Herstart & Op de Rails junior: een zeer intensief zorgarrangement?

Transcriptie

1 Cordula van Haersma Buma Herstart & Op de Rails junior: een zeer intensief zorgarrangement? Verslag van de eerste periode Herstart & Op de Rails junior bij PI-school de Piloot in Rotterdam SAMENVATTING In dit artikel wordt verslag gedaan van de eerste tweeënhalf jaar van het project Herstart & Op de Rails junior zoals dit op de PI-school in Rotterdam, de Piloot, wordt uitgevoerd. Het gaat hier om een speciaal project, in termen van Passend onderwijs een zeer intensief zorgarrangement, waarbij geschorste leerlingen uit het reguliere basisonderwijs gedurende 16 weken (Herstart) tot een jaar (Op de Rails) worden opgevangen om hen een nieuwe start te laten maken. In die tijd worden de leerlingen tevens psychodiagnostisch onderzocht om uit te zoeken wat de oorzaak is van de gesignaleerde gedragsproblemen en de handelingsverlegenheid van de basisschool en welke onderwijsvorm het best aansluit bij de leerling. Via succeservaringen, door onderwijs op maat, ervaren zij dat school zinvol is. Er wordt in dit artikel een typering gegeven van de leerlingen, hun problematiek en de onderwijsvorm waarnaar zij uitstromen. 1 Inleiding Begin 2004 is een start gemaakt met een structurele en gecentraliseerde aanpak van thuiszittende leerlingen (NJI, 2010) nadat men had beraamd dat er landelijk leerlingen thuis zitten na schorsing. Het gaat hier om leerplichtige leerlingen die dreigen te ontsporen. Hun gedrag op school vormt een bedreiging voor de veiligheid van medeleerlingen, leerkrachten en/of voor henzelf. Het ging hierbij in eerste instantie om leerlingen uit het voortgezet onderwijs die van school verwijderd waren (het gaat hier expliciet niet om leerlingen die spijbelen of weigeren naar school te gaan) maar inmiddels is het project uitgebreid naar het basisonderwijs. Een leerling mag in het basisonderwijs niet geschorst worden, de school is verplicht om deze leerlingen en hun ouders te helpen bij het vinden van een nieuwe school. In voorkomende gevallen is dit voor ouders niet gemakkelijk omdat er vaak meer problemen zijn dan alleen het gedrag op school of de achterblijvende schoolresultaten en bovendien blijkt uit de praktijk dat het moeilijk is om een leerling met gedragsproblemen op een reguliere school geplaatst te krijgen vanwege de te verwachten problemen. In het kader van passend onderwijs is het van belang dat deze leerlingen een zeer intensief zorgarrangement aangeboden krijgen (Struiksma & Rurup, 2008) zodat zij in staat gesteld worden hun schoolloopbaan succesvol te doorlopen. Het project Herstart & Op de Rails junior is een voorbeeld van een mogelijke invulling van het concept zeer intensief zorgarrangement. Het project is in eerste instantie gestart voor een periode van drie jaar. Deze periode is nogmaals verlengd met drie jaar. De financiering verloopt vanuit het ministerie van OCW naar de REC s die vooraf afspreken hoeveel leer- 495 Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 50 (2011)

2 lingen elk project in een jaar mag opnemen. De leerlingen zijn geschorst omdat er sprake is van agressief gedrag (richting leerkrachten en medeleerlingen), omdat zij meermalen seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben laten zien of bijvoorbeeld brand hebben gesticht in de school 2 Herstart & Op de Rails junior Het project Herstart & Op de Rails is opgezet voor leerlingen vanuit het VO maar inmiddels is er ook een juniorproject waarbij leerlingen uit het PO worden opgevangen. Er is een verschil tussen Herstart & Op de Rails wat betreft de duur van het project, 16 weken voor Herstart en een heel schooljaar voor Op de Rails. Ook de leeftijd bij toelating is verschillend: bij Herstart is deze 5-18 jaar en bij Op de Rails is dit vanaf 10 jaar. De leerlingen zijn bekend bij de leerplichtambtenaar en zij blijven gedurende het hele project ingeschreven op de verwijzende school. De nadruk bij het Herstart-project ligt op het leren omgaan met dagritme en regelmaat en minder op het continueren van het onderwijsprogramma terwijl bij het Op de Rails-project juist de nadruk ligt op een combinatie van het reguleren van het gedrag, het aanleren van sociale vaardigheden en het continueren van het onderwijsprogramma (zie folder van de WEC-Raad 1 ). Deze Herstart & Op de Rails-projecten zijn over het hele land verspreid gestart met de bedoeling om aan de ene kant de veiligheid op de scholen te verbeteren en aan de andere kant om ervoor te zorgen dat elke leerling de onderwijszorg en ondersteuning krijgt die hij of zij nodig heeft. Zoals eerder aangegeven ging het in eerste instantie om leerlingen in het voortgezet onderwijs waarbij meestal sprake is van een combinatie van proble- men in het kind zelf, tussen het kind en zijn ouders, tussen ouders en school en binnen zijn sociale netwerk (thuis, vriendengroep). Binnen PI-school de Piloot in Rotterdam worden, sinds schooljaar , de projecten Herstart & Op de Rails junior aangeboden voor leerlingen vanuit het basisonderwijs. Het grootste deel van de leerlingen wordt geplaatst binnen het Herstart-project, slechts enkele leerlingen worden geplaatst binnen het project Op de Rails (nog geen 1% van de leerlingen tot nu toe). Helaas zijn er geen precieze cijfers bekend over de aantallen thuiszitters. De leerlingen zijn geschorst omdat er sprake is van agressief gedrag (richting leerkrachten en medeleerlingen), omdat zij meermalen seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben laten zien of bijvoorbeeld brand hebben gesticht in de school. 