Musealisering van herinnering

Transcriptie

1 Musealisering van herinnering Holocausterfgoed in het Anne Frank Huis, het Rijksmuseum, Kamp Westerbork en het Nationaal Holocaust Museum Yaël Koeleman Masterscriptie Museumstudies

2 2

3 Musealisering van herinnering Holocausterfgoed in het Anne Frank Huis, het Rijksmuseum, Kamp Westerbork en het Nationaal Holocaust Museum Yaël Koeleman Master Erfgoedstudies: Museumstudies Faculteit der Geesteswetenschappen Universiteit van Amsterdam Begeleider: prof. dr. B. Kempers Tweede lezer: dr. D.J. Elshout Aantal woorden: Inleverdatum: 22 augustus

4 4

5 Afbeeldingen, van boven naar beneden Afb. 1: Plaatjeswand in de kamer van Anne Frank in het Achterhuis (detail). Foto: Collectie Anne Frank Stichting te Amsterdam. Afb. 2: Concentratiekampjas van Isabel Wachenheimer (detail). Foto: Collectie Rijksmuseum te Amsterdam. Afb. 3: Voormalige commandantswoning bij Kamp Westerbork te Hooghalen. Foto auteur. Afb. 4: Hoofdingang van het Nationaal Holocaust Museum, op Plantage Middenlaan 27 in Amsterdam, Foto auteur. 5

6 6

7 De plekken waar het gebeurd is, die zijn er nog. De daders, voor een groot deel, en een groot deel van de slachtoffers, die zijn er niet meer. Dan blijven de plekken over, en dan blijft de herinnering over. Joël Cahen Kwartiermaker Nationaal Holocaust Museum i.o. 7

8 Voorwoord De Tweede Wereldoorlog heeft mij van jongs af aan geïnteresseerd. Ik kan mij nog goed herinneren dat op mijn basisschool een Holocaustoverlevende kwam spreken in de klas. Een fragment uit het gedicht Vrede van Leo Vroman dat toen aan ons werd uitgedeeld is mij sindsdien altijd bijgebleven: Vertel mij de verhalen hoe de oorlog is verdwenen, en herhaal ze honderd malen: alle malen zal ik wenen. Tijdens mijn masterstage bij het Joods Historisch Museum kreeg ik de kans om vorm te geven aan mijn interesse, en ben ik nog meer geboeid geraakt door de wijze waarop de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust aan het grote publiek worden gepresenteerd. Onder de bevlogen begeleiding van Bernadette van Woerkom, conservator Fotografie, heb ik als assistent-conservator Fotografie een droomstage gehad. In samenwerking met Bernadette heb ik de tentoonstelling De oorlog voorbij. Leonard Freed fotografeert joods Amsterdam in de jaren vijftig ontwikkeld en meegeschreven aan de begeleidende publicatie. Na tien maanden bij het Joods Historisch Museum was het voor mij moeilijk om om te schakelen en opnieuw de studieboeken in te duiken. Ik had immers geroken aan wat ik het allerliefste wil doen: tentoonstellingen maken. Ook de immense hoeveelheid publicaties die zijn verschenen over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust remden mij in mijn schrijfproces. Er is al zoveel gezegd en geschreven, wat kan ik hier nog aan toevoegen? Onder begeleiding van prof. dr. Bram Kempers heb ik een structuur aan mijn scriptie kunnen geven, waardoor ik zin kreeg om aan de slag te gaan. Bram, dank voor je hulp en vertrouwen in de goede afloop. Ook dr. Dos Elshout, mijn tweede lezer, ben ik dankbaar. Door een afzegging zag ik, met de eindstreep in zicht, mijzelf ineens zonder tweede lezer. Dankzij Dos zijn flexibiliteit duurde dit gelukkig niet lang. Daarnaast wil ik hier de gelegenheid nemen om Bernadette van Woerkom, Joël Cahen, Annemiek Gringold, Claartje Wesselink en Harm Stevens te bedanken voor de interessante suggesties, en het delen van hun tijd en kennis. Op persoonlijk vlak wil ik mijn vriend, mijn ouders en mijn oma bedanken voor hun steun, luisterend oor, kritische blik en enthousiasme voor de opleiding Museumstudies. Tot slot wil ik mijn studiegenootje Iris Kroese bedanken. Niet alleen hebben wij samen het hele traject van bachelor- en masteropleiding doorlopen, ook tijdens het schrijven van onze scripties hebben wij veel aan elkaar gehad. Vele uren samen schrijven, sparren en gedachten delen, en zo nu en dan ons harde werk na afloop belonen met een glas wijn. 8

9 Ruim zeventig jaar na dato is de Tweede Wereldoorlog nog altijd actueel. Ik behoor zelf tot een generatie die de oorlog gelukkig niet heeft meegemaakt. Voor mij is dit een extra motivatie om na te denken en te schrijven over het presenteren van Holocausterfgoed. Bewustzijn en besef creëren bij de jonge generaties is in mijn ogen essentieel. Met deze scriptie hoop ik hier mijn bijdrage aan te leveren. Yaël Koeleman Amsterdam, augustus

10 10

11 Inhoudsopgave Inleiding Het Anne Frank Huis De effecten van musealisering Het ontstaan van een Holocaust-icoon Musealisering: van achterhuis naar Achterhuis Authenticiteit en beleving Anne Frank Huis: nu en in de toekomst Het Rijksmuseum De Holocaust in breder perspectief Het nieuwe Rijks Kabinet van de oorlog Kritiek Een open zenuw Nieuwe directeur, nieuw geluid? Kamp Westerbork Oorlogserfgoed en authenticiteit Het ontstaan van Durchgangslager Westerbork Afbraak en herinnering Herinrichting Tussen restauratie en entertainment Erfgoed en authenticiteit Dadererfgoed Het Nationaal Holocaust Museum Herinnering en de jonge generaties Twee locaties, één verhaal Ontstaansgeschiedenis Het vormen van een museale identiteit NHM en de jonge generaties Van gebruiksvoorwerp naar museaal object Slotbeschouwing Literatuur Afbeeldingen Bijlagen 82 Bijlage 1 Uitwerking presentatie Joël Cahen [NHM] Bijlage 2 Uitwerking interview Claartje Wesselink [Rijksmuseum] Bijlage 3 Uitwerking interview Harm Stevens [Rijksmuseum]

12 12

13 Inleiding Het pand waar Anne Frank en haar familie tijdens de Tweede Wereldoorlog ondergedoken hebben gezeten is tegenwoordig een van de drukst bezochte musea van Nederland, met ruim 1,2 miljoen bezoekers in Alleen het Van Gogh Museum en het Rijksmuseum wisten in het afgelopen jaar meer bezoekers te trekken. 1 Het voormalig onderduikadres van de familie Frank speelt hierdoor een belangrijke nationale en internationale rol waar het gaat om het vormgeven van de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. 2 Het verhaal van Anne Frank inspireerde tot honderden, zo niet duizenden boeken, onderzoeken, theatervoorstellingen en films. Haar dagboek is inmiddels in meer dan zestig talen verschenen. Wereldwijd zijn er meer dan twintig miljoen exemplaren van het boek verkocht. Daarmee is het een van de best verkopende boeken van onze tijd. Dit succes kan in kritische zin bestempeld worden als de 'Anne Frank-industrie'. 3 Bovenstaande voorbeelden illustreren dat ruim zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog in Nederland de aandacht voor deze donkere periode in de geschiedenis, zowel nationaal als internationaal, onverminderd sterk aanwezig. Nu de ooggetuigen van de oorlogsjaren met steeds minder overblijven, lijken musea de urgentie te voelen om de Tweede Wereldoorlog te documenteren en presenteren voor de volgende generaties. Hoe gaan Nederlandse musea hierin te werk en voor welke keuzes worden zij hierbij gesteld? Directer geformuleerd is het uitgangspunt voor deze scriptie: Op welke manier heeft de presentatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog, in het specifiek Holocausterfgoed, vorm gekregen in Nederland in de eenentwintigste eeuw? Is de omgang met Holocausterfgoed in Nederland veranderd in de afgelopen decennia, en zo ja op welke manier? Hoe is het oorlogserfgoed gemusealiseerd? Tegen welke praktische en ethische bezwaren lopen Nederlandse musea aan bij het musealiseren van Holocausterfgoed? Hoe gaan het Anne Frank Huis, het Rijksmuseum, Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het Nationaal Holocaust Museum om met Holocausterfgoed? Voor het beantwoorden van deze vragen heb ik gebruik gemaakt van diverse onderzoeksmethoden. Ik heb onder meer literatuur over het onderwerp geraadpleegd. Drie publicaties die bijzonder van belang zijn geweest voor mijn onderzoek zal ik kort toelichten. 1 Anne Frank Stichting. Anne Frank Stichting. Versie 30 juni Bezoek op 6 april 2016 < key/ awq9mjiwmdumbgm9bmw=>. 2 Somers. De oorlog in het museum: cover, achterkant. 3 Barnouw. Het fenomeen Anne Frank: 9. 13

14 Allereerst het boek De oorlog in het museum Herinnering en verbeelding van Erik Somers. Somers is als historicus verbonden aan het NIOD en promoveerde in 2014 met zijn onderzoek naar de representatie van oorlog in Nederlandse musea. Het boek geeft een uitgebreid overzicht van de verschillende vormen waarin oorlog en musea met elkaar verbonden zijn in Nederland. Het onderzoek van Somers kijkt verder dan alleen de presentatie van de Tweede Wereldoorlog, wat een van de aspecten is die zijn publicatie waardevol heeft gemaakt voor mijn scriptie. Het stelde mij in staat om de presentatie van Holocausterfgoed binnen een groter kader te analyseren. De dynamiek van de herinnering. Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context door Frank van Vree en Rob van der Laarse is het tweede boek waar ik veel aan heb gehad. De herinneringscultuur die Van Vree in zijn bijdrage schetst, heeft ervoor gezorgd dat ik de hedendaagse omgang met en presentatie van Holocausterfgoed in een bredere context kon plaatsen. In deze inleiding wordt, mede aan de hand van de publicatie van Van Vree en Van der Laarse, een beschrijving gegeven van de Nederlandse herinneringscultuur sinds de Tweede Wereldoorlog. De bijdragen van Roel Hijink over de musealisering van de kampen en van Rob van der Laarse over kampen en de blinde vlek van het dadererfgoed, beide opgenomen in De dynamiek van de herinnering, zijn tevens nuttig geweest voor mijn onderzoek. Tot slot noem ik opnieuw een publicatie van Van der Laarse, getiteld De oorlog als beleving. Over musealisering en enscenering van Holocaust-erfgoed, als waardevolle bron voor mijn onderzoek. In deze tekst, verschenen naar aanleiding van een Reinwardt Memorial Lecture, geeft Van der Laarse diverse voorbeelden die de lezer aan het denken zet over de hedendaagse erfgoedpraktijk. Vraagstukken als toe-eigening en vermarkting van erfgoed komen aan de orde. Holocausterfgoed brengt deze dilemma's scherp naar voren, doordat het zich in erfgoedtheoretische zin bevindt op de grens van oud en nieuw erfgoed. Persoonlijke herinneringen mengen zich met de geïnstitutionaliseerde, collectieve herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. 4 Naast literatuur heb ik ook interviews afgenomen met deskundigen op het gebied van museale presentaties over de Tweede Wereldoorlog en het omgaan met Holocausterfgoed. Met dr. Claartje Wesselink heb ik gesproken over haar onderzoek voor het Rijksmuseum naar de collectie van de familie Wachenheimer en de representatie van de Tweede Wereldoorlog in het Rijksmuseum. Daarnaast heeft een telefonisch interview met Harm Stevens, conservator afdeling Geschiedenis in het Rijksmuseum, mij meer inzicht gegeven in de manier waarop het museum met de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust omgaat. 5 Tevens heb ik voor dit onderzoek diverse internetbronnen geraadpleegd. Voor het uitwerken van mijn vier cases was dit een goede bron omdat de internetpagina's van de 4 Mensch. 'Voorwoord': 7. In: Van der Laarse. De oorlog als beleving. 5 De interviews zijn uitgewerkt en opgenomen in de bijlagen van deze scriptie. 14

