de C-opslag in de bodem meer afhangt van omgevingsfactoren dan van de toegepaste landbouwmethode. Toch blijkt dat een biologische gemengd bedrijf met eenjarige gewassen en gebruik van eigen mest een voordelige invloed hebben op de humus in de bodem. Uit de testen bleek dat de biologisch-dynamische bedrijfsvoering het beste scoorde; de wetenschappers konden echter niet uitmaken wat de reden hiervoor was. Ook gangbare gemengde bedrijven met gebruik van eigen mest scoorden goed. Alle intensieve en gespecialiseerde bedrijfssystemen moeten extra aandacht hebben voor de bodemvruchtbaarheid en het humusgehalte in de bodem, ook de biologische. (C. Brock, Giessen) -een vergelijkende praktijkproef uit Noorwegen wijst uit dat het gangbare gebruik van kunstmeststof resulteert in 2,1 tot 3,4 keer hogere N2O-emissies dan bij biologische bemesting na jaar en in 1 tot 3 keer hogere emissies na 9 jaar. -Een synthese van voorgaande studies m.b.t. C-opslag in de bodem, wijst uit dat biologische landbouw over het algemeen meer C opslaat in
5 5/ de bodem dan gangbare én dat er een enorm potentieel bestaat voor C- opslag dankzij landbouw. (G. Azeez Soil Ass.) Koolstof in de bodem is een van hoofdfactoren in de klimaatproblematiek en waarschijnlijk een van de belangrijkste voordelen voor biologische landbouw. N-rijke kunstmeststoffen zijn de belangrijkste reden voor het verlies van C- opslag in de bodem gedurende vele jaren. Door kunstmeststof zijn immers vele micro-organismen gedood die humus creëren. En verlies van humus vermindert de opslag van koolstof in de bodem. Alleen al hierom stelt Soil Association dat beleidsmakers het voordeel van biologische landbouw moeten erkennen in de strijd tegen de opwarming. Er is (veel) meer en meer langlopend onderzoek nodig om de verschillende landbouwvormen en -technieken en hun invloed op broeikasgassen te analyseren. Biolandbouw kan haar score verbeteren door een beter beheer van de N- cyclus (beperken van N-verlies),door weinig te ploegen en door te werken aan een betere oogst om tot een lagere uitstoot van BKG te komen per eenheid product. Algemeen kan gesteld worden dat elke vorm van landbouw de klimaatswijzigingen kan afremmen door te werken aan meer C- opslag in de bodem en door het verminderen van inputs als meststoffen en pesticiden. In principe zou landbouw klimaatneutraal kunnen worden. Door haar specifieke keuze om geen meststoffen en geen pesticiden te gebruiken en haar zorg voor het humusgehalte van de bodem, is biologische landbouw een voortrekker op dit vlak. Los van het gekozen landbouwsysteem, kan de landbouw haar uitstoot van BKG ook verminderen door 'logische' ingrepen als: -efficiënter om te gaan met energie in alle fases van de bedrijfsvoering (nauwkeurig afstellen en onderhouden van machines, beperken van machinegebruik/landbewerking) -milieuvriendelijke energiebronnen te gebruiken zoveel als mogelijk 2. Is bio beter voorbereid om te voorzien in voedsel, ondanks het veranderende klimaat? De huidige klimaatswijzingen zullen een enorme invloed hebben op de
6 landbouw. Niet alleen de temperatuur wijzigt, ook de hoeveelheid neerslag. 6/ Concreet betekent dit dat landbouwzones in onze streken naar boven zullen opschuiven, dat oogsten vroeger op het jaar plaats zullen vinden, dat andere gewassen, soorten, varianten nodig zullen zijn opdat de landbouw zich zou aanpassen aan de nieuwe omstandigheden. Ondanks de hogere temperaturen is het waarschijnlijk dat boeren meer geneigd zullen zijn te investeren in serres (met weer extra CO2-uitstoot en klimaatimpact tenzij gekozen wordt voor groene energie) omdat een serre een oplossing biedt tegen onvoorspelbare weeromstandigheden. Sommige tropische streken zullen droger worden of nog extremere weersomstandigheden kennen waardoor de landbouwproductie zal dalen. Ook plagen en ziektes kunnen mogelijk veel sterker ontwikkelen. Kan biologische landbouw op de klimaatswijzigingen een (beter) antwoord bieden? Biologische landbouw heeft het voordeel van nu reeds erg bewust om te gaan met verschillende variëteiten, van te werken aan een optimalisering van de bodem waardoor droogte en waterovervloed beter verwerkt kunnen worden. Ook door het hogere gehalte aan humus is de biologische landbouw waarschijnlijk meer resistent tegen de verwachte veranderingen. 3. Rol van de consument: hoe kan ieder door de keuze van zijn voedingsmiddelen zijn impact op het klimaat beïnvloeden? De consument heeft invloed op zijn impact op drie niveaus voor wat betreft voeding: (a) samenstelling van voedselpakket ('dieet') (b) mate van verwerking en bewaring (c) geografische oorsprong en transport (a) dierlijke producten hebben een grotere impact dan plantaardige; (b) graanproducten worden vaak heel sterk bewerkt (= grote impact); dierlijke producten dan weer niet: er zijn dus complexe berekeningen nodig om voedingswaren correct met elkaar te vergelijken! Seizoensproducten hebben minder impact want hoeven niet lange tijd bewaard te worden! (c) goed georganiseerde verre transporten hebben soms minder impact