3 PI-school de Piloot De Piloot is een cluster 4-school (SO en VSO) voor leerlingen met een internaliserende gedragsstoornis. De grootste groep leerlingen heeft een stoornis binnen het autistisch spectrum (ASS). Er zijn ook leerlingen met hechtingsproblemen en overige problemen, binnen het VSO hebben alle leerlingen een ASS. Het VSO is drie jaar geleden gestart en biedt momenteel onderwijs op de niveaus van Praktijkonderwijs tot en met havo. De school is nauw verbonden met het Pedologisch Instituut van de CED-groep, die de school intensief begeleidt en de leerlingen, waar nodig, (gedragstherapeutische) behandeling biedt. In samenwerking worden ook nieuwe onderwijsconcepten ontwikkeld. De Piloot en WSNS IJssel en Lek zijn in een samenwerking aangegaan met als doel het project Herstart & Op de Rails aan te bieden omdat men er op dat moment van uitging dat er in dit gebied rond de 20 leerlingen thuiszaten in de basisschoolleeftijd (schatting gedaan vanuit 496

3 WSNS IJssel en Lek op basis van hun eigen gegevens). Het is duidelijk dat de pedagogische en didactische ontwikkeling van deze jonge thuiszitters ernstig gevaar loopt. 4 Problematisch gedrag Gedragsproblemen doen zich regelmatig voor in de (basis)schoolleeftijd en ontstaan door zeer verschillende oorzaken. Factoren die het gedrag beïnvloeden kunnen in het kind zelf gelegen zijn (o.a. aanleg, biologisch-genetische factoren, gezondheid), in het gezin (gezinsfactoren, sociaaleconomische omstandigheden, etnische herkomst, opvoedingsklimaat, sociaal netwerk) en in de wisselwerking tussen kind-ouders-school-omgeving. Uit een onderzoek onder leerkrachten (Scholte & Van der Ploeg, 2006, p. 18) blijkt dat tussen 2 en 10% van alle leerlingen significante trekken van gedrags- en sociaal-emotionele problemen laat zien, 5% vertoont ernstig probleemgedrag waarbij het vooral om jongens gaat en er een zekere mate van stabiliteit is in de prevalentie van probleemgedrag door de jaren heen (door een verschil in definitie van probleemgedrag verschillen de prevalentiecijfers in verschillende onderzoeken (Van der Ploeg, 2011). In de meeste gevallen gaat het bij probleemgedrag in eerste instantie om externaliserend gedrag, de leerling die opvalt, maar regelmatig wordt hieronder een stoornis gevonden die meer internaliserend van aard is, zoals autisme of angstproblematiek. Bij de meeste leerlingen met probleemgedrag is de leerkracht in staat om, binnen de gehanteerde zorgstructuur van de school, zelf voldoende maatregelen te nemen om het gedrag van de leerlingen bij te sturen. Soms zal aan ouders geadviseerd worden om onderzoek te laten doen naar de oorzaak van de problemen en hulp te zoeken bij het aanpakken hiervan. Met passend onderwijs wil de overheid proberen om leerlingen met extra begeleiding, een onderwijsarrangement in verschillende vormen, binnen het regulier onderwijs te behouden (Struiksma & Rurup, 2008). Uiteindelijk zal er altijd een aantal leerlingen overblijven dat een zeer intensief zorgarrangement nodig heeft waarbij het de vraag is of dit binnen het reguliere onderwijs geboden kan worden. Leer- en gedragsproblemen gaan vaak hand in hand, zonder dat duidelijk is wat primair is en wat secundair. Juist bij de leerling met probleemgedrag is het van belang om te zorgen dat het onderwijsleerproces niet stagneert en dat er gezocht wordt naar de oorzaak van de problemen zodat deze aangepakt kunnen worden. Ook de thuissituatie van deze leerlingen wordt door de verwijzende school vaak als problematisch omschreven. Met elke leerling worden gesprekken gevoerd door de leerkracht om in samenspraak te komen tot individuele leerdoelen voor de eerste periode. Hierbij is het van belang dat de leerling eerst weer went aan het naar school gaan en het zich aanpassen aan de gang van zaken binnen de groep 5 Organisatie van het juniorproject Binnen het project Herstart & Op de Rails junior is gekozen voor een strakke organisatorische aanpak waardoor het mogelijk is gebleken om leerlingen in 16 weken, eventueel met een indicatie voor het speciaal onderwijs, te kunnen doorplaatsen naar een vervolgschool. De verwijzende school, die gedurende het hele project verantwoordelijk blijft voor de leerling, zorgt voor het aanleveren van alle aanmeldformulieren. Hierbij zijn vooral van belang de formulieren die door ouders, leerkracht en de leerling zelf (eventueel geholpen door de leerkracht) 497