15 verschillende instanties vaak antwoord gaven op mijn vragen, over bijvoorbeeld museale keuzes en presentatiemethoden. Krantenartikelen, zowel digitaal als analoog verschenen, heb ik geraadpleegd voor actuele informatie over de Nederlandse erfgoedpraktijk in het algemeen en Holocausterfgoed in het specifiek. Door mijn cases te bezoeken heb ik ter plekke op de verschillende sites informatie kunnen verzamelen. De participerende observatie die ik heb verricht, in combinatie met het bestuderen van museumgidsen en brochures, vormden een laatste methode van onderzoek. 6 In deze scriptie ligt de nadruk op oorlogserfgoed binnen de context van Nederlandse musea, waarbij ik in het specifiek onderzoek heb gedaan naar museale presentaties die betrekking hebben op de jodenvervolging; de Holocaust. Voor het beantwoorden van de geformuleerde vraagstelling heb ik vier verschillende cases onderzocht, ieder om een andere trend of ontwikkeling uit te lichten. De uitgewerkte cases zijn het Anne Frank Huis, het Rijksmuseum, Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het Nationaal Holocaust Museum. Het Anne Frank Huis is wereldwijd het meest beroemde voorbeeld van een museum dat Holocausterfgoed presenteert. Het spanningsveld tussen de enorme omvang van de bezoekersstroom en de kleinschaligheid van het pand dat van oorsprong natuurlijk niet is gebouwd als museum en de wijze waarop de organisatie hiermee omgaat, maakt het tot een interessante case. Hoe kan het dat Anne Frank is uitgegroeid tot een internationaal icoon van de Holocaust? Welke effecten heeft de populariteit van Anne Frank op zowel de fysieke plek als op het gedachtegoed van Anne Frank? In het tweede hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de objecten uit de Tweede Wereldoorlog in de collectie van het Rijksmuseum. Sinds de heropening heeft het meest toonaangevende museum van Nederland ook een kabinet dat gewijd is aan de Tweede Wereldoorlog. Hoe gaat het nationale museum voor kunst en geschiedenis om met de oorlogsobjecten? Welke selectie van objecten toont het museum, en waarom? En hoe kijken externe professionals aan tegen deze selectie? Herinneringscentrum Kamp Westerbork is een organisatie met een problematisch eigen verleden en een geschiedenis van de fysieke plek. Vrijwel niets van het oorspronkelijke kampterrein is intact gebleven. Toch is Westerbork samen met Kamp Vught een van de belangrijkste Holocaustsites in Nederland. Hoe worden de herinneringen aan vroeger en de kennis van nu overgebracht op de jonge generaties? Welke museale keuzes zijn er gemaakt en hoe gaat Herinneringscentrum Kamp Westerbork hierbij om met het begrip authenticiteit? Het nieuw te openen Nationaal Holocaust Museum in Amsterdam is gehuisvest in de voormalige Kweekschool tegenover de Hollandsche Schouwburg. Het is een beladen plek in de Nederlandse herinnering aan de Holocaust. Doordat het museum nog in ontwikkeling is, maakt het de meest actuele ontwikkelingen op het gebied van de presentatie van de Holocaust 6 Narratieve contextualisering is een begrip beschreven door Peter van Mensch. Bron: Van Mensch. 'Tussen narratieve detaillering en authenticiteit. Dilemma's van een contextgeoriënteerde ethiek.' In: Kleijn. red. Jaarboek Monumentenzorg Interieurs belicht:

16 inzichtelijk. Welke boodschap over de Holocaust wil het museum uitdragen anno 2016? Welke keuzes maak je als organisatie als je de kans hebt om vorm te geven aan een nieuw museum? En hoe gaat het Nationaal Holocaust Museum ervoor zorgen dat zowel de oudere als jongere generaties zich aangesproken voelen door het narratief van het museum? De vier cases geven samen een representatief beeld van de diverse professionele instellingen in Nederland die zich bezig houden met het presenteren, conserveren en ensceneren van Holocausterfgoed. Daarnaast zijn de organisaties op verschillende momenten opgericht, geprofessionaliseerd en gemusealiseerd, waardoor ze tevens inzicht geven in de (veranderende) omgang met de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust in een tijdsbestek van enkele decennia. 7 Tijdens mijn master Museumstudies, en gedurende mijn masterstage bij het Joods Historisch Museum in Amsterdam in het bijzonder, ben ik nog meer geboeid geraakt door de wijze waarop de Tweede Wereldoorlog aan het grote publiek wordt gepresenteerd. Het uitwerken van deze vier cases stelt mij in de gelegenheid om diverse ontwikkelingen en trends binnen de presentatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog in Nederland te onderzoeken. Bij het schrijven over de omgang met erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog in Nederland is de dynamiek van herinnering, beschreven door Frank van Vree en Rob van der Laarse in hun gelijknamige publicatie, een belangrijk begrip. De dynamiek van herinnering duidt op een golfbeweging, waarin de publieke belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog soms iets afneemt en op een ander moment weer aanzwelt. Fluctuaties in publieke belangstelling zijn meer dan eens geconstateerd en beschreven. 8 Om de hedendaagse ontwikkelingen op het gebied van de presentatie van Holocausterfgoed in een breder perspectief te kunnen plaatsen, geef ik een korte schets van de geschiedenis op het gebied van herinneringscultuur en publieke herinnering binnen Nederland. Zijdelings worden ook internationale voorbeelden aangehaald, om aan te tonen dat de zogenaamde dynamiek van herinnering niet slechts een Nederlands verschijnsel is, maar een tendens is die op internationale schaal voorkomt. Zelfs kort na de oorlog bestond er al de angst 'dat de herinneringen aan de oorlogsjaren zouden vervagen, de belangstelling zou wegebben en de geschiedenis haar betekenis zou verliezen'. 9 De angst voor het vergeten zou in de daarop volgende decennia steeds opnieuw klinken. 10 Onterecht, zouden we anno 2016 kunnen stellen, omdat de aandacht voor de periode van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust nog immer aanwezig is. Het eerder aangehaalde voorbeeld van Anne Frank onderstreept dit. 7 Vanwege de aard en omvang van dit onderzoek heb ik gekozen voor het uitwerken van vier cases. Om een nog uitgebreider beeld te krijgen van de presentatie van de Tweede Wereldoorlog in Nederlandse musea in de twintigste en eenentwintigste eeuw, raad ik De oorlog in het museum. Herinnering en verbeelding van Erik Somers uit 2014 aan. 8 Siertsema. 'Kampgetuigenissen': 106. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Ibidem. 16

17 Naast de aandacht voor het fenomeen Anne Frank, blijft er ook voor andere verhalen uit de oorlogsjaren aandacht bestaan in de media. En deze onderwerpen kunnen keer op keer op veel belangstelling rekenen. Zoals Frank van Vree in zijn tekst aanhaalt: 'Die verhalen, beelden en herinneringen, hebben nog steeds een enorme kracht in tegenstelling tot de meeste andere verhalen over de geschiedenis, die weliswaar verrijkend of onderhoudend zijn, maar geen directe politieke of morele betekenis lijken te hebben'. 11 Het is tegenwoordig haast niet meer voor te stellen dat er in de eerste decennia na de oorlog binnen de nationale herinneringscultuur nauwelijks aandacht was voor het leed van de joden. Hun verhaal liet zich niet makkelijk passen binnen het verhaal van heldenmoed en nationale wederopstanding, zo was toen de heersende idee. Het feit dat er tot in de jaren zestig geen publieke monumenten voor hen werden opgericht, behalve het omstreden dankbaarheidsmonument, dat de joodse gemeenschap schonk aan de stad Amsterdam uit dankbaarheid voor de verleende hulp, maakt de blinde vlek in de toenmalige herinneringscultuur pijnlijk duidelijk. 12 In belangrijke mate is het gebrek aan het 'joodse verhaal' binnen de vroege Nederlandse herinneringscultuur te verklaren, doordat de oorlogsherinneringen werden ingepast in de traditionele politieke en religieuze cultuur. Dit gebeurde ogenschijnlijk zonder weerstand. 13 De nadruk lag op het geloof in de vooruitgang en het nationalisme, een tendens die onmiskenbaar terug te vinden is in veel monumenten, romans, films, herdenkingsrituelen en wetenschappelijke studies. 14 Het monument op de Dam in Amsterdam, dat op 4 mei 1956 is onthuld, had bijvoorbeeld als achterliggende gedachte om de volgende generaties te vertellen over het leed, de moed en opoffering die het Nederlandse volk had gekend in de oorlogsjaren, maar vooral over de volharding die naar de toekomst leidde. 15 De continuïteit die werd nagestreefd door de publieke herinneringen in te passen in de traditionele politieke, religieuze en nationalistische opvattingen is in veel opzichten vergelijkbaar met hoe de herinneringscultuur zich in andere West-Europese landen ontwikkelde. 16 Vanaf de jaren zestig is er een duidelijke omslag zichtbaar in de publieke belangstelling, die in belangrijke mate te verklaren is door het Eichmann-proces in De rechtszaak, waarin SS-functionaris Adolf Eichmann terechtstond voor zijn aandeel in de systematische vernietiging van joden gedurende de Tweede Wereldoorlog, bracht een schokgolf teweeg. Voor het eerst kreeg de wereld een duidelijke inkijk in de moordmachine 11 Ibidem. 12 Heddema en Willems. Vertel de verhalen, Amsterdam Aangehaald in: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Van Vree. 'De dynamiek van de herinnering': 22. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Ibidem. 15 Oosterbaan e.a. Het Nationaal Monument op de Dam, Amsterdam Aangehaald in: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Kristel. Geschiedschrijving als opdracht, Amsterdam Aangehaald in: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Siertsema. 'Kampgetuigenissen': 107. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek:

18 van de nazi's en ooggetuigenissen speelden hierbij een ongekend belangrijke rol. 18 Publicaties als De zaak 40/61 van Harry Mulisch (1961) en Eichmann in Jeruzalem. De banaliteit van het kwaad van filosofe Hannah Arendt (1963) beschrijven het Eichmann-proces en hebben bijgedragen aan de bekendheid ervan. 19 Een ander toonaangevend moment voor de bewustwording in Nederland was de televisieserie De Bezetting van Loe de Jong, uitgezonden tussen 1960 en De Jong was historicus en journalist, en van 1945 tot zijn pensionering in 1979 directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, een monumentaal werk van zijn hand over de geschiedenis van Nederland in de Tweede Wereldoorlog, wordt nog altijd beschouwd als een van de standaardwerken over de oorlog. 21 Toonaangevend in het nationale bewustwordingsproces was ook het boek Ondergang van historicus Jacques Presser, dat in 1965 verscheen. Hierin beschrijft Presser de ondergang en verdelging van het Nederlandse jodendom. 22 Met de publicatie van het boek vond er een aandachtsverschuiving plaats in de richting van de jodenvervolging. Tegelijkertijd was er sprake van een zekere ontheroïsering. Het verzet van het Nederlandse volk tegen de Duitse bezetter was niet zo heldhaftig gebleken als men eerder had willen geloven. 23 Presser legde de zwakte van de traditionele waarden en normen van de nationale samenleving pijnlijk bloot. Hoe was de massale collaboratie en de zwakte of onmacht van het verzet tegen de mensonterende en racistische politiek anders uit te leggen? 24 Vanaf de jaren zestig veranderden de patronen in de herdenkingscultuur sterk. De jodenvervolging ging als moreel ijkpunt functioneren, aldus Van Vree, En zo groeide het besef van de Tweede Wereldoorlog als een breukervaring, als het symbool van een wereld waarmee men juist wilde breken. Daarmee werden deze ervaringen een nieuwe maatstaf van politiek handelen. 25 Tevens ontstond er vanaf de jaren zestig een groeiende aandacht voor de nazistische vernietigingspolitiek. Dat men de verschrikkingen van de oorlog in beeld tot zich kreeg door middel van een aanzwellende stroom van speelfilms, documentaires en ooggetuigenverslagen vormde hierin een belangrijke factor. The Diary of Anne Frank, de verfilming van de Broadway-bewerking van het dagboek van Anne Frank in 1959, heeft hierin een eerste belangrijke aanzet gevormd Simone Korkus. 'De rechtszaak tegen Adolf Eichmann' Historisch Nieuwsblad.nl. Versie oktober Bezoek op 4 mei 2016 < index.html>. 19 Thomas Smits. 'Eichmann in Nederland' De Groene Amsterdammer. Versie 23 mei Bezoek op 12 juli 2016 < 20 Siertsema. 'Kampgetuigenissen': 107. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: 'Koninkrijk' NIOD. Versie onbekend. Bezoek op 4 mei 2016 < 22 Siertsema. 'Kampgetuigenissen': 108. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Ibidem. 24 Van Vree. 'De dynamiek van de herinnering': 34. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Ibidem. 26 Ibidem. 18