7 dan slecht georganiseerde lokale distributie; verplaatsingen van huishoudens voor boodschappen zijn vaak erg onefficiënt. Ook hier is nauwkeurige berekening nodig om precieze impact te meten. Aandacht van consument voor eigen transport is gewenst. / Algemeen kan je besluiten dat ons Westers voedingspatroon dat erg gericht is op dierlijke producten een erg hoge uitstoot veroorzaakt en dat een shift naar een meer vegetarisch voedingspatroon noodzakelijk is om de huidige klimaatswijzigingen een halt toe te roepen. Trends van bio naar meer bewerkt voedsel, meer 'ready-made', meer buitenshuis consumptie, meer vlees... kan positieve impact van bio naar beneden halen! Samengevat kunnen we stellen dat de klimaatswijzigingen een zeer complexe problematiek vormen. We moeten streven naar duurzame landbouw met biologische landbouw als voorbeeld en voortrekker. In dit proces is het van belang om verder te kijken dan alleen productie en op vele facetten tegelijkertijd te werken. Petra Tas, 0/05/2008 Verslag congres Klimaat Clermont-Ferrand, april 2008
et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces
H 2 et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces Bij het ontstaan van de aarde, 4,6 miljard jaren geleden, was er geen atmosfeer. Enkele miljoenen jaren waren nodig voor de
Nadere informatieOpwarming aarde niet de schuld van het vee
focus juni 219 Opwarming aarde niet de schuld van het vee Europese landbouwhuisdieren hebben vrijwel geen aandeel in de opwarming van de aarde. Dat blijkt uit data van het Amerikaanse Carbon Dioxide Information
Nadere informatieKlimaatneutrale landbouw? Binnen bereik??
Klimaatneutrale landbouw? Binnen bereik?? Road map Klimaatvriendelijk: carbon footprint Wat is carbon footprint? Wat is klimaatneutraal? Broeikasgassen en akkerbouw Het project boerenklimaat.nl Perspectief
Nadere informatieMilieu. Waterkwaliteit: Denk aan: nitraat uitspoeling / erfwater / gewasbeschermingsmiddelen / alles wat oppervlakte- en grondwater kan vervuilen
Naam: Milieu Waterkwaliteit: Denk aan: nitraat uitspoeling / erfwater / gewasbeschermingsmiddelen / alles wat oppervlakte- en grondwater kan vervuilen Slootrandenbeheer Baggeren Krabbescheer bevorderen
Nadere informatieklimaatverandering en voedsel
klimaatverandering en voedsel Parijs; wat is er afgesproken en gaat het lukken? Wat betekent dit voor landbouw en voeding? Energie transitie als voorbeeld voor producent en consument Duurzaamheid als paradigma.
Nadere informatie6 Levenscyclusanalyse (LCA) van Bioveem-bedrijven
6 Levenscyclusanalyse (LCA) van Bioveem-bedrijven G.L. Iepema (Louis Bolk Instituut) M.A. Thomassen (Leerstoelgroep Dierlijke Productiesystemen WUR) L.M. s Gravendijk (studente Leerstoelgroep Dierlijke
Nadere informatie6,1. Werkstuk door een scholier 1953 woorden 1 april keer beoordeeld. Hoofdvraag: Wat zijn de gevolgen van het versterkte broeikaseffect?
Werkstuk door een scholier 1953 woorden 1 april 2004 6,1 365 keer beoordeeld Vak Biologie Hoofdvraag: Wat zijn de gevolgen van het versterkte broeikaseffect? Deelvragen: 1. Hoe werkt het broeikaseffect?
Nadere informatieSamenvatting Mens & Milieu Biologie voor Jou VMBO 4a
Samenvatting Mens & Milieu Biologie voor Jou VMBO 4a 4.1 Mensen zijn van het milieu afhankelijk voor: Voedsel (via fotosynthese) Zuurstof (via fotosynthese) Water Energie Grondstoffen Recreatie Milieuproblemen:
Nadere informatieBANANEN LANGS DE NOORDZEE antwoordblad
Opdracht 1 In het filmpje ging het over klimaatverandering. Bedenk samen drie voordelen en drie nadelen van klimaatverandering. Schrijf op: Voordelen 1. bijvoorbeeld warmere zomers in Nederland 2. bijvoorbeeld
Nadere informatieFactsheet klimaatverandering
Factsheet klimaatverandering 1. Klimaatverandering - wereldwijd De aarde is sinds het eind van de negentiende eeuw opgewarmd met gemiddeld 0,9 graden (PBL, KNMI). Oorzaken van klimaatverandering - Het
Nadere informatieBiodieselproductie uit palmolie en jatropha in Peru en impact voor duurzaamheid.