4 zijn ingevuld. Zodra alle formulieren compleet zijn, wordt een intakegesprek gepland. Hieruit komt vaak al een vrij compleet beeld van de leerling met zijn problemen naar voren. Ouders tekenen bij aanmelding een toestemmingsverklaring zodat de onderzoeker van het project contact kan opnemen met eerder betrokken hulpverleners. Daarnaast zijn ouders verplicht om regelmatig naar school te komen voor het bespreken van handelingsplannen en onderzoeksresultaten. Na het intakegesprek, waarbij ook het eerste handelingsplan wordt besproken en door ouders ondertekend, wordt de leerling binnen een aantal dagen geplaatst. In de eerste weken krijgt de leerling de kans om te wennen aan de nieuwe leeromgeving. Dit betekent dat hem wordt uitgelegd welke regels gehanteerd worden en wat de consequenties zijn bij het zich niet hieraan houden. Met elke leerling worden gesprekken gevoerd door de leerkracht om in samenspraak te komen tot individuele leerdoelen voor de eerste periode. Hierbij is het van belang dat de leerling eerst weer went aan het naar school gaan en het zich aanpassen aan de gang van zaken binnen de groep. Het verwerven van een plek in de groep kost sommi- ge leerlingen grote moeite, zij zijn gewend dat zij juist vaak buiten de groep werden geplaatst en hebben mede hierdoor vaak een onvoldoende sociale vaardigheid in het omgaan met leeftijdgenoten en volwassenen ontwikkeld. Samen met de leerling wordt de eerste weken dagelijks beoordeeld of de gestelde doelen behaald zijn. De succeservaring die de leerling hiermee opdoet, geeft vaak al een zeer positieve verandering in het gedrag van de leerling. De periode binnen het traject valt uiteen in drie fases (zie Tabel 5.1). Elke leerling krijgt vanaf de eerste dag een individueel handelingsplan. Dit handelingsplan wordt meermalen geëvalueerd gedurende de periode in het project, in totaal worden er vier handelingsplannen gemaakt en uitgevoerd. Hierin worden naast didactische doelen ook vooral gedragsdoelen opgenomen en die doelen waaraan het kind zelf aangeeft te willen werken. De werkwijze met de handelingsplannen en de regelmatige evaluatie hiervan maken dat er planmatig gewerkt kan worden. Hierdoor is het goed mogelijk om de ontwikkeling van de leerling op de verschillende gebieden te monitoren en zo nodig bij te sturen. Ouders worden elke Tabel 5.1 Overzicht van de gang van zaken gedurende 16 weken Herstart & Op de Rails junior Fase 1 *Handelingsplan 1 (week 0) + Handelingsplan 2 (week 5) week Wennen aan regelmatige schoolgang 0-5 Wennen aan het omgaan met medeleerlingen en leerkrachten op een positieve wijze Werkdoelen worden vastgesteld per leerling Huisbezoek door maatschappelijk werker Toetsafname voor het vaststellen van het begin didactisch niveau Fase 2 Handelingsgericht onderzoek, evaluatiegesprek met ouders, week aanvraag cluster indicatie (indien nodig) 6-10 In deze periode vindt een omslag plaats van nadruk op het wennen aan de school en het leren omgaan met de medeleerlingen naar meer eisen stellen op didactisch gebied *Handelingsplan 3 (week 9) Fase 3 De leerling werkt op eigen didactisch niveau en werkt aan zijn eigen gedragsdoelen week Het didactisch niveau van de leerling wordt in kaart gebracht i.v.m. de overdracht naar de vervolgschool *Handelingsplan 4 en eindevaluatie (week 15) 498

5 paar weken uitgenodigd voor het bespreken van het nieuwe Handelingsplan (HP), op deze manier zijn zij intensief betrokken bij het project en blijken veranderingen daadwerkelijk in gang gezet te kunnen worden. Ook de verwijzende basisschool, waar de leerling ingeschreven blijft gedurende het project, wordt uitgenodigd voor gesprekken over de leerling samen met de ouders. De leerlingen zitten verdeeld over een onderbouw- en een bovenbouwlokaal (± 5-8 jaar en ± 8-13 jaar). Hierbij is vooral de inrichting van het lokaal verschillend. Door de aanmelding van steeds jongere leerlingen is dit onderscheid qua inrichting noodzakelijk zodat de jongste leerlingen kunnen spelen en zo op sociaal-emotioneel gebied veel kunnen leren. In de bovenbouwgroep wordt meer gewerkt maar daarnaast worden er regelmatig gezelschapsspellen gedaan en wordt tijdens het buitenspelen en samenwerken veel aandacht besteed aan de sociale vaardigheden van de leerlingen. Elke groep wordt geleid door een leerkracht met daarnaast een klassenassistent. De projectleider draagt zorg voor de organisatorische kant van het project en de contacten met de ouders en externe instellingen. Wekelijks is er overleg door de Commissie van Begeleiding (CvB) waarin elke leerling wordt besproken en de vervolgstappen die noodzakelijk zijn worden vastgesteld. Hierbij zijn aanwezig de projectleider, de