19 In 1978 speelde de populaire televisieserie Holocaust een nog belangrijker rol. Hoewel de impact van de serie in Amerika en Duitsland enorm was en wereldwijd een publiek van honderden miljoenen wist te bereiken, was het schokeffect van Holocaust in Nederland niet erg groot. 27 Desalniettemin kan Holocaust gezien worden als 'een definitief keerpunt in de traditionele voorstelling van de Tweede Wereldoorlog'. 28 De miniserie wist te bereiken wat ontelbare wetenschappelijke publicaties, schoolboeken en documentaires niet hadden kunnen bewerkstelligen. 29 'Het gegeven dat de term 'Holocaust', die buiten het Angelsaksische taalgebied voor 1978 zo goed als onbekend was, sindsdien overal gangbaar is geworden, spreekt boekdelen wat dat betreft', zo stelt Van Vree. 30 Tegenwoordig is het beeld van de oorlog en de publieke herinneringscultuur drastisch anders dan in de eerste decennia na de oorlog. De publieke herinneringscultuur heeft zelfs zulke ingrijpende veranderingen doorgemaakt, dat het tegen het einde van de twintigste eeuw een onderwerp op zich is geworden binnen de geschiedschrijving. Deze verandering beperkt zich niet tot Nederland, want ook in andere landen is de herinneringscultuur sterk veranderd. Vooral in andere West-Europese landen is een duidelijke breuk zichtbaar tussen de vroegere tradities en de huidige heersende opvattingen. 31 In de Verenigde Staten, die op hun eigen wijze eveneens een levende herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog hebben, is van een dergelijke breuk nauwelijks sprake. De hedendaagse opvattingen en praktijken aldaar sluiten nog altijd nauw aan op de vroegere tradities. Van Vree beschrijft dit gegeven als volgt: 'The Good War [staat] niet alleen symbool voor de waarden waarop de vs zijn gebouwd, maar ook voor het bereiken van hun historische bestemming. In de Tweede Wereldoorlog werd het kwaad overwonnen, de oorlog leverde het historisch bewijs van de kracht van de Amerikaanse democratie en bezorgde het land bovendien de technologische, culturele en politieke suprematie in de wereld.' 32 Een term als The Good War om de Tweede Wereldoorlog te omschrijven is in West-Europa niet voor te stellen. De nationale trots en optimisme die met deze benaming gepaard gaan, worden in West-Europa al decennia niet meer op die manier ervaren. Het niet vergeten van de verschrikkingen uit deze periode van de geschiedenis voert in onze herinneringscultuur zonder meer de boventoon. 33 Waar de herinneringscultuur in het verleden omschreven kan worden als exclusivistisch, is deze vandaag de dag pluralistisch. Voorheen werden opvattingen of herinneringen die niet overeen kwamen met het nationale, politiek geïnspireerde beeld van de geschiedenis simpelweg uitgesloten. Van eenheid en continuïteit is de nadruk nu verschoven 27 Siertsema. 'Kampgetuigenissen': 108. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Van Vree. 'De dynamiek van de herinnering': 35. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Van Vree. 'De verleiding van het beeld': Van Vree. 'De dynamiek van de herinnering': 36. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Ibidem: Ibidem: Ibidem:

20 naar verscheidenheid, en erkenning voor het feit dat verschillende bevolkingsgroepen allen de oorlog op een andere wijze kunnen hebben ervaren. Duitsland vervult een actieve rol hierin en 'ontpopt zich als de belangrijkste voorvechter van een pluralistische politiek van de herinnering.' 34 De erkenning voor het scala aan slachtoffers en de verschillende manieren waarop diverse bevolkingsgroepen de Tweede Wereldoorlog beleefd hebben, zijn de belangrijkste kenmerken van de hedendaagse herinneringscultuur. Dit leidde tot grondige veranderingen in de esthetiek en thema's van de monumenten, in de herdenkingsrituelen en het geschiedenisonderwijs. Het schuldmotief en het gevoel dat de samenleving als geheel had gefaald zijn belangrijke aspecten bij het levend houden van de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Het lot van de slachtoffers, en de joden in het bijzonder, staan vandaag de dag centraal in bijvoorbeeld educatieve campagnes. 35 Binnen de nieuwe herinneringscultuur beschrijft Van Vree Auschwitz als 'de kern van de oorlogservaringen'. 36 De volgende generaties wordt geleerd dat zijzelf een rol spelen in het voorkomen van dergelijke tragedies. Musea en tentoonstellingen spelen een belangrijke rol in dit bewustwordingsproces. Zoals in een folder van het United States Holocaust Memorial Museum (USHMM) in Washington treffend is verwoord: 'This Museum is not an answer. It is a question. And the question always is: what is your responsibility now that you've seen, now that you know?' 37 Dit verantwoordelijkheidsgevoel is iets waar ook Nederlandse musea en herinneringscentra op inspelen in hun presentaties. Dat musea die Holocausterfgoed en andere objecten uit de periode van de Tweede Wereldoorlog presenteren hun opstellingen dynamisch moeten benaderen om relevant te blijven, lijkt tegenwoordig een algemeen gedeelde opvatting. Dit sluit aan bij de hedendaagse publieke herinneringscultuur: 'De herinnering aan de oorlog wordt belangrijk gevonden en moet daarom relevant zijn, betrokken, bij de tijd, aansprekend. Dat gedenken ook tijdgebonden is en kan verouderen, minder aansprekend kan worden, of als ronduit saai en oubollig ervaren kan worden, was aanvankelijk geen gangbare gedachte, maar werd op zeker moment gezien als een risico', aldus Erik Somers. 38 De belangrijkste theoretische concepten waar ik tijdens mijn onderzoek gebruik van heb gemaakt zijn herinneringscultuur, erfgoed, musealisering, Museum Experience, Lieux de mémoire of plaatsen van herinnering en authenticiteit. Erfgoed is een essentieel begrip binnen dit onderzoek. Maar wat is erfgoed precies? Rob van der Laarse definieert erfgoed als 'het nationale verleden waarop we het eigene projecteren het verleden dat we koesteren als onze herinnering, want in de herinnering 34 Ibidem: Ibidem: Ibidem: United States Holocaust Memorial Museum. Museum Guide USHMM. Versie Bezoek op 10 mei 2016 < 38 Somers. De oorlog in het museum:

21 zoeken we onze identiteit'. 39 Het verleden moet daarbij eerst gemusealiseerd worden voordat het als 'van ons' ervaren wordt. Door processen van toe-eigening en onteigening ontstaat nationaal of cultureel erfgoed. 40 Hoewel de toepassing van het begrip pas enkele decennia oud is, zijn aan de betekenis en herkomst van het woord volledige boeken gewijd, zoals Erfgoed. De geschiedenis van een begrip uitgebracht onder redactie van Frans Grijzenhout, hoogleraar Kunstgeschiedenis van de nieuwere tijd aan de Universiteit van Amsterdam. 41 Erfgoed is geen geschiedenis, maar maakt deel uit van onze identiteit. Grijzenhout onderscheidt twee hoofdcategorieën waarop het begrip erfgoed van toepassing is. Enerzijds gaat het over voorwerpen: objecten in musea zoals schilderijen, tekeningen en beeldhouwkunst. Gebouwen, monumenten en historische landschappen kunnen onder de noemer erfgoed worden gevat, net als minder grijpbare culturele uitingen als literatuur, muziek, toneel en film. Tegenwoordig worden deze categorieën tezamen 'cultureel erfgoed' genoemd. 42 Anderzijds richt het zich op de immateriële betekenis van het woord. Hierbij gaat het om de geestelijke erfenis, de ideeën van een denker of kunstenaar. De toespitsing van het begrip op materiële, historische objecten van waarde, kortweg cultureel erfgoed, is de variant die in de laatste decennia in zwang is geraakt. 43 Wanneer in dit onderzoek gesproken wordt over Holocausterfgoed worden hiermee, voornamelijk maar niet uitsluitend, objecten bedoeld die afkomstig zijn uit de periode van de Tweede Wereldoorlog en die op enigerlei wijze verband houden met de jodenvervolging. Het begrip musealisering wordt in deze scriptie gebruikt om het proces te beschrijven waarin voorwerpen, zoals gebruiksvoorwerpen en persoonlijke spullen, worden toegeëigend door musea. 44 Door deze objecten te presenteren in een museale setting of bijvoorbeeld te ensceneren in hun oorspronkelijke setting veranderen alledaagse voorwerpen in museale objecten, en worden zij op deze manier als erfgoed beschouwd. Het begrip musealisering is tweeledig. Enerzijds is het een benaming voor de tendens om cultuurgoederen van de ondergang te behoeden. Anderzijds wordt er de veranderende omgang met (cultuur)objecten mee bedoeld. Op het moment dat objecten gepresenteerd worden in een museale setting vindt er een betekenisverandering plaats, wat invloed heeft op de manier waarop met deze objecten wordt omgegaan. 45 Musealisering is echter niet uitsluitend van toepassing op objecten. Zoals hierboven reeds is uitgelegd is het begrip cultureel erfgoed van toepassing op zowel materiële (roerende en onroerende) objecten, als op 39 Van der Laarse. De oorlog als beleving: Ibidem. 41 Op het moment dat Erfgoed. De geschiedenis van een begrip verscheen in 2007 was Frans Grijzenhout hoogleraar Cultureel erfgoed, restauratie en conservering aan de Universiteit van Amsterdam. 42 Grijzenhout, red. Erfgoed: Ibidem: De Duitse filosoof Hermann Lübbe introduceerde het begrip musealisering voor het eerst in: Hermann Lübbe, Der Fortschritt und das Museum: über den Grund unseres Vernügens an historischen Gegenständen (Londen 1982). 45 Struyk. Denken over musealisering':

22 immateriële praktijken 'die afkomstig zijn uit of verwijzen naar het verleden, waarvan de presentatie en representatie in het heden dient om een vorm van continuïteit te bewerkstelligen tussen verleden, heden en toekomst.' 46 Musealisering is dus een ontwikkeling die voortkomt uit een situatie waarin een (steeds) grote(re) kloof wordt ervaren tussen het heden en het verleden. Zo stelt de Duitse filosoof Hermann Lübbe dat musea dienen ter compensatie van verloren tradities en identiteit. Musealisering maakt het volgens Lübbe mogelijk om onze culturele vertrouwdheid veilig te stellen. Om de eigen identiteit niet te verliezen in een maatschappij waarin veranderingen elkaar in een razend tempo opvolgen, zoeken mensen naar houvast. En hoe sneller de veranderingen elkaar opvolgen, hoe sterker de behoefte wordt gevoeld om overblijfselen van de voorbije tijd te behouden. 47 Hierbij gaat het om cultuurgoederen die hun oorspronkelijke functie zijn verloren en om die reden in hun voortbestaan worden bedreigd. Lübbe stelt dat de drang tot behouden en conserveren niet uitsluitend is gericht op afzonderlijke objecten, maar ook steeds vaker elementen van onze leefomgeving beslaat. 48 Ook Jan Vaessen, voormalig directeur van het Openluchtmuseum in Arnhem, signaleerde in zijn proefschrift uit 1986 de musealisering van onze dagelijkse leefomgeving. 49 In de twintigste eeuw was er sprake van een zekere verzamelwoede in de samenleving. Een tendens die is in de negentiende eeuw is ontstaan maar in de afgelopen eeuw helemaal een vlucht heeft genomen, is het proberen vast te houden aan het verleden door alles wat ermee te maken heeft te verzamelen. In Nederland is als een gevolg van deze tendens sprake van een enorme diversificatie en dichtheid op museaal vlak. 50 Tegenwoordig verzamelen musea naast fysieke objecten ook steeds vaker 'immaterieel erfgoed', zoals bijvoorbeeld oral history vastgelegd in audio en video. In deze context is het digitale Joods Monument een interessant voorbeeld, dat verder wordt behandeld in hoofdstuk vier. Een aspect dat musea dankbaar inzetten om hun presentaties aansprekend te houden, voornamelijk voor een jongere generatie, is het creëren van een zogenaamde museum experience. Het belang van 'de beleving' lijkt zich ook in de presentatie van erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog verder te verspreiden. Het publiek komt immers steeds verder af te staan van deze periode, waardoor musea genoodzaakt zijn om op zoek te blijven naar aansprekende tentoonstellingsvormen. Maar hoe presenteer je een inktzwarte bladzijde uit de geschiedenis op een aansprekende en vernieuwende wijze? 51 Veel musea willen hun bezoekers een ervaring bieden. Het creëren van een beleving binnen een museale context wordt door economen B. Joseph Pine en James H. Gilmore gekenmerkt als een ontwikkeling van de afgelopen negentig jaar. In een artikel in Museum 46 Een definitie van cultureel erfgoed, opgesteld door dhr. H. Henrichs. Aangehaald in: Wieringa. 'Nieuw, leuk en leerzaam'. Scriptie: Ribbens. Een eigentijds verleden: Lübbe. Der Fortschritt. Aangehaald in: Ribbens. Een eigentijds verleden: Vaessen. Musea in een museale cultuur: Somers. De oorlog in het museum Pine en Gilmore. 'Museums and Authenticity':