Biodieselproductie uit palmolie en jatropha in Peru en impact voor duurzaamheid. Een Levens Cyclus Duurzaamheids Analyse Auteur: Baukje Bruinsma November 2009 Samenvatting. Door het verbranden van fossiele
Nadere informatieJong & Duurzaam. Klimaat Dieet
Jong & Duurzaam Klimaat Dieet Wie zijn wij en waarom zijn we hier? Wij zijn Wij zijn Werkgroep Jong & Duurzaam Eefke Wij zijn De jongerenvertegenwoordigers Wij zijn 1. 2. 3. 4. Klimaat dieet Duurzame Kleding
Nadere informatieMilieucijfers SuperWijzer
Milieucijfers SuperWijzer Achtergrond onderzoek Geert Bergsma en Marieke Head Ketenanalysegroep CE Delft Doelstelling onderzoek CE Delft Wat is de milieubelasting van verschillende eiwitproducten te koop
Nadere informatieOpwarming van de aarde
Leerlingen Opwarming van de aarde 8 Naam: Klas: In dit onderdeel kom je onder andere te weten dat er niet alleen een broeikaseffect is, maar dat er ook een versterkt broeikaseffect is. Bovendien leer je
Nadere informatieLES 2: Klimaatverandering
LES 2: Klimaatverandering 1 Les 2: Klimaatverandering Vakken PAV, aardrijkskunde Eindtermen Sociale vaardigheden, burgerzin, ICT, vakoverschrijdend, samenwerken, kritisch denken Materiaal Computer met
Nadere informatiePresenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014. Energie in Beweging
Presenta/e door Jan de Kraker - 5 mei 2014 Energie in Beweging Wat is Well to Wheel Met Well to Wheel wordt het totale rendement van brandstoffen voor wegtransport uitgedrukt Well to Wheel maakt duidelijk
Nadere informatieBos/Houtproducten : een koolstofput
Bos/Houtproducten : een koolstofput CEI-BOIS, ROADMAP 2010, GEBASEERD OP EEN ARTIKEL VAN DR. IR. E. DEFAYS, BELGIAN WOODFORUM Broeikasgassen terugdringen kan enerzijds door de emissie van de broeikasgassen,
Nadere informatieLuchtkwaliteit: ammoniak en broeikasgassen. VK Loonwerkers Najaar 2018
Luchtkwaliteit: ammoniak en broeikasgassen VK Loonwerkers Najaar 2018 Dit project wordt mede mogelijk gemaakt door: Methaan Lachgas Kooldioxide Ammoniak Nitraat Fosfaat Milieuopgave melkveehouderij 1 Ammoniak
Nadere informatieBegrippen. Broeikasgas Gas in de atmosfeer dat de warmte van de aarde vasthoudt en zo bijdraagt aan het broeikaseffect.
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Informatieblad Begrippen Biobrandstof Brandstof die gemaakt wordt van biomassa. Als planten groeien, nemen ze CO 2 uit de lucht op. Bij verbranding van de biobrandstof komt
Nadere informatie5,5. Samenvatting door M woorden 10 juni keer beoordeeld Allemaal nodig? Wij maken deel uit van de voedselkringloop.
Samenvatting door M. 1285 woorden 10 juni 2013 5,5 4 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar 13.1 Allemaal nodig? Wij maken deel uit van de voedselkringloop. Consumenten dieren en mensen Afvaleters
Nadere informatieEcologie: Excursie naar milieuvriendelijke landbouwbedrijven
Ecologie: Excursie naar milieuvriendelijke landbouwbedrijven Oplossingenbundel 2 1 Korte uitleg In deze bundel staat kort uitgeschreven wat de mogelijke oplossingen kunnen zijn voor een vraag. Bij sommige
Nadere informatieSamenvatting. Indicatoren voor ecologische effecten hangen sterk met elkaar samen
Samenvatting Er bestaan al jaren de zogeheten Richtlijnen voor goede voeding, die beschrijven wat een gezonde voeding inhoudt. Maar in hoeverre is een gezonde voeding ook duurzaam? Daarover gaat dit advies.