maatschappelijk werker, de afdelingsdirecteur en de onderzoeker vanuit het Pedologisch Instituut. De nadruk ligt binnen het project op de sociaal-emotionele ontwikkeling van de leerlingen waarbij zij leren hun leerlingrol weer goed te vervullen en positief te functioneren in een groep leeftijdgenoten 6 Didactisch klimaat binnen het project Herstart & Op de Rails junior De basisaanpak binnen het project Herstart & Op de Rails junior is, evenals in de andere groepen op de Piloot, de werkwijze volgens Wijzeronderwijs (Zwijnenburg, Straasheijm-van der Have & Van de Sluis, 2004). Dit is een onderwijsconcept ontwikkeld door de CED- Groep in nauwe samenwerking met de Piloot. Het beschrijft de totale didactische aanpak voor specifieke groepen leerlingen binnen het cluster 4-onderwijs. Er zijn inmiddels mappen voor Autisme, ADHD i / ODD ii, Angst en Depressie. Binnen deze werkwijze wordt gekeken naar de inrichting van de klas, de tijd (niet alleen het rooster maar bv. ook de lengte van de opdrachten en tussentijdse feedback), de aanpak door de leerkracht en de eventuele aanpassingen in het lesmateriaal. De klassenregels zijn voor alle leerlingen zichtbaar, de consequenties bij het overtreden van de regels worden vooraf met de leerling doorgenomen zodat deze weet waar hij aan toe is. De basisaanpak is voor alle leerlingen in het project gelijk. Afhankelijk van het probleem van de individuele leerling biedt het handelingsplan hiervan een verbijzondering. De invulling van de lessen is grotendeels individueel omdat de leerlingen allemaal een verschillende leeftijd hebben. Waar mogelijk wordt in groepjes gewerkt, maar door de wisselende samenstelling van de groep gedurende het schooljaar kan dit verschillen per periode. Als eerste krijgen de leerlingen, binnen de duidelijke afspraken en consequenties, de tijd om te wennen aan de nieuwe onderwijssetting voordat er eisen aan hen gesteld gaan worden op didactisch gebied. De gedachte hierachter is dat zij zich pas optimaal kunnen ontwikkelen als zij zich op hun gemak voelen. Veel leerlingen hebben een slechte periode achter de rug waardoor er forse achterstanden zijn ontstaan. Elke leerling wordt in die eerste weken 499

6 dan ook getoetst om te beoordelen op welk niveau hij zit bij elk vak. Hierna wordt ingestoken op een iets lager niveau zodat de leerling, voor het eerst in tijden meestal, weer succeservaringen opdoet en daarmee zijn zelfvertrouwen vergroot. De nadruk ligt binnen het project op de sociaal-emotionele ontwikkeling van de leerlingen waarbij zij leren hun leerlingrol weer goed te vervullen en positief te functioneren in een groep leeftijdgenoten. Dit gebeurt door veel groepsactiviteiten en extra aandacht voor spel en sociale ontwikkeling, o.a. door het doen van gezelschapsspelletjes, het gaan naar een dierentuin of speeltuin, het gezamenlijk bereiden van een maaltijd. Verder volgen de leerlingen alle vakken die zij ook op hun vorige basisschool hadden. In de eerste weken wordt veel tijd geïnvesteerd in het gedrag van de leerling en het zich houden aan afspraken en het bereiken van zijn eigen leerdoelen. Er vindt langzamerhand een verschuiving plaats naar het meer didactische gedeelte waarin in toenemende mate eisen gesteld gaan worden aan het werk en de resultaten van de leerling op zijn eigen niveau. Bij elk kind wordt gekeken wat nodig is om een juiste inschatting te kunnen maken van de oorzaak van de gedragsproblemen en wat nodig is om de leerling, zijn ouders en leerkracht weer op de goede weg te helpen 7 Onderzoek bij de leerlingen van het project Herstart & Op de Rails junior Bij alle leerlingen binnen het project wordt in de periode van 16 weken een passende indicatie gezocht voor het vervolg van hun schoolloopbaan. Dit betekent niet dat elk kind standaard wordt onderzocht of naar cluster 4 wordt verwezen maar bij elk kind wordt gekeken wat nodig is om een juiste inschatting te kunnen maken van de oorzaak van de gedragsproblemen en wat nodig is om de leerling, zijn ouders en leerkracht weer op de goede weg te helpen. De leerling blijft ingeschreven op de verwijzende school en kan hier in principe ook naar terugkeren, toch is gebleken dat voor de meeste leerlingen binnen het junior project uiteindelijk een aanvraag gedaan wordt voor speciaal onderwijs en dat zij dus overstappen naar een andere school. Sommigen keren dus terug naar hun reguliere basisschool, bijvoorbeeld met een rugzakje en ambulante begeleiding die vanuit het project wordt georganiseerd. Verder wordt bij de evaluatie van het onderzoek met de ouders aangegeven welke vervolgstappen op het gebied van diagnostiek (bv. verwijzing naar een kinderen jeugdpsychiater) en/of behandeling (bv. klinische opname of individuele therapie voor de leerling) worden geadviseerd. Het onderzoek, dat bij de meeste leerlingen gedaan wordt, is breed van opzet, individueel en handelingsgericht (Pameijer & Van Beukering, 2004) en wordt vaak in verschillende sessies uitgevoerd omdat de leerlingen het moeilijk vinden zich een hele ochtend te concentreren en er bovendien al doende nieuwe vragen opkomen die beantwoord moeten worden. De vraagstelling voor het onderzoek is bij alle leerlingen in principe gelijk, namelijk: wat is de oorzaak van de gedragsproblemen en welke vorm van onderwijs is geïndiceerd voor deze leerling. Vervolgens worden, op grond van de intake-informatie en de observaties van de leerlingen in verschillende situaties (vrij en gestructureerd), hypotheses opgesteld die hierna getoetst worden. Bij bijna alle leerlingen is intelligentieonderzoek gedaan omdat zij vaak fors achterlopen qua didactische ontwikkeling waarbij de oorzaak niet altijd duidelijk is. De ouders krijgen de CBCL III (Verhulst, Koot, Akkerhuis & Veerman, 1990) en de leerkracht de TRF IV om in te vullen. Daarna 500

7 wordt door de onderzoeker, op basis van dossieranalyse, observatie en gesprekken met de leerkrachten van het project, bij elk kind bepaald welke andere informatie nodig is voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Hierbij kan gedacht worden aan vragenlijsten die informatie geven over het gedrag van de leerling zowel thuis als op school (o.a. SEV V, VFO VI, VISK VII ), over de situatie thuis door ouders (o.a. NVOS VIII, GVL IX ) en lijsten die de oudere leerlingen zelf invullen (o.a. NPV-j X, Scared XI, YSR XII ). Ten slotte worden tijdens het onderzoek, naast het bepalen van de intelligentie en het invullen van vragenlijsten, ook andere onderzoeksinstrumenten gebruikt zoals bv. de TOM XIII, SCVT XIV of TEA-Ch XV. 8 Casus 1 Karel 2 is een Poolse kleuter die sinds 3 jaar in Nederland woont. Hij is in augustus 2010 in groep 2 gestart waarna hij al binnen enkele weken werd geschorst vanwege zijn gedrag, hij is totaal niet aanspreekbaar qua taalvaardigheid in het Nederlands, hij gilt, verstoort de les en is niet stuurbaar in zijn gedrag. Verder kijkt hij de leerkracht niet aan als hij wordt toegesproken, heeft weinig concentratie en er worden veel conflicten gesignaleerd. Karel is het enige kind in het gezin. Ouders spreken nauwelijks Nederlands en het gezin heeft weinig sociale contacten in Nederland. In de periode voor hij naar school ging, is hij altijd alleen met moeder thuis geweest. Ouders zijn zeer betrokken. Karel pikt opvallend snel het Nederlands op tijdens de plaatsing in het project. Voor plaatsing binnen het project is er onderzoek geprobeerd te doen (op advies van de basisschool) maar dit mislukte omdat Karel totaal niet meewerkte. Er werd toen gedacht aan PDD-NOS XVI maar er waren onvoldoende aanwijzingen om de diagnose te stellen. Na 16 weken in het project is het advies om Karel aan te mel- den voor het MKD (Medisch Kleuter Dagverblijf), om hem langer te kunnen observeren, maar hiervoor is hij te oud (bijna 6 jaar). Het project wordt vervolgens met 16 weken verlengd om toch goed onderzoek te kunnen doen aangezien Karel zich steeds meer aanpast aan de schoolsituatie en het Nederlands opvallend snel oppikt. Uit intelligentieonderzoek met de SON XVII R 2½-7 komt een geschat totaal SON-IQ van 126 (performale schaal 134 en redeneerschaal 112; significant verschil). Uit de vragenlijsten komen problemen naar voren die wijzen op ADHD, ODD en PDD- NOS. Het beeld van Karel is op dit moment nog zeer diffuus, hij krijgt de diagnose stoornis op de kinderleeftijd NAO XVIII. Hij wordt hiermee voor de komende periode doorverwezen naar een cluster 4-school waar binnen vier jaar opnieuw uitgebreid onderzoek moet plaatsvinden om te beoordelen of er sprake is van een ontwikkelingsstoornis waardoor de ontwikkeling van Karel wordt belemmerd of dat hij zich, met de juiste aanpak, het leren van de Nederlandse taal en uitdaging op cognitief gebied, voldoende kan ontwikkelen. Het gezin van Karel heeft geen familie of sociaal netwerk in Nederland en zij beheersen de Nederlandse taal onvoldoende waardoor zij groot risico lopen om buiten de reguliere vangnetten te vallen die er bestaan voor problemen bij jonge leerlingen. Bij medische problemen zijn de ouders bovendien geneigd om terug te gaan naar het land van herkomst waardoor zij het consultatiebureau in Nederland niet bezoeken. Karel loopt het risico dat hij door zijn gedrag onvoldoende kan meedoen in het onderwijsleerproces waardoor zijn capaciteiten, die er duidelijk wel zijn, niet benut worden. Hierdoor zal de frustratie bij hem toenemen waardoor zijn gedragsproblemen bij het ouder worden mogelijk escaleren. Het feit dat leerlingen binnen het project uitgebreid onderzocht maar vooral ook geobserveerd kunnen worden, geeft veel informatie die 501