23 News uit 2007 beschrijven zij de opkomst van de experience economy als volgt: 'As goods and services become commoditized, what people want today are experiences.' 52 Hierbij onderstrepen zij het belang van authenticiteit, of het ervaren van een gevoel van authenticiteit. 'The one [factor] that most influences the prominence of authenticity is the rise of the Experience Economy. [ ] In a world increasingly filled with deliberately and sensationally staged experiences, consumers choose to buy or not buy based on how real they perceive an offering to be.' 53 Omdat musea tegenwoordig niet langer alleen met elkaar concurreren, maar met iedere vorm van vrijetijdsbesteding, is de scheidslijn tussen musea en amusementsparken volgens Pine en Gilmore aan het verdwijnen. 'Museums must therefore learn to understand, manage and excel at rendering authenticity.' 54 Van der Laarse formuleert in De oorlog als beleving een soortgelijke opvatting. Door de belevingseconomie is 'de cultuur van een kleine elite door vermarkting, medialisering en digitalisering kortom erfgoedisering gedemocratiseerd tot openbaar cultuurbezit', zo stelt hij. 'De huidige erfgoedgolf is dan ook meer dan een modeverschijnsel; ze duidt op een fundamentele verandering van onze omgang met het verleden.' 55 Franse historicus Pierre Nora beschrijft in zijn monumentale werk Les Lieux de mémoire ( ) dat uit angst voor het verloren gaan van de herinnering, plaatsen van herinnering worden gecreëerd. De herinnering slaat op het individuele geheugen van de mens. Daarnaast is er volgens Nora sprake van het collectieve geheugen van de samenleving; de geschiedenis. 56 Edward van Voolen, oud-conservator van het Joods Historisch Museum in Amsterdam, stelt dat de Hollandsche Schouwburg, het Anne Frank Huis, het Herinneringscentrum Kamp Westerbork en Nationaal Monument Kamp Vught tot de vier belangrijkste Nederlandse 'Lieux de mémoire' van de Holocaust behoren. 57 'Vanaf de jaren tachtig veranderde het museale oorlogslandschap drastisch', zo stelt Erik Somers in De oorlog in het museum. Er was meer aandacht voor de oorlog, er kwamen meer musea om het verhaal van de oorlog te vertellen en er verrezen herinneringscentra om de oorlog de herinneren en herdenken. 58 Deze scriptie schetst een beeld van hoe het Nederlandse museale oorlogslandschap er in de eenentwintigste eeuw voor staat. 52 Ibidem. 53 Ibidem. 54 Ibidem. 55 Van der Laarse. De oorlog als beleving: Originele, Franse editie: Pierre Nora, e.a. Les lieux de mémoire Tome 1, Paris: Éditions Gallimard, Voor deze scriptie heb ik mij gebaseerd op: Pierre Nora. 'Between Memory and History. Les Lieux des Mémoires.' Representations, nr. 26 Special Issue: Memory and Counter-Memory (Spring, 1989): Edward van Voolen is opgeleid tot (kunst)historicus en rabbijn en is vijfendertig jaar verbonden geweest aan het Joods Historisch Museum. Sarah Whitlau. 'Edward de enige' Nieuw Israëlietisch Weekblad. Publicatie op 22 november Bezoek op 20 juni 2016 < van voolen>.; Edward van Voolen. 'De Hollandsche Schouwburg' Hollandsche Schouwburg. Versie onbekend. Bezoek op 20 juni 2016 < edward. pdf>. 58 Somers. De oorlog in het museum:

24 24

25 1 Het Anne Frank Huis De effecten van musealisering De wachtrij voor het Anne Frank Huis in Amsterdam is tegenwoordig haast even bekend als het museum zelf. Het kopen van een toegangsbewijs online kan uitkomst bieden om de niet aflatende stroom toeristen te slim af te zijn, maar het is geen garantie. Welke aantrekkingskracht hebben Anne Frank en het Achterhuis op voornamelijk buitenlandse bezoekers dat zij toch altijd aansluiten in de wachtrij, zelfs als deze tot ver voorbij de Westerkerk slingert? (afb. 5) Hoe kan het dat de voormalige schuilplaats zoveel bezoekers trekt en hoe gaat het museum om met deze niet afnemende bezoekersstroom? Afb. 5: De wachtrij voor het Anne Frank Huis loopt tot voorbij de Westerkerk. Still uit film. Het ontstaan van een Holocaust-icoon Het Anne Frank Huis dankt zijn faam in belangrijke mate aan het internationale succes van het dagboek van Anne Frank. In 1947, toen de eerste druk van het dagboek in Nederland verscheen, kwamen er al vele Nederlanders de voormalige schuilplaats bezoeken. Met de toenemende bekendheid van het dagboek namen ook de bezoekersaantallen van het Anne Frank Huis toe. 59 In eerste instantie identificeerden alleen Nederlanders zich met het verhaal van Anne Frank, later zou het verhaal van Anne Frank mensen over de hele wereld aanspreken. De missie van de Anne Frank Stichting is nog immer actueel: 'De Stichting brengt haar [Anne Franks] levensverhaal wereldwijd onder de aandacht, ter bezinning op de gevaren van antisemitisme, racisme en discriminatie, en het belang van vrijheid, gelijke 59 'Bezoekcijfers' Anne Frank Stichting. Versie 29 januari Bezoek op 24 mei 2016 < 25

26 rechten en democratie.' 60 Reizende tentoonstellingen over Anne Frank geïnitieerd door de Anne Frank Stichting zijn inmiddels door meer dan 10 miljoen mensen bezocht in tachtig verschillende landen. 61 Tegenwoordig is het Anne Frank Huis een van de drukst bezochte musea van Nederland. De voormalige schuilplaats trekt meer bezoekers dan alle Nederlandse museale oorlogsinstellingen bij elkaar. 62 Het museum is gelegen aan de Amsterdamse Prinsengracht, op huisnummers 263 tot en met Tot 1939 werd het pand op nummer 263 gebruikt als pakhuis, woonhuis en zelfs als stalruimte voor paarden. Op 1 december 1940 betrok Opekta, het bedrijf van Otto Frank, het pand. Het gebouw bestond uit een voorhuis en een achterhuis, die met elkaar verbonden waren door een gang. Op deze manier ontstonden er smalle, maar zeer diepe panden, waardoor het mogelijk werd om zoveel mogelijk woningen aan de gracht te realiseren. 64 Het pand aan de Prinsengracht was in eerste instantie dan ook niet uniek in zijn soort, tot de Tweede Wereldoorlog hier verandering in bracht. Van 6 juli 1942 tot 4 augustus 1944 werd het pand van Opekta gebruikt als onderduikplaats. Anne Frank beschreef haar leven in het achterhuis uitvoerig in haar dagboeken, tot het moment dat zij en de andere onderduikers werden gehaald door de Duitsers in Na een oproep van Gerrit Bolkestein, toenmalig minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, om persoonlijke documenten gerelateerd aan de oorlog te bewaren, raakte Anne geïnspireerd. In haar dagboek schrijft ze: 'Gisteravond sprak minister Bolkestein voor de Oranjezender erover, dat er na de oorlog een inzameling van dagboeken en brieven van deze oorlog zou worden gehouden.' Anne was zelfs bezig geweest haar dagboeken te herschrijven met het oog op mogelijke publicatie. 'Stel je eens voor hoe interessant het zou zijn, als ik een roman van het Achterhuis zou uitgeven. Aan de titel alleen zouden de mensen denken dat het een detectiveroman was', zo is te lezen in haar dagboek. 65 Na de oorlog zou Otto Frank het dagboek van zijn dochter in handen krijgen, maar pas toen hij besefte dat zijn dochter niet meer terug zou keren durfde hij het dagboek te lezen. Het was tevens Otto Frank die ervoor zorgde dat het dagboek van Anne al in 1947 werd uitgegeven. De publicatie kreeg de titel Het Achterhuis, die door Anne al was bedacht terwijl zij haar dagboeken herschreef voor publicatie. 66 Rob van der Laarse stelt dat Het Achterhuis sinds 1947 is uitgegroeid tot 'hét icoon van de jodenvervolging, ook al vertelt het niets over de 60 'Organisatie' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 24 mei 2016 < 61 'Anne Frank Let Me Be Myself' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 24 mei 2016 < 62 Somers. De oorlog in het museum: 'Tijden, prijzen en locatie' Anne Frank Stichting. Versie 29 januari Bezoek op 17 mei 2016 < 64 'Anne Frank Huis' Architectenweb. Versie 28 januari Bezoek op 17 mei 2016 < 65 Anne Frank Stichting. Anne Frank Huis. Een museum met een verhaal. Museumgids. Amsterdam 2011: 22.; Frank. Het Achterhuis: Ibidem. 26

27 vernietigingskampen.' 67 Tim Cole, professor aan de University of Bristol en auteur van het boek Selling the Holocaust: From Auschwitz to Schindler; How History is Bought, Packaged and Sold, beaamt dat Anne Franks status als symbool van de Holocaust het gevolg is van Otto Franks keuze om het dagboek uit te geven. 68 Met de titel Selling The Holocaust doelt Cole op de Amerikaanse toneelbewerking van het dagboek van Anne Frank uit 1952 getiteld The Diary of a Young Girl, en de film van George Stevens uit 1959 getiteld The Diary of Anne Frank, die volgens Cole de eerste aanzetten van de zogenaamde 'selling of the Holocaust' vormden. 69 De Amerikaanse belangstelling voor het dagboek zorgde ervoor dat ook in Nederland meer aandacht kwam voor het verhaal van Anne Frank. Musealisering: van achterhuis naar Achterhuis De Anne Frank Stichting werd in 1957 opgericht met het doel 'het herstellen, zo nodig verbouwen, van het perceel Prinsengracht 263 te Amsterdam en speciaal het in stand houden van het daartoe behorende achterhuis, zomede het uitdragen van de idealen, aan de wereld nagelaten in het dagboek van Anne Frank.' 70 De stichting had meteen als belangrijkste taak om geld in te zamelen voor de aankoop en restauratie van het huis. Toen de toenmalige eigenaar van Prinsengracht 263, mantelfabriek Berghaus, het pand wilde slopen, was de publieke verontwaardiging groot. De maatschappelijke druk werd Berghaus uiteindelijk te veel, en een jaar later schonk het bedrijf het pand aan de Anne Frank Stichting. Nadat Otto Frank en de Anne Frank Stichting erin waren geslaagd om het pand aan de Prinsengracht te redden van de sloop, werd de musealisering van het Achterhuis ingezet. In 1960 opende het museum zijn deuren. 71 Vanaf de jaren tachtig stimuleerde de nationale politiek de intensivering van de archief- en documentatiefunctie van oorlogs- en verzetsmusea in Nederland. Het aanleggen van documentatie- en archiefbestanden werd door de overheid beschouwd als een essentiële taak van deze specifieke museale tak, want alleen op deze wijze zouden de musea hun zo belangrijk geachte voorlichtingsfunctie kunnen vervullen. 72 Om volgende generaties te kunnen onderwijzen, moest er volgens het ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (WVC) teruggegrepen kunnen worden op historisch bronnenmateriaal. In de nota 'Jeugdvoorlichtingsbeleid over de Tweede Wereldoorlog in relatie tot het heden' van het ministerie van WVC uit 1987 staat het volgende beschreven: 'Door middel van herinneringen, 67 Van der Laarse. De oorlog als beleving: Cole. The selling of the Holocaust, Oxford Aangehaald in: Van der Laarse. Oorlog als beleving: Ibidem. 70 'De Anne Frank Stichting en het Anne Frank Fonds' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 25 mei 2016 < ichting-en-het-anne- Frank-Fonds/>. 71 Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. 'Restauratie Anne Frank Huis na 12 jaar voltooid' Binnenstad nr. 179 (november 1999). Bezoek op 25 mei 2016 < binnenstad/179/annefrank.html>.; Somers. De oorlog in het museum: ; Van der Laarse. De oorlog als beleving: Somers. De oorlog in het museum:

28 getuigenissen, historisch materiaal en een verantwoorde presentatie van deze informatie moeten komende generaties kunnen kennisnemen van het leed in deze oorlog om daaruit lering te trekken voor de toekomst. Om dat materiaal optimaal te kunnen beheren is registratie, documentatie en conservering noodzakelijk.' 73 Het Achterhuis werd in 1960 opengesteld voor publiek, maar de Anne Frank Stichting richtte zich aanvankelijk voornamelijk op politiek-maatschappelijke zaken. 74 In de jaren zeventig en tachtig lag de focus van de Anne Frank Stichting hoofdzakelijk op het uitdragen van 'de idealen van Anne Frank', een van de doelen waarmee Otto Frank de stichting had geïnitieerd. Hier werd vorm aan gegeven door publiekelijk te ageren tegen allerlei vormen en uitingen van neonazisme, fascisme, antisemitisme, extreemrechts en (racistische) vooroordelen. 75 De taakstelling van de Anne Frank Stichting veranderde in de jaren negentig. De structurele subsidie die de stichting tot dan toe van de overheid had ontvangen, werd teruggedraaid met de invoering van het 'Jeugdvoorlichtingsbeleid WOII-Heden' in Dit had tevens gevolgen voor het museale beleid van het Anne Frank Huis. De organisatie werd gedwongen tot een heroriëntatie op de invulling en betekenis van het Anne Frank Huis als museum; de organisatie werd gedwongen om weer creatief te zijn. De focus van het Anne Frank Huis verschuift op dat moment van een documentatiecentrum met museale taken, naar een museum met een gericht collectiebeleid. Het samenstellen van een Anne Frank-collectie en het uitbreiden van de expertise over de familie Frank, de andere onderduikers en het pand aan de Prinsengracht, vormen vanaf dat moment de belangrijkste taken van de organisatie. Terugkijkend op deze ontwikkeling heeft het positief uitgepakt voor het museum. 76 Vanaf dat moment zou het Anne Frank Huis als museum namelijk de spil van alle activiteiten vormen. 77 Deze verandering ging gepaard met een nieuwe koers in het verzamelbeleid. Zoals Erik Somers in zijn boek De oorlog in het museum schrijft: 'De Anne Frank Stichting heeft doelbewust haar museale en inhoudelijke thematiek geformuleerd en op basis daarvan haar werkterrein afgebakend. Voor het beleid ten aanzien van archieven en documentatie betekent dat dat de stichting zich strikt beperkt tot de wereld van Anne Frank: niet meer en niet minder. Wat buiten deze thematiek valt wordt niet gecollectioneerd.' 78 De beleidsverandering sluit tevens aan bij de visie van het ministerie van WVC. 'De generaties van na de oorlog zullen nog uitsluitend aan de hand van historisch materiaal kennis kunnen nemen van de achtergronden, de opkomst en gevolgen van dictatoriale stelsels, waarbinnen fascistische en 73 Beleidsnota 'Jeugdvoorlichting over de Tweede Wereldoorlog in relatie tot het heden', Tweede Kamer, vergaderjaar , stuk 19958, nrs. 1-2, p Somers. De oorlog in het museum: Ibidem. 76 Vraaggesprek met Hans Westra, algemeen directeur Anne Frank Stichting ( ), Amsterdam, 23 oktober Aangehaald in: Somers. De oorlog in het museum: Van der Lans en Vuijsje. Het Anne Frank Huis: Somers. De oorlog in het museum:

29 nationaal-socialistische tendensen overheersen', zo staat beschreven in de beleidsnota van het ministerie van WVC uit Hiermee benadrukt zij de noodzaak van het bewaren en verzamelen van authentiek materiaal uit de Tweede Wereldoorlog, afkomstig uit particuliere verzamelingen en nalatenschappen, en het beheren van deze objecten in de nationale oorlogsen verzetsmusea en herinneringscentra. 80 Het nieuwe verzamelbeleid had ook een nieuwe afdeling Collecties tot resultaat. Het nieuwe verzamelbeleid beperkt zich tot de actieve verwerving van objecten en documenten die van de familie Frank en de andere onderduikers zijn geweest, en Opekta, het bedrijf van Otto Frank. 81 Aan het begin van de eenentwintigste eeuw was het museum bezig met een inhaalslag en werd op systematische wijze nieuw materiaal verworven. Door getuigen in relatie tot Anne Frank en de onderduik te interviewen en hen te vragen objecten af te staan, werd de collectie uitgebreid. 82 Het nieuwe en reeds aanwezige materiaal werd op professionele wijze gedocumenteerd, gearchiveerd en bewaard in het nieuwe depot van het museum. Als gevolg van deze professionalisering gaf het Zwitserse Anne Frank Fonds in 2007 het familiearchief van de familie Frank in bruikleen aan de Anne Frank Stichting. De kers op de taart kwam in 2009, toen het NIOD alle originele handschriften van Anne Frank en het fotoalbum van de familie door Otto Frank nagelaten aan de Nederlandse staat aan de stichting in bruikleen gaf. Toenmalig minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Ronald Plasterk, speelde een belangrijke rol in deze overeenkomst en verklaarde bij de officiële overdracht aan de stichting plechtig: 'Het dagboek komt thuis'. 83 Met een ingrijpende restauratie, verbouwing en uitbreiding van de museale ruimtes aan het einde van de jaren negentig, komen het verhaal van Anne Frank en haar dagboek nadrukkelijk centraal te staan in het narratief van het Anne Frank Huis. Dit restauratie- en vernieuwingsproject was noodzakelijk vanwege de constant groeiende belangstelling voor het museum en de behoefte aan een nieuwe museale presentatie. Het project bestond uit vier verschillende onderdelen: de conservering van het achterhuis, de reconstructie van het voorhuis en de andere kamers in het pand aan de Prinsengracht 263, de renovatie van Prinsengracht 265, en de nieuwbouw op de hoek van de Prinsengracht en de Westermarkt. 84 (afb. 6) 79 Beleidsnota 'Jeugdvoorlichting over de Tweede Wereldoorlog in relatie tot het heden', Tweede Kamer vergaderjaar , stuk 19958, nr. 6, p Somers. De oorlog in het museum: Interview Teresien da Silva, hoofd collecties Anne Frank Stichting, Amsterdam, 27 oktober Aangehaald in: Somers. De oorlog in het museum: Ibidem. 83 Barnouw. Het fenomeen Anne Frank: ; Somers. De oorlog in het museum: 'Verbouwing, uitbreiding en beheer' Anne Frank Stichting. Vers ie onbekend. Bezoek op 24 mei 2016 < ing-en-beheer/>. 29

30 Afb. 6: De nieuwbouw op de hoek van de Westermarkt. Foto: Artifex.nu. De restauratie en vernieuwing van het pand duurde in totaal vijf jaar en tijdens deze gehele periode bleef het museum open voor het publiek. Met de realisatie van de nieuwbouw aan de Westermarkt heeft het museum er een aanzienlijke hoeveelheid museale ruimte bijgekregen. 85 De sociaal-maatschappelijke taken, die vanaf de oprichting van de stichting centraal hadden gestaan, werden naar het tweede plan verschoven. Na de grondige renovatie van het bestaande pand aan de Prinsengracht en de realisatie van de aangrenzende nieuwbouw in 1999 door Benthem Crouwel, werd een nieuw museaal concept geïntroduceerd. De organisatie zou vanaf nu naar buiten treden als een museale instelling, waarbij professionalisering en een publieksgerichte werkwijze de belangrijkste speerpunten vormden. Als gevolg van dit beleid namen de bezoekersaantallen toe en daarmee ook de inkomsten van het Anne Frank Huis. Hierdoor was het mogelijk om het huis en de instelling zelfstandig te laten opereren, los van de structurele overheidssubsidie die de stichting voorheen ontving. 86 Authenticiteit en beleving Als onderdeel van het nieuwe museale concept en de ingezette professionalisering van de organisatie verhuizen alle museale voorzieningen naar de nieuwbouw. Onder deze voorzieningen vallen het entreegebied, de toiletten, de educatieve ruimtes, de mediatheek, de museumwinkel, het café en de kantoren. Door deze ingrijpende interne verhuizing werd het mogelijk om het voorhuis van Prinsengracht 263 te reconstrueren en terug te brengen naar de situatie zoals deze in 1940 was. Bij de reconstructie van het voorhuis en de overige ruimten werd dus de staat van het pand ten tijde van de onderduik als uitgangspunt genomen. 87 Oude foto's, beschrijvingen in het dagboek van Anne, en herinneringen van onder meer Miep Gies, die tijdens en na de oorlog in het pand werkzaam was, dienden hierbij als voorbeeld. Otto Frank verklaarde op 23 juni 1957 het volgende: 'Wat het voorhuis betreft zou ik, als het maar enigszins mogelijk is, aan restauratie de voorkeur geven, omdat ik wil dat ook in het voorhuis 85 Ibidem. 86 Somers. De oorlog in het museum: 'Verbouwing, uitbreiding en beheer' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 24 mei 2016 < 30

31 de situatie zo blijft als Anne ze in haar dagboek beschreven heeft.' 88 Met het restaureren en reconstrueren van het voorhuis komt het museum dus tegemoet aan de wens van Otto Frank. Door het terugbrengen van de oorspronkelijke sfeer zou een bezoek aan het Anne Frank Huis voor bezoekers weer een beleving moeten worden. 89 Rob van der Laarse stelt in zijn tekst De oorlog als beleving dat de site, de locatie, cruciaal is voor het gevoel van een authentieke Holocaustbeleving. Op Holocaust memory sites wordt het verleden vermarkt als erfgoedbeleving, als gevolg van de erfgoedlogica. Naast toeristische bestemmingen zijn Holocaust memory sites ook locaties waar bezoekers bewust worden gemaakt van het verleden en de morele lessen die hieruit getrokken kunnen of zelfs moeten worden. Het Anne Frank Huis is zo'n Holocaust memory site, waar universele waarden aan de bezoekers worden overgedragen. Net als andere Holocaust memory sites brengt het Achterhuis bij het publiek een identificatie met het verleden teweeg met behulp van een echtheidservaring. Van der Laarse constateert hier een lastige paradox: 'Erfgoed draagt altijd de suggestie van authenticiteit in zich. Wat we bezoeken is dan ook afgeschreven gebruiksgoed dat door een nieuwe betekenisgeving tot erfgoed is gemaakt.' 90 Wat deze sites door een contextualisering van objecten en landschappen produceren zijn authenticiteitsbelevingen. Het gevoel van een authentieke beleving wordt bij het publiek opgeroepen door wat historicus Johan Huizinga een historische sensatie noemt. Hiermee doelt Huizinga op het gevoel dat men ervaart wanneer hij/zij oog in oog staat met een oorspronkelijk object. 91 Het verleden kan haast aangeraakt worden en lijkt dichterbij dan ooit, door middel van het object. Problematisch is dat deze echtheidservaring zich laat sturen door wat Van der Laarse bestempelt als 'geheugenprotheses. 92 Dat dergelijke geheugenprotheses zelfs werken op duizenden kilometers afstand van de oorspronkelijke site, bewijst het Centro Ana Frank in Buenos Aires. Vanwege de grote belangstelling voor het verhaal van Anne Frank en het succes van de reizende tentoonstelling in Argentinië, werd in 2009 het Centro Ana Frank Argentina opgericht als een van de permanente partnerorganisaties van de Anne Frank Stichting. Het bijbehorende museum werd geopend op de tachtigste geboortedag van Anne Frank, op 12 juni Als eerste locatie buiten Nederland toonde het Centro Ana Frank een replica van het Achterhuis, inclusief de beroemde boekenkastdeur. De Anne Frank Stichting hielp bij het creëren van het 'nieuwe' Achterhuis en leverde zelfs behang vanuit Nederland, om de schuilplaats tot in detail na te 88 Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. 'Restauratie Anne Frank Huis na 12 jaar voltooid' Binnenstad nr. 179 (november 1999). Bezoek op 25 mei 2016 < binnenstad/179/annefrank.html>. 89 'Verbouwing, uitbreiding en beheer' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 24 mei 2016 < 90 Van der Laarse. De oorlog als beleving: Krul. 'Huizinga versus Schmidt-Degener.': Aangehaald in: Van der Laarse. De oorlog als beleving: Van der Laarse. De oorlog als beleving:

32 kunnen bootsen. 93 (afb. 7 & 8) Het Centro Ana Frank is een museum over mensenrechten en schenkt naast de Holocaust ook aandacht aan discriminatie en de laatste dictatuur in Argentinië ( ). 94 In een dergelijke context kunnen replica's van de fotowand uit Annes kamer en de boekenkastdeur die toegang bood tot het Achterhuis toch functioneren als geheugenprotheses, waardoor de bezoeker een 'authentieke' beleving ervaart. 95 Afb. 7 (links): Annes kamer in het Achterhuis in Amsterdam. Foto: Verlaan en Bouwstra. Afb. 8 (rechts): Annes kamer (replica) in het Centro Ana Frank in Buenos Aires. Foto: Anne Frank Stichting. Met het reconstrueren van de situatie in het voorhuis zoals deze was in de jaren veertig, speelt het Anne Frank Huis in op de vraag van het publiek naar een authentieke beleving. Welke veranderingen zijn er uitgevoerd om het voorhuis weer in oude glorie te herstellen? Wat het eerste opvalt bij een bezoek aan het gebouw, is dat de indeling van de voorgevel is hersteld en alle ramen in de pui opnieuw zijn voorzien van vooroorlogs draadglas. Eenmaal binnen is te zien dat het magazijn van Opekta is gereconstrueerd. De vloer in deze ruimte bestaat weer uit klinkers en tevens de muren zijn teruggebracht in oude staat. Naast het reconstrueren van de oude situatie, is er tevens een nieuwe 'laag' in de ruimte aangebracht. Door middel van banieren met historische foto's en audiovisuele middelen heeft het museum geprobeerd de bezoeker zoveel mogelijk inzicht te geven in de vroegere situatie, zonder deze tot in detail met replica's na te bootsen. 96 Ook in de rest van het voorhuis is de indeling hersteld. Het voorkantoor, de alkoof en het kantoor van Kugler en Kleiman 97 zijn terug, net als de matglazen deur die toegang biedt 93 'Educatie Argentinië' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 13 juli 2016 < 94 Robert-Jan Friele. 'Centro Ana Frank toont nagemaakt Achterhuis.' Het Parool, 12 juni Bezoek 26 mei 2016 < 95 Vgl. Alison Landsberg, Prosthetic memory. The Transformation of American Remembrance in the Age of Mass Culture (New York 2004). Aangehaald in: Van der Laarse. Oorlog als beleving: 'Anne Frankhuis, Amsterdam' Verlaan en Bouwstra architecten. Versie onbekend. Bezoek op 4 juli 2016 < a547>. 97 Victor Kugler en Johannes Kleiman waren twee medewerkers van Otto Frank bij Opekta. Samen met Miep Gies en Bep Voskuijl hielpen Kugler en Kleiman de onderduikers in het achterhuis. 32