Nadere informatieISP. Studiedag leraars van land- en tuinbouwscholen. 20 december 2016
Emissies @ ISP Studiedag leraars van land- en tuinbouwscholen 20 december 2016 Wat is ISP? Projectwerking Advieswerking The big four Fijn stof Geur Ammoniak Broeikasgas Fijn stof Geur Ammoniak Broeikasgas
Nadere informatieRegionale voedselproductie en duurzaamheid. Jasper Scholten 24 september 2013
Regionale voedselproductie en duurzaamheid Jasper Scholten 24 september 2013 Methodology and tools Sustainability performance LCA Sustainable nutrition Quiz Vraag 1: Heeft een aardbei die in de supermarkt
Nadere informatieAKKademie Inagro 24 mei 2019
Site: geertnaessens.be Facebook: Geert Naessens Twitter: @GeertNaessens Youtube: https://www.youtube.com/c/geertnaessensweerma { AKKademie Inagro 24 mei 2019 Welkom Korte lezing vrijdag 24 mei 2019 Hoe
Nadere informatieKlimaatverandering en onze voedselzekerheid
Klimaatverandering en onze voedselzekerheid Prof. Dr. Martin Kropff Rector Magnificus Wageningen University Vice-president Raad van Bestuur Wageningen UR Ons klimaat verandert Ons klimaat verandert Oplossingsrichtingen
Nadere informatieGeachte melkveehouder,
Geachte melkveehouder, Vanaf 23 januari 2018 wordt de KringloopWijzer uitgebreid met een klimaatmodule. Hiermee krijgt u gemakkelijk inzicht in de broeikasgasproductie van uw bedrijf en hoe u deze kan
Nadere informatieELK: Werken aan een nieuw evenwicht tussen landbouw en klimaat
ELK: Werken aan een nieuw evenwicht tussen landbouw en klimaat Sam DE CAMPENEERE Studiedag Werken aan een nieuw evenwicht tussen landbouw en klimaat 17 april 2018, Melle Het Expertisecentrum Landbouw en
Nadere informatie- de explosieve groei van de wereldbevolking - de manier van leven die verandert (machines, industrie, grootschaligheid)
Samenvatting Thema 4: Mens en milieu Basisstof 1 Mensen hebben het milieu nodig voor het krijgen van: - voedsel - water - energie - grondstoffen - zuurstof - een plekje om je er te recreëren Milieuproblemen
Nadere informatieEmissie-inventaris broeikasgassen 2012 stadsontwikkeling EMA
Emissie-inventaris broeikasgassen 2012 EMA Principes Antwerpen ondertekende het Europese Burgemeestersconvenant. Meer dan 5.000 lokale en regionale overheden hebben ondertekend en engageren zich om op
Nadere informatieSamenvatting. - verlies van biodiversiteit, door ontbossing, vervuiling en monocultures;
1. Inleiding 1.1 Dierlijke voedselproducten en milieu Dierlijke voedselproducten zoals, vlees, melk en eieren, zijn voor de meeste mensen een vast onderdeel van het menu. Deze producten leveren belangrijke
Nadere informatieHet klimaat en onze bodem
Het klimaat en onze bodem Gera van Os, Lector duurzaam bodembeheer Het klimaat en onze bodem Ons klimaat verandert Wateroverlast Droogte Verzilting Klimaatakkoord Transitie is nodig voor adaptatie en mitigatie
Nadere informatieMilieuproblemen: Stoffen worden in het milieu onttrokken (deel verwijderen) en er worden andere stoffen aan toegevoegd = veranderen van het milieu.
Biologie hoofdstuk 7 Mens en milieu Paragraaf 1 mens en het milieu de mens is afhankelijk van het milieu: - voedsel => voor de mens. - zuurstof => voor planten (fotosynthese) en om te ademen. - water =>
Nadere informatieBroeikasgasemissies Landbouw en Visserij: cijfers en beleid
Broeikasgasemissies Landbouw en Visserij: cijfers en beleid Rondetafel Klimaat, 20/06/2016 Departement Landbouw en Visserij Inhoud (1) Waar wil Europa naartoe? (2) Waar staat Vlaanderen? Landbouw en visserij?
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect
Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk door een scholier 1310 woorden 20 juni 2006 6,2 45 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Het Broeikaseffect Inhoudsopgave Inleiding 1.0 Wat is het broeikaseffect?
Nadere informatieE85 rijdende flexifuel auto uitstoot ten gevolge van de aanwezigheid van benzine in de brandstof.
Energielabel auto Personenwagens moeten voorzien zijn van een zogenaamd energielabel. Deze maatregel is ingesteld om de consument de mogelijkheid te geven om op eenvoudige wijze het energieverbruik van
Nadere informatieHet milieu is rechtstreeks verantwoordelijk voor onze gezondheid (zuivere lucht, zuiver water zijn nodig om te overleven.)