8 bij een onderzoek van één of twee dagdelen niet boven tafel zal komen. De ouders van Karel hebben ingestemd met een plaatsing binnen het cluster 4-onderwijs voor de komende periode. Binnen 4 jaar zal Karel opnieuw onderzocht moeten worden voor een eventuele herindicatie. Op dat moment kan beoordeeld worden of cluster 4-onderwijs nog steeds geïndiceerd is. 9 Ervaringen met het project Herstart & Op de Rails junior In de afgelopen ruim twee jaar zijn er 50 leerlingen aangemeld bij Herstart & Op de Rails junior die ook daadwerkelijk zijn aangenomen. In dezelfde periode zijn enkele leerlingen afgewezen (± 5), in de meeste gevallen omdat er al een clusterindicatie was aangevraagd maar soms ook omdat de ouders zich uiteindelijk niet wilden committeren aan de eisen van het project. De verwachting was dat Herstart & Op de Rails junior vooral gebruikt zou gaan worden door jongens uit groep 6, 7 en 8 met externaliserende gedragsproblemen. Al in de loop van het eerste jaar bleek deze verwachting onjuist. Er werden steeds vaker jongere leerlingen aangemeld, zelfs kleuters. Dit betekende dat de hele inrichting van het onderwijs en het totale programma hierop aangepast moesten worden. Inmiddels is in het 3 e jaar gestart met een onderbouwgroep vanaf 5 jaar en een bovenbouwgroep vanaf ± 8 jaar. In de onderbouwgroep is veel meer mogelijkheid tot spel met materialen zoals deze worden gebruikt in een kleuterklas, terwijl in de bovenbouwgroep veel meer werkmateriaal en gezelschapsspellen voor leerlingen vanaf een jaar of 7 à 8 aanwezig zijn. De gemiddelde leeftijd van de leerlingen was in de eerste twee jaar 8,8 jaar, in het derde jaar is dit gedaald naar 7,8 jaar. De meeste leerlingen hebben de Nederlandse nationaliteit maar minstens één van de ouders komt uit een ander land. Figuur 9.1 Land van herkomst Als er geen plaatsingsmogelijkheid is betekent dit dat leerlingen na het project eventueel naar huis gestuurd moeten worden tot er wel plaats is op een voor hen geschikte school Veel leerlingen hebben een Antilliaanse of Surinaamse achtergrond, bij twee kinderen is onbekend waar zij vandaan komen omdat zij als vluchtelingen in Nederland zijn aangekomen zonder ouders (zie Figuur 9.1). Velen beheersen het Nederlands voldoende bij de start van het project. Er worden significant meer jongens aangemeld dan meisjes, van de 50 leerlingen in de afgelopen periode waren slechts 4 meisjes (zie Figuur 9.2). Bijna allen worden geplaatst binnen het project Herstart waar zij 16 weken mogen blijven en het lukt bij de meesten van hen daadwerkelijk om in deze korte periode alle noodzakelijke onderzoeken uit te voeren, de leerlingen weer plezier te geven in de schoolgang en hen regelmatig op school te krijgen. Verder wordt, indien noodzakelijk, de clusteraanvraag gerealiseerd binnen de gestelde termijn en kan de leerling aangemeld worden bij het vervolgonderwijs. Op dit moment ligt hierin het grootste probleem omdat de scholen voor speciaal onderwijs vanaf januari nog weinig leerlingen kunnen aannemen om- 502

9 dat zij dan al helemaal vol zitten. Dit is juist voor deze leerlingen, die al eerder thuis hebben gezeten en voor wie de weg terug naar school lastig was, een zeer ongewenste situatie. Als er geen plaatsingsmogelijkheid is betekent dit dat leerlingen na het project eventueel naar huis gestuurd moeten worden tot er wel plaats is op een voor hen geschikte school. Enkele leerlingen (< 1%) zijn Op de Rails geplaatst zodat zij langer binnen het project kunnen blijven (geen enkele leerling is direct in het Op de Rails-project geplaatst). Het gaat hierbij om leerlingen zonder diagnose maar met fors probleemgedrag waardoor terugplaatsing naar het reguliere basisonderwijs niet gewenst is maar waarbij het, op dit moment, ook niet mogelijk is hen naar een cluster 4-school te laten gaan. Bij deze leerlingen ligt de oorzaak van de problemen veelal in de thuissituatie, hierbij moet gedacht worden aan ouders met verslavingsproblematiek of gezinnen waar veel huiselijk geweld is. Vrijwel alle gezinnen die tot nog toe bij het project betrokken zijn geweest, kunnen omschreven worden als multiprobleemgezinnen (Bodden & Dekovic, 2010). De leerlingen komen veelal uit eenoudergezinnen, waarbij weinig bemoeienis is van de vader. Veel gezinnen hebben een lage sociaal-economische sta- Figuur 9.2 Diagnose (internaliserend/externaliserend) verdeeld naar geslacht tus en de moeders blijken vaak niet opgewassen tegen de eisen die op pedagogisch gebied aan hen worden gesteld. Dit kan te maken hebben met het gedrag van hun kind maar vaak hebben de moeders zelf dusdanige problemen dat zij hierdoor belemmerd worden. Bij meerdere moeders was sprake van psychiatrische problematiek waardoor zij ook minder in staat waren om hun kind adequate zorg en aandacht te geven. Er is dus in de meeste gevallen sprake van leerlingen met een kinderpsychiatrische diagnose in combinatie met een problematische opvoedingssituatie (Kok, 1990). De relatie tussen school en ouders is vaak slecht (Van der Ploeg & Scholte, 2009), de school is handelingsverlegen