33 tot het voormalig kantoor van Miep Gies. In de gang is de trap naar de beroemde 'boekenkastkamer' bereikbaar gemaakt en bovenaan afgesloten met een glazen vloerplaat. Het papierbehang in het voorhuis is nagemaakt naar voorbeeld van het behang uit het achterhuis, waarop de groeistreepjes van Anne en haar zus Margot bewaard zijn gebleven. De kleur op de muren is op aanwijzing van Miep Gies tot stand gekomen, in combinatie met foto's die bewaard zijn gebleven, en uitgevoerd in lijnolieverf om hetzelfde streperige effect te creëren dat gebruikelijk was in de jaren veertig. Op de eerste verdieping van het huis zijn het privékantoor van Otto Frank, de keuken en het toilet nog in oorspronkelijke staat. 98 In het achterhuis is veel gedaan aan conservering en reconstructie. Hoewel het behang in het achterhuis vernieuwd is met hetzelfde patroon als het oude behang, zijn er ook enkele stukken bewaard gebleven. Zo is het behang met de groeistreepjes, de plaatjeswand in Annes kamer en de landkaartjes in de kamer van de familie Frank geconserveerd en achter glas geplaatst, om het te beschermen tegen stof en invloeden van buitenaf. 99 Bij de reconstructie van het achterhuis is de keuze gemaakt om niet de oorspronkelijke indeling van de meubelen na te bootsen. Enerzijds zou dit de doorstroom van de enorme hoeveelheid bezoekers remmen, anderzijds vond Otto Frank het belangrijk om de leegte te benadrukken die achter bleef na de inval van de Duitse soldaten in 1944, waarbij vrijwel de hele inboedel werd meegenomen. Om bezoekers toch inzicht te geven in hoe de situatie was ten tijde van de onderduik, werden er in opdracht van Otto Frank maquettes gemaakt van het pand. Deze maquettes zijn nog altijd te zien in het museum. Door tal van details uit de oorspronkelijke situatie terug te brengen, waaronder verduisteringsschermen, lichtknoppen en armaturen, is de sfeer van de jaren veertig teruggebracht. Hiermee probeert het Anne Frank Huis een authentieke ervaring in het Achterhuis te creëren. 100 Kunsthistorica Nicole Ex onderscheidt verschillende vormen van authenticiteit. Wanneer een object, of in dit geval een ruimte, niet of nauwelijks is gerestaureerd en nog zijn originele vorm heeft, spreekt Ex van materiële authenticiteit. Daarnaast onderscheidt zij conceptuele authenticiteit, waarbij voornamelijk naar de intentie van de kunstenaar of maker wordt gekeken. Bij deze vorm van authenticiteit kan er sprake zijn van ingrijpende restauratiepraktijken, zonder dat de conceptuele authenticiteit in het geding komt. In een dergelijk geval wordt echter wel de materiële authenticiteit aangetast. Alvorens het uitvoeren van een restauratie of reconstructie is het dus belangrijk om te bepalen aan welke vorm van authenticiteit de meeste waarde wordt gehecht. In het geval van het Anne Frank Huis lijkt conceptuele authenticiteit de boventoon te hebben gevoerd bij de restauratie. Hierbij is tevens 98 Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. 'Restauratie Anne Frank Huis na 12 jaar voltooid' Binnenstad nr. 179 (november 1999). Bezoek op 25 mei 2016 < binnenstad/179/annefrank.html>. 99 'Conservering kamer Anne Frank' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 25 mei 2016 < 100 'Ibidem.; Anne Frank Stichting. Anne Frank Huis. Een museum met een verhaal. Museumgids Nederlands. Amsterdam 2012: 8.; Eigen observatie in het Anne Frank Huis te Amsterdam op 21 januari

34 aandacht gebleven voor de materiële authenticiteit, zoals het behouden en conserveren van de plaatjeswand in de kamer van Anne. 101 Het Achterhuis heeft in totaal drie omvangrijke restauraties gekend. De eerste restauratie was in de periode , de tweede in Het doel van de laatste, en tevens meest omvangrijke restauratie was in de eerste plaats om het Achterhuis zo authentiek mogelijk te bewaren voor de komende generaties. Met dit uitgangspunt is er in de jaren negentig hard gewerkt om originele elementen in het Achterhuis, die herinneren aan de onderduikers, te conserveren. 102 Een stabiel klimaat is essentieel om onder meer het oorspronkelijke behang te kunnen behouden. Om deze reden is het hele museum voorzien van klimaatbeheersing. 103 In de media wordt de restauratie van het pand aan de Prinsengracht als zeer geslaagd beschouwd, omdat de meeste bezoekers niet eens zien dat er een restauratie heeft plaatsgevonden. 104 Wordt de bezoeker hiermee niet een beetje voor de gek gehouden? Anne Frank Huis: nu en in de toekomst De professionalisering van de organisatie en de publieksgerichte werkwijze zorgden ervoor dat de bezoekersaantallen en inkomsten van het Anne Frank Huis flink zijn toegenomen in de afgelopen decennia. Het museum en de stichting kunnen hierdoor zelfstandig opereren en zijn niet afhankelijk van de structurele overheidssubsidie die de organisatie eerst ontving. Sinds de openstelling van Prinsengracht voor het publiek, heeft het Anne Frank Huis verschillende gedaantes gekend, van ontmoetingsplek en actiecentrum tot museum. De stichting wil voorkomen dat het Anne Frank Huis een bedevaartsoord of gedenkplaats wordt. 'Ofschoon nauwelijks te voorkomen, mag de herinnering niet omslaan in een tomeloze verering van Anne Frank'. In plaats daarvan kunnen bezoekers bloemen en kaarsen achterlaten bij het bronzen beeldje van Anne Frank (uit 1977) aan de voet van de Westerkerk. 105 Om ook de nieuwe generatie de achtergrondkennis te bieden die nodig is om het onderduikverhaal in een bredere context te plaatsen, te begrijpen en te ervaren, is de stichting op het moment van schrijven bezig met een nieuw project. Gesteund door de BankGiro Loterij werkt de stichting aan het project 'Het Anne Frank Huis maakt zich op voor een nieuwe generatie'. Een van de elementen van dit project betekent een verandering in de museale presentatie binnen het Anne Frank Huis. In een nieuwe opstelling zal de 'grote geschiedenis' van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust aan bod komen op een nieuwe en geïntegreerde manier, samen met de 'kleine geschiedenis' van Anne Frank en de andere onderduikers. De testopstelling die in het kader van dit project aan het begin van 2015 werd 101 Ex. Zo goed als oud: 96, 'Verbouwing, uitbreiding en beheer' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 26 mei 2016 < ing-en-beheer/>. 103 Ibidem. 104 Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. 'Restauratie Anne Frank Huis na 12 jaar voltooid' Binnenstad nr. 179 (november 1999). Bezoek op 25 mei 2016 < binnenstad/179/annefrank.html>. 105 Somers. De oorlog in het museum: 108,

35 ingericht, kon op positieve reacties van de bezoekers rekenen en is om deze reden deels gehandhaafd. In 2016 zal het project verder uitgewerkt worden. 106 Naast een verandering in de museale presentatie is het museum ook bezig met het creëren van extra ruimte, om de bezoekersfaciliteiten en de logistiek rondom de entree te verbeteren. De Anne Frank Stichting is in gesprek met Woonstichting De Key om twintig studentenwoningen, die onderdeel uitmaken van de nieuwbouw grenzend aan het Anne Frank Huis, te kunnen aankopen. Een van de wensen die het museum met deze aankoop hoopt te kunnen realiseren, is het verbeteren van de ingang voor individuele bezoekers en het creëren van een aparte groepeningang. Daarnaast wil het museum extra educatieve ruimte realiseren om beter te kunnen voldoen aan de enorme vraag naar educatieve ontvangsten. 107 Om de doorstroom van bezoekers te verbeteren werkt het museum sinds 1 mei j.l. met een ander toegangssysteem. Van 9.00 uur tot uur kunnen alleen bezoekers met een vooraf gekocht online toegangskaartje het museum bezoeken. Tussen uur en sluitingstijd kunnen bezoekers aan de kassa van het Anne Frank Huis een kaartje kopen. Het lijkt een goede stap om de immer toenemende bezoekersstroom te reguleren, voordat de infrastructuur van het museum wordt aangepakt. 108 Desalniettemin zullen de grootschaligheid van de bezoekersstroom en de kleinschaligheid van het gebouw voor de organisatie altijd een spanningsveld blijven vormen, waarin de authenticiteit telkens opnieuw bevraagd zal worden 'Presentaties' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 26 mei 2016 < nl/sitewide/organisatie/jaarverslag-2015/museum/presentaties/>. 107 'FAQ: Meer ruimte voor Anne Frank Huis' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 26 mei 2016 < 'Presentaties' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 26 mei 2016 < Sitewide/Organisatie/Jaarverslag-2015/Museum/Presentaties/>. 108 'Online kaartverkoop' Anne Frank Stichting. Versie onbekend. Bezoek op 20 mei 2016 < 109 Eveline Oostendorp. 'Huiselijk geweld in het Anne Frank Huis en het Rembrandthuis?' Scriptie. Universiteit Utrecht,

36 2 Het Rijksmuseum De Holocaust in breder perspectief Onder begeleiding van dertien fanfarekorpsen, vuurwerk in de nationale kleuren, een oranje loper en toenmalig koningin Beatrix werd het Rijksmuseum in Amsterdam officieel heropend op 13 april Wim Pijbes, algemeen directeur, formuleerde het motto van het nieuwe Rijksmuseum als gevoel voor schoonheid en besef van tijd 110. In het kader van de heropening heb ik destijds het vak 'Het nieuwe Rijksmuseum: interieur en inrichting' aan de Universiteit van Amsterdam gevolgd. Hoewel tijdens het vak geen speciale aandacht werd besteed aan de objecten uit de Tweede Wereldoorlog, werd mijn interesse wel gewekt tijdens een rondleiding op zaal. Hoe presenteert een museum dat niet is toegespitst op de Tweede Wereldoorlog en Holocaust, objecten uit deze periode? Hoe is de selectie die op zaal getoond wordt uitgekozen, en misschien een even interessante vraag, welke objecten uit de collectie worden níet aan de bezoeker getoond, en waarom? Het nieuwe Rijks Na tien jaar verbouwen presenteerde het Rijksmuseum zich bij de heropening als hét nationale museum voor kunst en geschiedenis. Naast een enorm omvangrijke verbouwing aan het gebouw is ook de vaste presentatie in het museum drastisch veranderd. Waar voorheen alle disciplines een eigen afdeling hadden, wordt de huidige opstelling in het museum gekenmerkt door het combineren van verschillende disciplines in zogenaamde ensembleopstellingen. In de nieuwe opstelling worden schilderkunst, beeldhouwkunst, kunstnijverheid en Nederlandse geschiedenis gezamenlijk op zaal gepresenteerd. 111 Oorspronkelijk was het oud-directeur Ronald de Leeuw die met het idee voor de gecombineerde opstelling kwam: Je haalt mensen op de beroemde iconen binnen, en geeft ze dan nog iets meer. Dat is een vorm van koppelverkoop die mij aanspreekt. Ik wil af van de scheiding tussen geschiedenis en kunst, aldus De Leeuw. 112 In het nieuwe Rijksmuseum wordt het verhaal van Nederland chronologisch en in een internationale context gepresenteerd, waardoor de bezoeker tijdens een rondgang door de zalen een beter gevoel van de verschillende eeuwen ervaart. Na enig onderzoek blijkt deze manier van presenteren niet eens zo nieuw. Toen het Rijksmuseum in 1885 zijn intrek nam in het gebouw van architect Pierre Cuypers, werden 110 Pim van den Dool. 'Rijksmuseum na tien jaar heropend door koningin Beatrix' NRC Handelsblad. Versie 13 april Bezoek op 8 mei 2016 < nieuws/2013/04/13/rijksmuseum-na-tien-jaarheropend-door-koningin-beatrix>. 111 Stef Severt. 'Ronald de Leeuw, directeur van het Rijksmuseum.' Historisch Nieuwsblad, januari 1999 < 112 Ibidem. 36