Samenvatting door een scholier 988 woorden 20 mei 2015 0 keer beoordeeld Vak Biologie Welke soorten verontreiniging van het milieu kennen we? Lucht verontreiniging Water verontreiniging Bodem verontreiniging
Nadere informatieNORBERT RAUCH RAUCH LANDMASCHINENFABRIK GMBH
NORBERT RAUCH RAUCH LANDMASCHINENFABRIK GMBH De rol van minerale en organische meststoffen in de komende 10 jaar vanuit het oogpunt van de kunstmeststrooier fabrikant 2 Norbert Rauch 20151208 Grond om
Nadere informatieNMVisie op Koe&Klimaat
Wat is de positie van de melkveehouderij in het klimaatvraagstuk? Voor ons blijft onderbelicht wat het significante verschil is met overige bronnen van broeikasgassen. Positie van de melkveehouderij in
Nadere informatieFlipping the classroom
In dit projectje krijg je geen les, maar GEEF je zelf les. De leerkracht zal jullie natuurlijk ondersteunen. Dit zelf les noemen we: Flipping the classroom 2 Hoe gaan we te werk? 1. Je krijgt of kiest
Nadere informatieVERANDEREN VAN KLIMAAT?
VERANDEREN VAN KLIMAAT? Tropisch klimaat, gematigd klimaat, klimaatopwarming, klimaatfactoren...misschien heb je al gehoord van deze uitdrukkingen. Maar weet je wat ze echt betekenen? Nova, wat bedoelen
Nadere informatieLes bij klimaatverandering:
Les bij klimaatverandering: Lesdoelen: De leerlingen zijn aan het einde van de les meer te weet gekomen over het gevolg van de opwarming van de aarde. De leerlingen kunnen zich verplaatsen in kinderen
Nadere informatieSamenvatting Biologie Thema 7
Samenvatting Biologie Thema 7 Samenvatting door een scholier 1416 woorden 5 juni 2012 6,8 19 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Par. 1 De mens is afhankelijk van het milieu. De mens
Nadere informatieVan gas los! Dialoog In een breder perspectief: Klimaatakkoord Landbouw en Landgebruik Huidige situatie Opgave Klimaatakkoord Ambitie Glastuinbouw
Van gas los! Klimaat Opties glastuinbouw Dialoog In een breder perspectief: Klimaatakkoord Landbouw en Landgebruik Huidige situatie Opgave Klimaatakkoord Ambitie Glastuinbouw Minder energie gebruiken CO2
Nadere informatie5 jaar Kyoto. Wat of wie is KYOTO? Verandert ons klimaat? Auteur: Lieve Hoet
Auteur: Lieve Hoet Wat of wie is KYOTO? Kyoto is een stad in Japan. In 1997 werd daar een belangrijke milieutop gehouden. De leiders van 181 landen tekenden toen het 'Verdrag van Kyoto'. Daarin staat dat
Nadere informatieOns eten en het milieu
SPREEKBEURT OF WERKSTUK Ons eten en het milieu Hier vind je informatie voor een spreekbeurt of werkstuk over ons eten en het milieu. Het is handig om je spreekbeurt onder te verdelen in stappen. Dit zijn
Nadere informatieen de koe StellEn voor steek niet alles Op de koe (En zijn scheetjes)! koeien En kleinschalige veehouders spelen Een cruciale rol in De strijd Tegen de klimaatverandering dankzij de financiële ondersteuning
Nadere informatieBodemvruchtbaarheid. fundament onder voedselproductie. René Schils
Bodemvruchtbaarheid fundament onder voedselproductie René Schils Bodemvruchtbaarheid fundament onder voedselproductie Wat is bodemvruchtbaarheid? Waarom is bodemvruchtbaarheid belangrijk? Wat zijn de actuele
Nadere informatieDuurzame voedselproductie en voedselzekerheid de onvolmaakte waarheid
Duurzame voedselproductie en voedselzekerheid de onvolmaakte waarheid Vlaanderen en de wereld Wannes Keulemans en Tessa Avermaete Metaforum-werkgroep Voedselproductie Inagro 26 februari februari 2018 1.
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 1. Inleiding Klimaatverandering is een urgent probleem waarmee de samenleving vrijwel dagelijks wordt geconfronteerd. De Conventie voor Klimaatverandering van de Verenigde Naties
Nadere informatieDuurzame biomassa. Een goede stap op weg naar een groene toekomst.