terwijl ouders aangeven dat er niet of nauwelijks problemen in de thuissituatie worden gesignaleerd. Er ontstaat zo een patstelling tussen school en ouders waarbij de school wil dat een leerling wordt onderzocht zodat zij handelingsadviezen kunnen krijgen terwijl ouders weigeren om toestemming te geven voor onderzoek. Een van de redenen hiervoor is het verschil in definiëring van probleemgedrag door ouders en leerkrachten (Van der Ploeg, 2011). De leerlingen worden in het algemeen aangemeld met externaliserend gedrag waar de verwijzende school geen raad meer mee weet. Bij onderzoek is het niet zo dat er ook altijd een stoornis als ADHD of ODD wordt gevonden. Bijna 70% van de jongens heeft inderdaad wel een externaliserende gedragsstoornis maar bij ruim 20% wordt een internaliserende gedragsstoornis gevonden. Bij een groot deel van de leerlingen wordt een veel lagere intelligentie gevonden dan verwacht door de verwijzende school waardoor het niet reëel is om hen het reguliere onderwijsprogramma te laten volgen. Zij hebben mogelijk forse frustratie opgebouwd in de periode voor plaatsing binnen het project, zich uitend in externaliserend gedrag. Uit het jaarverslag van Herstart 3 blijkt dat de gemiddelde leeftijd van de leerling 503

10 (landelijk) 13,6 jaar is en dat 70% van de deelnemers jongens zijn. Veel leerlingen zijn in Nederland geboren maar minstens een van de ouders komt oorspronkelijk uit het buitenland. Van alle leerlingen is 60% afkomstig uit het voortgezet onderwijs, vooral vanuit het VMBO (84%), 25% van de leerlingen komt vanuit het basisonderwijs. Bij de meeste leerlingen zijn voor plaatsing in het project al andere hulpverleningsinstanties betrokken. Landelijk krijgt nu ruim 40% van de leerlingen een indicatie voor een clusterplaatsing terwijl dit in het eerste jaar veel hoger lag, namelijk op 87%. In het juniorproject ligt de gemiddelde leeftijd uiteraard lager. De grootste groep leerlingen uit het juniorproject (58%) stroomt uit naar het cluster 4-onderwijs met een externaliserende gedragsstoornis (ODD, ADHD, Gedragsstoornis NAO). Een kleiner aantal, 16%, is naar cluster 4-onderwijs verwezen op basis van een internaliserende gedragsstoornis (ASS XIX, hechtingsproblemen). Er is een groep leerlingen terugverwezen naar de verwijzende school, 12%, waarbij zij allemaal een periode ambulante begeleiding hebben gekregen vanuit het project. Ten slotte is nog een kleine 5% van de leerlingen uitgestroomd naar een andere setting, dit was o.a. cluster 3 (lage intelligentie), klinische opname en plaatsing in een residentiële gesloten setting. Twee jongens zijn geplaatst binnen het Op de rails-project omdat zij nog een langere tijd extra begeleiding en observatie nodig hebben zonder dat er sprake is van een gediagnosticeerde stoornis. Eén leerling is door zijn vader ontvoerd naar het land van herkomst terwijl voor hem een cluster 4-indicatie was aangevraagd in verband met een diagnose ODD. Het is verbazingwekkend om te zien hoeveel jonge leerlingen (vanaf 5 jaar) er worden aangemeld met ernstig probleemgedrag 10 Conclusie In de afgelopen 2,5 jaar zijn 50 leerlingen geplaatst binnen het project Herstart & Op de Rails junior. De eerste doelstelling van het project, de leerlingen weer naar school krijgen en zorgen dat zij positieve ervaringen opdoen, is geslaagd. Alle leerlingen kwamen naar school en hebben het als een goede periode ervaren, evenals hun ouders. Een grote groep van hen heeft tijdens het project een kinderpsychiatrische diagnose gekregen en is hierna naar het SO gegaan. Het is verbazingwekkend om te zien hoeveel jonge leerlingen (vanaf 5 jaar) er worden aangemeld met ernstig probleemgedrag. Door het project is een aantal keer een melding bij AMK XX of Bureau Jeugdzorg gedaan omdat de zorgen over het welzijn van het kind te groot werden waarbij sprake was van fysiek geweld tegen het kind of ouders die hun kind onvoldoende basisverzorging konden aanbieden. Hoe kunnen de problemen bij zulke jonge leerlingen al dusdanig escaleren dat zij geschorst worden? Deels is het gedrag van de leerling zo problematisch, vanuit een kinderpsychiatrische stoornis, dat dit voor ouders en leerkrachten moeilijk te hanteren is maar voor een groot deel moet de verklaring mede gezocht worden in de gezinssituatie van de leerlingen. Vaak staat hun moeder alleen voor de opvoeding, de woonomstandigheden zijn niet ideaal (kleine behuizing, weinig speelgelegenheid), het gezin is de Nederlandse taal niet/onvoldoende machtig waardoor het sociale netwerk erg klein is en er is vaak sprake van een lage sociaaleconomische status. Dit alles maakt dat ouders minder snel geneigd en in staat zullen zijn om hulp te vragen. De strakke aanpak van het project werkt goed om ervoor te zorgen dat in een korte periode veel werk wordt verzet. Omdat er een zeer nauwe samenwerking is tussen het Pedologisch Instituut en de Piloot, is er een korte lijn met weinig wachttijd. Op het moment dat een leerling naar een 504