37 kunstwerken en historische voorwerpen ook al gezamenlijk getoond. Later zouden deze collecties van elkaar gescheiden worden, waardoor aparte afdelingen ontstonden, elk ingericht met een andere discipline. Die scheiding van collecties is nu verleden tijd. Onder het motto 'mengen waar het kan, scheiden waar het moet' hebben de verschillende afdelingen in het museum samengewerkt aan een vernieuwde vaste opstelling. 113 Het Rijksmuseum zegt niet te streven naar een compleet historisch overzicht, maar het wil het publiek inzicht geven in het verleden en daarmee het heden van Nederland. In de vaste opstelling vormen de objecten het uitgangspunt, zij zijn leidend voor het narratief dat het museum aan zijn bezoekers presenteert. Door de objecten als uitgangspunt voor de opstelling te laten fungeren, gaat het museum in tegen de huidige narratieve trend in het museale veld. 114 Met verschillende grijstinten en minimalistisch meubilair, zoals de vitrines en banken, is de nieuwe inrichting ingetogen. Van een interactieve museum experience is geen sprake. In een interview in 1999 verklaarde De Leeuw over de gekozen benadering van het Rijksmuseum 'Wij zijn een echt negentiende-eeuws museum: we gaan uit van de kracht van het voorwerp. Daar ligt onze expertise. Opgeblazen foto's, druktoetsgeschiedenis op van die monitortjes, het kan natuurlijk allemaal. Wij zijn geen interactief museum, en dat willen we ook niet zijn, tenminste niet in onze opstellingen. Als instituut hebben we de plicht om niet modieus te zijn.' 115 Hoewel sinds het eind van de twintigste eeuw de rol van multimedia in museale presentaties een enorme vlucht heeft genomen, lijkt de visie van De Leeuw nog altijd actueel. Het museum biedt enige verdieping op zaal, bijvoorbeeld door het gebruik van tablets, een audiotour en inzoomers 116, maar de objecten vormen ook nu het uitgangspunt. Veel informatie en context wordt niet geëxpliciteerd in de opstelling. Gijs van der Ham, senior conservator bij het Rijksmuseum, legt uit dat dit een bewuste keuze is geweest: 'Door de informatie beperkt te houden bied je ruimte voor het op verschillende manieren beleven van de presentatie.' 117 Sinds de verbouwing maakt de afdeling twintigste eeuw deel uit van het Rijksmuseum. De cultuurgeschiedenis van het moderne Nederland van de vorige eeuw wordt in de opstelling inzichtelijk gemaakt door middel van schilderijen, fotografie, affiches, kunstnijverheid en historische voorwerpen. De objecten zijn afkomstig uit de collectie van het Rijksmuseum zelf of als bruikleen afkomstig van musea uit binnen- en 113 Ibidem. 114 Thinkie Batenburg-Mets. 'Het nieuwe Rijksmuseum?' Open Universiteit. Versie onbekend. Open Universiteit. Bezoek op 17 juni 2016 < 115 Stef Severt. 'Ronald de Leeuw, directeur van het Rijksmuseum.' Historisch Nieuwsblad, januari 1999 < 116 Inzoomers zijn kaarten die op zaal extra informatie bieden bij de gepresenteerde objecten. 117 Thinkie Batenburg-Mets. 'Het nieuwe Rijksmuseum?' Open Universiteit. Versie onbekend. Open Universiteit. Bezoek op 17 juni 2016 < museum>. 37

38 buitenland. De afdeling twintigste eeuw is opgedeeld in twee thema's, namelijk Mens en Machine ( ) en Vrijheid en Structuur ( ). 118 Kabinet van de oorlog Binnen de nieuwe vaste opstelling heeft de Tweede Wereldoorlog een apart kabinet gekregen, waarin in totaal zeven objecten tentoongesteld worden. (afb. 9) Het meest in het oog springende object is een schaakspel, dat vermoedelijk van Anton Mussert, leider van de Nationaalsocialistische Beweging (NSB) in Nederland, is geweest. Hij zou het hebben gekregen van SS-leider Heinrich Himmler in 1941, als een sinister relatiegeschenk. Het is geen standaard schaakspel, want alle schaakstukken hebben een militaire vorm. Zo is de witte koning, die symbool staat voor Duitsland, een luchtgranaat en de bruine koning is een tank. In de omlijsting van het schaakbord staan de namen van de landen die in 1939 en 1940 door Duitsland werden aangevallen, of die Duitsland van plan was om aan te vallen. Het schaakspel 'verheerlijkt de veroveringsdrang van nazi-duitsland in de Tweede Wereldoorlog', aldus het bijschrift. 119 Afb. 9 (links): Het kabinet met het thema 'Tweede Wereldoorlog' in de vaste opstelling. Foto auteur. Afb. 10 (rechts): Affiche ter aankondiging van de tentoonstelling D.O.O.D. Foto auteur. Tegenover het schaakspel hangt een jas gedragen door Isabel Wachenheimer, een joodse vrouw, tijdens haar verblijf in concentratiekamp Lenzing-Pettighofen in Oostenrijk. In oktober 1944 werd Isabel Wachenheimer samen met nog circa vijfhonderd andere vrouwen vanuit Auschwitz-Birkenau naar het werkkamp in Oostenrijk gebracht. Ze overleefde de oorlog en voorzag de jas later van haar familienaam, door middel van een label onder de kraag. In dezelfde vitrine ligt een fotoalbum van de familie Wachenheimer. Na het overlijden 118 'Gevoel voor schoonheid en besef van tijd' Rijksmuseum. Versie 4 april Rijksmuseum. Bezoek op 21 juni 2016 < 119 Ibidem. 38

39 van Isabel zijn de objecten aan het licht gekomen, en zijn de jas en het fotoalbum in 2011 in bruikleen gegeven aan het Rijksmuseum. 120 Door de concentratiekampjas en het fotoalbum samen in een vitrine te presenteren, hoopt het Rijksmuseum de bezoeker een idee te geven wie het meisje was, dat de jas heeft gedragen. Harm Stevens, conservator afdeling Geschiedenis van het Rijksmuseum, zegt over de presentatiewijze in het kabinet over de Tweede Wereldoorlog: 'Je wil duidelijk maken dat het gaat over mensen. Dat het niet gaat over zes miljoen, [ ] maar je wil de bezoeker zich als het ware laten identificeren met dat ene leven. [ ] En zo'n fotoalbum biedt daar een soort van ingang toe'. 121 Fotoalbums zijn direct herkenbaar voor de bezoeker, en daardoor een beproefde methode om een persoonlijk verhaal binnen een museale opstelling over te brengen. De voorwerpen in het kabinet kunnen beide de functie van semiofoor vervullen om een verhaal te vertellen. 122 Op die manier kan de bezoeker zich identificeren met het verhaal van iemand als Isabel Wachenheimer. In de vernieuwde opstelling in het Rijksmuseum, en dus ook in het kabinet over de Tweede Wereldoorlog, worden de objecten gebruikt om in te zoomen op een bepaald aspect van de tijd. 'Je wil niet een heel groot verhaal vertellen over de oorlog: in 1939 valt Duitsland Polen binnen, daar is het museum niet voor. Wij zoomen eigenlijk steeds in. En zo'n voorwerp is een soort anekdote eigenlijk'. 123 Zo is de jas een tastbaar bewijs van de mensonterende ervaringen die Isabel Wachenheimer in het werkkamp heeft moeten doorstaan. Na de oorlog was de jas een van de schaarse persoonlijke bezittingen die zij nog bezat, wat mogelijk verklaard waarom zij hem heeft bewaard en de jas nu aan het museum is overgeleverd. In de audiotour komt mevrouw Eliel-Wallach aan het woord, die samen met Isabel Wachenheimer in het werkkamp zat: 'Ik denk dat Isabel de jas bewaard heeft, want het was een belangrijk stuk van haar identiteit.' 124 Stevens benadrukt dat het verhaal achter de jas het juist tot zo'n interessant object maakt. Dat het Rijksmuseum in de opstelling Tweede Wereldoorlog het vooral in het kleine heeft gezocht, is ook terug te zien op een van de wanden van het kabinet. Sinds april 2016 hangen er drie getekende zelfportretten van Cor van Teeseling. Hij maakte de portretten tijdens zijn opsluiting in een dodencel aan de Weteringschans in Amsterdam. In totaal heeft het Rijksmuseum ongeveer honderdzestig tekeningen van Van Teeseling in de collectie. 125 De zelfportretten zijn voor een periode van vier maanden tentoongesteld in het kabinet, daarna 120 Ibidem. 121 Harm Stevens, conservator afdeling Geschiedenis Rijksmuseum, telefonisch interview. 22 juni Ibidem.; Semioforen zijn symboolgeladen voorwerpen, die hun waarde en betekenis ontlenen aan de geschiedenis die eraan verbonden is. Een semiofoor vertegenwoordigt een geschiedenis van betekenissen, die wordt opgebouwd door contextveranderingen en interactie met de gebruiker. Bron: Pomian. De oorsprong: Ibidem ste eeuw 1ste helft (45 minuten). Mobiele audiotour applicatie. Rijksmuseum Amsterdam, jaar van uitgave onbekend. 125 Baruch. 'Ik beschouw':

40 moeten ze van zaal in verband met de gevoeligheid van het papier. Op 5 mei 2016 werd er in het Rijksmuseum een lezing gehouden in het kader van 'Huizen van Verzet', waarbij verzetsman Van Teeseling één van de onderwerpen was. De lezing vormde een concrete aanleiding om de zelfportretten op zaal te hangen. 126 Door de tekeningen tentoon te stellen speelt het Rijksmuseum niet alleen in op de actualiteit, maar wordt er tegelijkertijd een extra laag aan de opstelling toegevoegd. Claartje Wesselink stelt dat de tekeningen van Van Teeseling de kant van het verzet symboliseren. De jas van Isabel Wachenheimer interpreteert zij als een symbool van het slachtofferschap, terwijl het schaakspel staat voor het daderschap. Harm Stevens nuanceert deze opvatting enigszins en stelt dat de jas inderdaad gezien kan worden als slachtoffererfgoed, maar tegelijkertijd is het volgens hem een vorm van dadererfgoed. De jas is immers ontworpen door de SS. In het object zijn dus beide elementen terug te vinden. 'Het één sluit het ander niet uit, en die dubbele betekenis is interessant', aldus Stevens. 127 Op het moment van schrijven is er naast de tekeningen van Cor van Teeseling nog een object tijdelijk aan het kabinet toegevoegd. 128 Het gaat om een affiche ter aankondiging van de tentoonstelling De Olympiade Onder Dictatuur kortweg D.O.O.D., die een protest was tegen de Olympische Spelen in 1936 in Berlijn en tegen de officiële Duitse Olympiade tentoonstelling. (afb. 10) D.O.O.D. werd georganiseerd door de Bond van Kunstenaars ter Verdediging van de Kulturele Rechten (BKVK), een organisatie opgericht in 1935 als cultureel front tegen het fascisme. 129 Ook in dit object is het thema verzet terug te vinden. Kritiek De afdeling in het vernieuwde Rijksmuseum heeft flink wat kritiek te verduren gehad. Zo stelde Carel Blotkamp, emeritus hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Vrije Universiteit Amsterdam, dat de collectie van het Rijksmuseum op het gebied van de twintigste eeuw een achterstand heeft die niet meer ingehaald kan worden. Een van de aspecten waar Blotkamp kritisch over was, is het historische component in de opstelling. Deze is volgens hem te beperkt. Het kabinet van de Tweede Wereldoorlog heeft dezelfde kritiek gekregen. 130 Ad van Liempt, journalist en televisiemaker, is dezelfde mening toebedeeld: de 126 Harm Stevens, conservator afdeling Geschiedenis Rijksmuseum, telefonisch interview. 22 juni 2016.; 'Schatten uit de gevangenis' 4 en 5 mei Amsterdam. Versie onbekend. 4 en 5 mei comité. Bezoek op 23 juni 2016 < 127 Claartje Wesselink, gastonderzoeker Rijksmuseum, telefonisch interview. 16 juni 2016.; Harm Stevens, conservator afdeling Geschiedenis Rijksmuseum, telefonisch interview. 22 juni Het affiche hangt op de wand tegenover de zelfportretten van Cor van Teeseling, rechts van de vitrine met de concentratiekampjas. Op afb. 9 valt deze wand net buiten beeld. 129 'Affiche De Olympiade Onder Dictatuur (D.O.O.D.), Johan Jacob Voskuil, 1936' Rijksmuseum. Versie onbekend. Rijksmuseum Amsterdam. Bezoek op 25 juni 2016 < nl/zoeken/objecten?q=de+olympiade+onder+dictatuur&p=1&ps=12&st=objects&ii=0#/ng ,0>. 130 Thinkie Batenburg-Mets. 'Het nieuwe Rijksmuseum?' Open Universiteit. Versie onbekend. Open Universiteit. Bezoek op 17 juni 2016 < museum>. 40