Duurzame biomassa Een goede stap op weg naar een groene toekomst. Nuon Postbus 4190 9 DC Amsterdam, NL Spaklerweg 0 1096 BA Amsterdam, NL Tel: 0900-0808 www.nuon.nl Oktober 01 Het groene alternatief Biomassa
Nadere informatieKlimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering
Zonne-energie 2012: prijs 21 ct per kwh; 2020 prijs 12 ct kwh Groen rijden; energiehuizen, biologisch voedsel Stimular, de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen Stichting Stimular www.stimular.nl 010 238
Nadere informatieCuraçao Carbon Footprint 2015
Willemstad, March 2017 Inhoudsopgave Inleiding 2 Methode 2 Dataverzameling 3 Uitstoot CO2 in 2010 3 Uitstoot CO2 in 2015 4 Vergelijking met andere landen 5 Central Bureau of Statistics Curaçao 1 Inleiding
Nadere informatieKringloopWijzer. BEC de koolstofkringloop bedrijfsspecifiek in beeld Michel de Haan & Roselinde Goselink
KringloopWijzer BEC de koolstofkringloop bedrijfsspecifiek in beeld Michel de Haan & Roselinde Goselink de KringloopWijzer Overeenkomst KringloopWijzer: bedrijf scoren 1. - voeding/excretie N, P 2. -
Nadere informatieCopernicus Institute of Sustainable Development. Koe en klimaat. Dr. Jerry van Dijk Dr. Karin Rebel. Copernicus Institute of Sustainable Development
Copernicus Institute of Sustainable Development Koe en klimaat Dr. Jerry van Dijk Dr. Karin Rebel Inhoud presentatie Hoe zat het ook al weer met klimaatverandering? Broeikasgasemissies in Nederland Klimaatbeleid
Nadere informatieBiobased economy in het Groene Hart
Biobased economy in het Groene Hart Energie & Bio/Groen Gas 27 juni 2013, Langeraar, Michiel van Galen Inhoud Landelijke doelen energie en beleid Stimuleringsbeleid Groen Gas Het proces Stand van zaken
Nadere informatieVooraleer de leerlingen de teksten lezen, worden de belangrijkste tekststructuren overlopen (LB 265).
5.2.1 Lezen In het leerboek krijgen de leerlingen uiteenlopende teksten te lezen. Op die manier worden de verschillende tekstsoorten en tekststructuren nogmaals besproken. Het gaat om een herhaling van
Nadere informatieCirculair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019
De Toekomst van Bio-energie Circulair Congres TKI-BBE Ronald Zwart, Platform Bio-Energie 08 mei 2019 De Toekomst van Bio-energie Bio-energie is vandaag de belangrijkste bron van hernieuwbare energie in
Nadere informatieklimaatcasino Stellingenspel
Stelling 1 Dat een klein land als België z n CO 2 -uitstoot terugdringt, helpt niks. De grote landen moeten het doen. Stelling 2 Acties rond de opwarming van het klimaat zijn niet meer nodig omdat iedereen
Nadere informatieDuurzaamheid. Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018
Duurzaamheid Openbare wijkraad vergadering 15 nov 2018 Duurzaamheid Duurzaamheid Duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van de toekomstige
Nadere informatieGezondheid & Voeding
Biologische voeding tegen over de gangbare chemische voeding Ik wil graag een pleidooi houden voor gezonde biologische voeding. Het marktaandeel van biologisch voeding is de laatste jaren vertienvoudigd.
Nadere informatieDRAAIBOEK SESSIE HOOFD KLIMAATWIJZER
DRAAIBOEK SESSIE HOOFD KLIMAATWIJZER Introquiz uit de workshop Low Impact Lama 15 Korte quiz rond begrippen gelinkt aan klimaatverandering. Dit om de voorkennis van de deelnemers/leerlingen na te gaan
Nadere informatielesmodule 1 oorzaken van de klimaatverandering lesmodules 1
lesmodule 1 oorzaken van de klimaatverandering lesmodules 1 Dit is een initiatief van PROTOS en GREEN, met de steun van de Vlaamse overheid en de Federale overheid. www.protosh2o.org www.greenbelgium.org
Nadere informatieCO 2 -uitstootrapportage 2011
Programmabureau Klimaat en Energie CO 2 -uitstootrapportage 2011 Auteurs: Frank Diependaal en Theun Koelemij Databewerking: CE Delft, Cor Leguijt en Lonneke Wielders Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Inleiding
Nadere informatieDuurzame wereldvoedselvoorziening. hoe ziet dit vraagstuk eruit en in welke richting liggen de oplossingen?
Duurzame wereldvoedselvoorziening hoe ziet dit vraagstuk eruit en in welke richting liggen de oplossingen? Even voorstellen: Ruben Bringsken Ondernemer in Food en ICT (focus op duurzame oplossingen) Eigenaar/participatie
Nadere informatieFactsheet klimaatverandering
Factsheet klimaatverandering 1. Klimaatverandering - wereldwijd De aarde is sinds het eind van de negentiende eeuw opgewarmd met gemiddeld 0,9 graden (PBL, KNMI). Oorzaken van klimaatverandering - Het
Nadere informatieDe Energieboerderij 10/21/2011. Inhoudsopgave. toont duurzaamheid aan! Bio-energie: oplossing bij reststromen? Waarom Energieboerderij?
Inhoudsopgave De Energieboerderij Jan Kamp Wageningen UR (PPO-AGV) toont duurzaamheid aan! Waarom Energieboerderij? Opzet project Resultaten 2008 en 2009 Strategieën voor verbetering Waarom Energieboerderij?