11 externe instantie verwezen moet worden, lopen ook wij tegen de lange wachtlijsten in de Jeugdzorg aan. Deze wachtlijsten gelden ook voor het cluster 4-onderwijs waardoor sommige leerlingen na het project van 16 weken alsnog voor een periode naar huis gestuurd worden terwijl dit voor hen geen goede zaak is. Wij denken dat het project een zeer nuttige toevoeging is binnen het kader van Passend onderwijs, als zeer intensief zorgarrangement, zodat ook deze leerlin- gen het onderwijs krijgen en gebruiken wat zij nodig hebben en daarmee in de toekomst een betere kans krijgen op de arbeidsmarkt. Het lijkt ons voor de toekomst een aanvulling op het project om te overwegen of er mogelijkheden zijn om al gedurende de looptijd van het project te starten met therapeutische interventies zodat gecompliceerde leerlingen en hun ouders optimaal ondersteund kunnen worden. NOTEN WEC-Raad, REC s cluster 4, NJI. 2 In verband met de privacy is een fictieve naam gebruikt. 3 WEC-Raad / Op de Rails ; Tussenrapportage van het projectjaar en andere publicaties over Herstart & Op de rails-projecten. WEC-Raad / Op de Rails ; Tussenrapportage van het projectjaar en andere publicaties over Herstart & Op de rails-projecten. I Attention Deficit Hyperactivity Disorder. II Oppositional Defiant Disorder. III Child Behavior Checklist. IV Teacher Report Form. V Sociaal-Emotionele Vragenlijst. VI Vragenlijst Fundamentele Onthechting. VII Vragenlijst voor Inventarisatie van Sociaal gedrag van Kinderen. VIII Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedingssituatie. IX Gezinsvragenlijst. X Junior Nederlandse Persoonlijkheids Vragenlijst. XI Vragenlijst over angst en bang-zijn bij kinderen en adolescenten. XII Youth Self Report. XIII Theory-of-mind (test). XIV Sociaal Cognitieve Vaardigheden Test. XV Test of Everyday Attention for Children. XVI Pervasive Developmental Disorder, Not Otherwise Specified. XVII Snijders-Oomen niet-verbale intelligentietest. XVIII Niet anderszins omschreven. XIX Autisme spectrum stoornissen. XX Advies- en Meldpunt Kindermishandeling. GERAADPLEEGDE LITERATUUR American Psychiatric Association (2007). DSM IV-TR, beknopte handleiding bij de Diagnostische Criteria van de DSM-IV-TR. Amsterdam: Harcourt Assessment BV. Bodden, D. & Dekovic, M. (2010). Multiprobleemgezinnen ontrafeld. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 49, Delfos, Martine F. (2006). Leerlingen in ontwikke- ling. Stoornissen en belemmeringen. Amsterdam: Harcourt Assessment BV. Haan, A.D. de, Prinzie, P. & Dekovic, M. (2011). Comorbide ontwikkeling van agressief en regeloverschrijdend gedrag. Relaties met persoonlijkheid en opvoeden. Kind en Adolescent, tijdschrift voor pedagogiek, psychiatrie en psychologie, 1,

12 Kok, J.F.W. (1990). Specifiek Opvoeden. Orthopedagogische theorie en praktijk. Leuven/Amersfoort: Acco. Kortmann, F. (2006). Transculturele psychiatrie. Van praktijk naar theorie. Assen: Van Gorcum. Pameijer, Noëlle & Beukering, Tanja van (2004). Handelingsgerichte diagnostiek. Een praktijkmodel voor diagnostiek en advisering bij onderwijsleerproblemen. Leuven/Voorburg: Acco. Ploeg, J.D. van der (2011). Gedragsproblemen. Ontwikkelingen en risico s. Rotterdam: Lemniscaat. Ploeg, J.D. van der & Scholte, E.M. (2009). Prevalentie van gezinsproblemen in Nederland. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 48, Struiksma, Chris & Rurup, Lucas (2008). Onderwijscontinuüm, een denk- en werkwijze voor passend onderwijs. Rotterdam: CED-groep. Scholte, E.M. & Ploeg, J.D. van der (2006). Prevalentie van sociaal-emotionele problemen bij schoolgaande leerlingen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 1, Verhulst, F.C., Koot, J.M., Akkerhuis, G.W. & Veerman, J.W. (1990). Praktische handleiding voor de CBCL (Child Behavior Checklist). Assen/Maastricht: Van Gorcum. Vuijk, P., Heyne, David A. & Efferen-Wiersma, Esther S. van project: prevalentie en functies van problematisch schoolverzuim in het Rotterdamse basisonderwijs. Kind en Adolescent, tijdschrift voor pedagogiek, psychiatrie en psychologie, 1, Wolf, K. van der & Beukering, T. van (2009). Gedragsproblemen in scholen. Het denken en handelen van leraren. Leuven/Den Haag: Acco. Zwijnenburg, C., Straasheijm-van der Have, M. & Van de Sluis, I. (2004). Wijzer Onderwijs: Autisme. Rotterdam: Uitgeverij Partners. OVER DE AUTEUR Cordula van Haersma Buma is als Orthopedagoog Generalist werkzaam bij de CED-groep in Rotterdam waar zij vooral onderzoek doet bij de leerlingen van het Herstart/Op de Rails project en behandeling geeft aan leerlingen van PI-school de Piloot. Verder is zij als adviseur leerlingzorg betrokken bij de VSO-afdeling van de Piloot. Zij heeft daarnaast een eerstelijns praktijk in Voorburg en is in opleiding tot Cognitief Gedragstherapeut