Nadere informatieToets_Hfdst10_BronnenVanEnergie
Toets_Hfdst10_BronnenVanEnergie Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:10 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,
Nadere informatieNoordlease. Opgemaakt door Danielle de Bruin. Periode: 1 januari t/m 31 december 2014. 1 van 9
1 van 9 Rapportage CO -voetafdruk Opgemaakt door Danielle de Bruin Noordlease Periode: 1 januari t/m 31 december 014 Datum: 7 maart 015 Climate Neutral Group BV Donkerstraat 19a 3511 KB Utrecht T. 030-36175
Nadere informatieKlimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers
Klimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers Nationale Najaarsconferentie POP 3 Workshop Klimaatverandering en Landbouw Utrecht, 17 Nov. 2016 door Pier Vellinga Wetenschappelijk directeur Kennis
Nadere informatieFeiten en Cijfers Energie Gemeente Berg en Dal
Feiten en Cijfers Energie Gemeente Berg en Dal Raadsbijeenkomst Edward Pfeiffer, Claudia Algra 7 april 2016 Gemeente Berg en Dal Programma Tijd Onderwerp Verantwoordelijke 21:30 21:35 Opening Wethouder
Nadere informatieLandgebruik in Gelderland. Juni 2016, Ronald Hutjes & collega s
Landgebruik in Gelderland Juni 2016, Ronald Hutjes & collega s Overzicht Emissies uit landgebruik Veeteelt, akkerbouw, bosbouw, bioeconomy Gelderland, NL, EU en Wereld Reductie opties synergiën / knelpunten
Nadere informatieAlternatieve energiebronnen
Alternatieve energiebronnen energie01 (1 min, 5 sec) energiebronnen01 (2 min, 12 sec) Windenergie Windmolens werden vroeger gebruikt om water te pompen of koren te malen. In het jaar 650 gebruikte de mensen
Nadere informatieEmissies door de land- en tuinbouw en natuur - BKG. Rondetafel Klimaat, 20 juni 2016
Emissies door de land- en tuinbouw en natuur - BKG Rondetafel Klimaat, 20 juni 2016 Land- en tuinbouw / Natuur Veeteelt NH 3, CH 4, N 2 O, NO, NMVOS Kunstmest NH 3, N 2 O, NO Mestverwerking (vanaf 2000)
Nadere informatieGedetailleerde doelen Duurzame Zuivelketen
Gedetailleerde doelen Duurzame Zuivelketen Inleiding Via de Duurzame Zuivelketen streven zuivelondernemingen (NZO) en melkveehouders (LTO) gezamenlijk naar een toekomstbestendige en verantwoorde zuivelsector.
Nadere informatieKlimaatafspraken van Parijs betekenis voor de Nederlandse akkerbouw
Klimaatafspraken van Parijs betekenis voor de Nederlandse akkerbouw NAV Jaarcongres Swifterbant 17 februari 2016 Inleiding door prof. Pier Vellinga Waddenacademie en Urgenda voorheen Wageningen UR, Vrije
Nadere informatieBedreigingen. Broeikaseffect
Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd
Nadere informatieEen mengsel van lucht, hete verbrandingsgassen en kleine deeltjes vaste stof In rook zitten ook soms vonken
Hoofdstuk 5 In vuur en vlam 5.1 Brand! Voorwaarden voor verbranding Ontbrandingstemperatuur De temperatuur waarbij een stof gaat branden De ontbrandingstemperatuur is ook een stofeigenschap. Er zijn drie
Nadere informatieVerduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief
Verduurzaming van de veehouderij: urgentie vanuit mondiaal perspectief Conferentie Keuzes voor landbouw en veehouderij Huidige mondiale impact van veehouderij Biodiversiteit, aandeel 30% in mondiaal verlies
Nadere informatieIn planten vindt fotosynthese plaats:
Thema6 ecologie + Thema 7 mens en milieu samenvatting 1 invloeden uit het milieu Invloeden uit het Alle organismen worden beïnvloed door hun milieu (leefomgeving) milieu o Het milieu wordt ook door organismen
Nadere informatieBodem en Water, de basis
Bodem en Water, de basis Mogelijkheden voor verbeteringen 5 febr 2018 Aequator Groen & Ruimte bv Het jaar 2017 April tot 30 juni April tot sept Aequator Groen & Ruimte bv 2 Jaar 2017 2017 Zomer warmer
Nadere informatieBiomassa: brood of brandstof?
RUG3 Biomassa: brood of brandstof? Centrum voor Energie en Milieukunde dr ir Sanderine Nonhebel Dia 1 RUG3 To set the date: * >Insert >Date and Time * At Fixed: fill the date in format mm-dd-yy * >Apply
Nadere informatieOpwarming van de aarde hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52494
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 03 May 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/52494 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieLANDBOUW EN NATUUR IN TIJDEN VAN KLIMAATVERANDERING
LANDBOUW EN NATUUR IN TIJDEN VAN KLIMAATVERANDERING Lezing ter gelegenheid van de Algemene Ledenvergadering 2018 van It Fryske Gea 29 mei 2018 De Wiidpleats Earnewâld door Pier Vellinga hgl. em. Vrije
Nadere informatieHouten producten in de strijd tegen klimaatswijziging
Houten producten in de strijd tegen klimaatswijziging Meer hout voor een betere planeet Beleidsmakers zoeken allerlei manieren om broeikasgasemissies te verminderen. De rol van bossen en bosbouw vormt
Nadere informatieLES 4: Potverdorie, eet normaal
LES 4: Potverdorie, eet normaal 1 Les 4: Potverdorie, eet normaal Vakken Zedenleer/godsdienst, economie, geschiedenis, aardrijkskunde, PAV Eindtermen Sociale vaardigheden, burgerzin, ICT, vakoverschrijdend,
Nadere informatieDuurzame Industrie. De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt
Duurzame Industrie De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De ombouw van energie-intensief naar energie-efficiënt De verduurzaming van Nederland en van de industrie vraagt onder andere
Nadere informatieKlimaat & CO 2, Parijs, Polen Wereldwijde doelen, NL-doelen Energie in de gemeente Wierden Opties duurzame opwek:
Scenario s Jaap de Boer Energy Watch Klimaat & CO 2, Parijs, Polen Wereldwijde doelen, NL-doelen Energie in de gemeente Wierden Opties duurzame opwek: Twence Zon (particulier, bedrijven, zonneparken) Wind
Nadere informatieBodem, productiefactor onder druk - Verslag
bekeken2052x Bodem, productiefactor onder druk - Verslag 2 mei 2016 Maandagochtend 18 april stond in een goed bezocht Atelier de afnemende vruchtbaarheid van de Flevolandse bodem centraal. Gesprekspartners
Nadere informatie5,9. Werkstuk door een scholier 2016 woorden 21 mei keer beoordeeld. Scheikunde. Broeikaseffect. Inhoudsopgave:
Werkstuk door een scholier 2016 woorden 21 mei 2007 5,9 37 keer beoordeeld Vak Scheikunde Broeikaseffect. Inhoudsopgave: Deelvragen: - Wat is de oorzaak van het broeikaseffect? - Wat zijn de gevolgen van
Nadere informatie30/01/2012. Wat denk jij over. Wat gebeurt er?
Kraak je energiekosten Wat denk jij over klimaat en energie 2 Flauwekul. Opwarming van de aarde Mijn probleem niet, maar die van de volgende generatie. Bekommerd! Ik wil mee m n steentje bijdragen zodat
Nadere informatieDe waarde van het BBP Onderzoek naar de consumptie van energie
De waarde van het BBP Onderzoek naar de consumptie van energie Geschreven door: Lesley Huang en Pepijn Veldhuizen Vakken: Economie School en klas: Scholengemeenschap Were Di, vwo 6 Begeleider: De heer
Nadere informatieOpwarming van de aarde
Leerlingen Opwarming van de aarde 8 Naam: Klas: In dit onderdeel kom je onder andere te weten dat er niet alleen een broeikaseffect is, maar dat er ook een versterkt broeikaseffect is. Bovendien leer je
Nadere informatieParagraaf 1: Fossiele brandstoffen
Scheikunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Paragraaf 1: Fossiele brandstoffen Fossiele brandstof Koolwaterstof Onvolledige verbranding Broeikaseffect Brandstof ontstaan door het afsterven van levende organismen,
Nadere informatieBIO BASED ECONOMY WERKT!
HENNEP een lekkere voedingsbron?! Onverwachte voedingsbron BIO BASED ECONOMY WERKT! GROENE GRONDSTOFFEN Inhoudsstoffen GROENE GRONDSTOFFEN HENNEP een lekkere voedingsbron?! Inleiding Hoewel hennep algemeen
Nadere informatieBoeren met energie. 11 November 2010
Boeren met energie 11 November 2010 Wat doen wij? Ontwikkelen projecten energie uit biomassa Opzetten expertisecentrum energie uit hout droogtechnieken stookgedrag rookgasmetingen rookgasreiniging Ontwikkelen
Nadere informatieManagement samenvatting
Management samenvatting Haalbaarheidsstudie - Bio-energie als duurzame oplossing voor het bereiken van energiedoelstellingen in de gemeente Ede 1. Introductie 1.1 Achtergrond Biomassa wordt over het algemeen
Nadere informatieHoewel ook het laatste IPCC rapport wat minder stellig is over de menselijke invloed op de klimaatverandering zijn wij ervan overtuigd dat we iets
december 2011 1 Hoewel ook het laatste IPCC rapport wat minder stellig is over de menselijke invloed op de klimaatverandering zijn wij ervan overtuigd dat we iets aan de opwarming moeten doen. 2 Wij zijn
Nadere informatiePedagogische ACTIVITEITEN
Pedagogische ACTIVITEITEN Secundair onderwijs, eerste graad duur: opsplitsbaar Het broeikaseffect en de impact ervan begrijpen Het begrip broeikaseffect is tegelijk gewoon en complex. De media wijzen ons
Nadere informatie