41 Tweede Wereldoorlog komt er nogal bekaaid vanaf. Van Liempt uitte zijn onvrede destijds onder meer in een televisieoptreden bij De Wereld Draait Door. 'Als je een historisch museum bent, kun je de Tweede Wereldoorlog niet met twee stukken afdoen. Ik vind het lachwekkend', zo stelde hij. 131 Harm Stevens reageert op de kritiek: 'Als je het [de afdeling twintigste eeuw] een soort van boekhoudkundig bekijkt, dan zou je kunnen zeggen dat in die periode de oorlog [ ] het allerbelangrijkste is. Dat zal ik meteen toegeven. En dan komt de oorlog er misschien betrekkelijk bekaaid vanaf.' 132 Stevens is echter van mening dat de enormiteit van de Sjoa niet per se vraagt om een enormiteit aan objecten om het onderwerp te behandelen. 'Je doet er altijd te weinig aan, aan de oorlog, ben ik bang'. 133 Het presenteren van de tekeningen van Cor van Teeseling en het affiche van D.O.O.D. is dan wel geen direct gevolg van de kritiek die er op de opstelling is geweest, maar komt critici wel enigszins tegemoet. Op de zijwanden van het kabinet zullen in de toekomst vaker voornamelijk papieren objecten tentoongesteld worden. Hierdoor ontstaat er een opstelling die meer gelaagd is dan voorheen, toen net na de heropening alleen het schaakspel, de jas en het fotoalbum gepresenteerd werden. 134 Op zaal zijn er verder weliswaar weinig uitwijkmogelijkheden, maar het Rijksmuseum neemt de kritiek wel ter harte. Door onderzoek te doen, te publiceren over het onderwerp en objecten uit de eigen collectie uit te lenen voor andere tentoonstellingen, probeert het Rijksmuseum meer te doen aan de Tweede Wereldoorlog, dan alleen het tonen van objecten in het kabinet. Het faciliteren van een speciaal programma rondom 4 en 5 mei, in samenwerking met Huizen van Verzet, is nog één van die uitingen die het museum buiten de vaste opstelling laat zien. 135 Een open zenuw Wesselink stelt dat naast slachtofferschap, daderschap en verzet in feite alleen de representatie van 'de grijze massa', zoals zij de omstanders die niet actief voor of tegen de bezetting streden typeert, ontbreekt. Het gebrek aan ruimte op de bovenste verdieping van het Rijksmuseum, waar de afdeling gelegen is, kan hierin wel als verzachtende omstandigheid beschouwd worden. Bovendien streeft het Rijksmuseum, zoals al eerder in dit hoofdstuk is benoemd, niet naar het geven van een compleet historisch overzicht. 136 De keuze voor het tentoonstellen van objecten die zich beperken tot de representatie van de jodenvervolging, de veroveringsdrang van Duitsland en het verzet, lijkt logisch. 131 'Terugkijken: Te weinig WOII in het Rijksmuseum' Historiek. Versie 11 april Bezoek op 16 juni 2016 < n.b. De 'twee stukken' waar Van Liempt op doelt, waren er op dat moment in feite drie: de kampjas en het fotoalbum van Isabel Wachenheimer en het schaakspel. 132 Harm Stevens, conservator afdeling Geschiedenis Rijksmuseum, telefonisch interview. 22 juni Ibidem. 134 Ibidem. 135 Ibidem. 136 Claartje Wesselink, gastonderzoeker Rijksmuseum, telefonisch interview. 16 juni

42 Tegelijkertijd is het een interessante keuze binnen de context van het Rijksmuseum. Want waarom wordt er juist aan deze thema's aandacht besteed? Of misschien nog een interessantere vraag: waarom worden bepaalde objecten níet op zaal getoond? Er is één object dat, ondanks dat het niet op zaal gepresenteerd wordt, toch de gemoederen bezig houdt: het schilderij De Nieuwe Mens. 137 (afb. 11) Wanneer Henri van de Velde het werk precies heeft gemaakt is niet bekend. Het Rijksmuseum dateert het schilderij tussen 1906 en Wel is bekend dat het in 1939 werd geschonken aan Anton Mussert net als het schaakspel en het werk tijdens de Tweede Wereldoorlog op zijn werkkamer op het hoofdkantoor van de NSB heeft gehangen. De Nieuwe Mens is onder meer omstreden omdat de afbeelding in 1942 werd gebruikt als nationaalsocialistisch propagandamiddel op ansichtkaarten en posters. Claartje Wesselink concludeert in haar proefschrift bovendien op grond van iconografisch onderzoek en de (her)interpretatie van historische bronnen, dat het schilderij van Van de Velde een fascistische ontstaansbetekenis heeft. 138 Het schilderij is een controversieel en daardoor spannend object om tentoon te stellen. Desondanks kiest Harm Stevens ervoor om het niet te laten zien. Een belangrijke reden hiervoor is dat het werk de balans in het kabinet zou verstoren. Het schilderij van Van de Velde meet maar liefst 227 x 172 centimeter, een enorm formaat in vergelijking met de omvang van het kabinet. Het ophangen van het werk zou een forse stempel drukken op de uitstraling van het kabinet, wat morele connotaties met zich meebrengt. Wesselink verwoordt het als volgt: 'Om het gechargeerd te zeggen: het is niet alleen fout, maar ook lelijk en behoorlijk groot.' 139 Het presenteren van de Tweede Wereldoorlog vraagt om het vinden van een bepaald evenwicht: Afb. 11: Henri van de Velde. De Nieuwe Mens Tempera en olieverf op multiplex, 227cm 172cm 5,6cm. Collectie Rijksmuseum te Amsterdam. 137 Er worden verschillende spellingvarianten van de titel van het schilderij gehanteerd. In deze scriptie wordt de titel van het schilderij gespeld als De Nieuwe Mens. Deze spelling wordt door het Rijksmuseum gehanteerd en is als voorbeeld gebruikt. 138 'De Nieuwe Mens, Henri van de Velde ( ), ' Rijksmuseum. Versie onbekend. Rijksmuseum Amsterdam. Bezoek op 25 juni 2016 < Claartje Wesselink. 'Samenvatting. Kunstenaars van de Kultuurkamer. Geschiedenis en herinnering.' Versie onbekend. Universiteit van Amsterdam. Bezoek op 25 juni 2016 <file:///c:/users/yael/downloads/ samenvatting-wesselink.pdf>. 139 Claartje Wesselink, gastonderzoeker Rijksmuseum, telefonisch interview. 16 juni

43 'Als je zo'n heel groot daderding doet, dan is het alsof alles daarom draait', aldus Wesselink. 140 Stevens stelt dat een dergelijke presentatie bovendien te veel mensen voor het hoofd zou stoten: 'Het [de Tweede Wereldoorlog] is en blijft een open zenuw. Mensen worden gewoon boos [ ] als je dat laat zien en je laat niet het verzet zien. Dan krijg je commentaar.' 141 Een object om de impact van De Nieuwe Mens mee te compenseren is vooralsnog niet gevonden, en daarom hangt het werk niet op zaal. Dat betekent echter niet dat het schilderij in het depot staat te verstoffen. Net als de tekeningen van Cor van Teeseling, wordt ook De Nieuwe Mens met regelmaat uitgeleend voor tentoonstellingen buiten het Rijksmuseum. In 2007 werd het werk getoond als onderdeel van de tentoonstelling Held, over heldendom en heldenverering in Nederland, in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. In 2011 maakte het schilderij deel uit van de tentoonstelling Stemmingmakerij. Voorwaarts achterwaarts in de moderne kunst, in het Gemeentemuseum in Den Haag. Drie jaar later, in 2014, was het schilderij als één van de honderd objecten te zien in de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen in de Kunsthal in Rotterdam. 142 De kritiek op het kabinet van de Tweede Wereldoorlog in het Rijksmuseum en de reacties die De Nieuwe Mens en ander dadererfgoed oproept bij het publiek, zijn allemaal manifestaties van het feit dat de Tweede Wereldoorlog nog altijd gevoelig ligt. Het is een open zenuw. Er bestaan geen universele wetten voor het presenteren van de Tweede Wereldoorlog, alleen een gevoel voor wat goed is en wat niet. Het presenteren van zogenaamd dadererfgoed vraagt om een behoedzame en duidelijke benadering, maar zelfs dan is het haast onvermijdelijk dat er mensen zullen zijn die er aanstoot aan nemen. 143 Nieuwe directeur, nieuw geluid? Iedere museumdirecteur legt andere accenten binnen zijn of haar organisatie. Zo ook in het Rijksmuseum. Onder het directoraat van Ronald de Leeuw, die van 1996 tot 2008 de scepter zwaaide, kwam er een versterkte aandacht voor de twintigste-eeuwse kunst en geschiedenis. Hierbij zou ook aandacht zijn voor de zwarte bladzijdes uit het verleden. De aankoop van De Nieuwe Mens in 2007 gebeurde met deze gedachte in het hoofd. Toen het werk na veel onderhandelingen werd aangekocht stond het het museum dan ook voor ogen dat het schilderij onderdeel zou gaan uitmaken van de nieuwe vaste opstelling. Met de komst van Wim Pijbes als hoofddirecteur vond dit echter geen doorgang Ibidem. 141 Harm Stevens, conservator afdeling Geschiedenis Rijksmuseum, telefonisch interview. 22 juni Wesselink. Kunstenaars van de Kultuurkamer. Diss.: 273.; 'De Nieuwe Mensch' Twee Wereldoorlog. Versie Nationaal Comité 4 en 5 mei. Bezoek op 12 juli 2016 < 143 Assmann, Geschichte im Gedächtnis, Aangehaald in: Wesselink. Kunstenaars van de Kultuurkamer. Diss.: Stef Severt. 'Ronald de Leeuw, directeur van het Rijksmuseum.' Historisch Nieuwsblad, januari 1999 < 43

44 Onder Pijbes' leiding rezen er andere ideeën over de presentatie van de Tweede Wereldoorlog in het Rijksmuseum. Het resultaat van deze ideeën is nu op zaal te zien, op de huidige afdeling twintigste eeuw. Het 'oorlogskabinet' kent een betrekkelijk minimalistische presentatie, als gevolg van het samenkomen van kunsthistorische en herinneringspolitieke motieven. 145 Op 30 mei 2016 werd bekend gemaakt dat Taco Dibbits Wim Pijbes zal opvolgen als hoofddirecteur van het Rijksmuseum. Zal zijn nieuwe functie gevolgen hebben voor de presentatie van de Tweede Wereldoorlog in het museum? Dibbits is sinds 2002 verbonden aan het Rijksmuseum en bekleedt sinds 2008 de functie van directeur Collecties. 146 In die hoedanigheid speelt hij dus al langere tijd een belangrijke rol bij het denken over de inrichting en de presentatie in het Rijksmuseum. Van huis uit is Dibbits kunsthistoricus en dus met name vanuit de inhoud gedreven. Hij is 'bij uitstek in staat verder vorm te geven aan de voortgang van het proces van vernieuwing en ontwikkeling, noodzakelijk om de bezoeker van het museum steeds weer te inspireren en te verbazen', zo staat beschreven in het persbericht over zijn benoeming. 147 Het is niet waarschijnlijk dat er onder Dibbits' leiding op korte termijn grote veranderingen in het kabinet over de oorlog zullen worden doorgevoerd. 'Je kunt allerlei concepten bedenken, maar het museum is geen boek waar je plaatjes bij zoekt. Uitgangspunt is toch de collectie zelf. De verzameling dicteert. Hebben we iets niet in huis, dan kunnen we het niet tonen', aldus Dibbits. 148 Bovendien gelooft hij in het belang van het voorwerp op zich, en de emotie die het kan oproepen: 'Het belang van emotie is te veel naar de achtergrond verdwenen. Elke aankoop moet tegenwoordig kunsthistorisch verantwoord worden, terwijl je gewoon het mooiste werk wilt hebben. Iets dat je raakt. En dat kan zelfs heel lelijk zijn. [...] Het gaat om zeggingskracht. Wat we laten zien moet authentiek en uniek zijn.' 149 De concentratiekampjas van Isabel Wachenheimer is een mooi voorbeeld van een object dat emotie bij de bezoeker kan oproepen. Over het belang van authentieke objecten zijn Taco Dibbits en Harm Stevens het eens. Stevens: 'Wij zijn natuurlijk altijd heel erg gericht op een authentiek voorwerp. En dat wil je laten zien, daar gaat het hele museum eigenlijk over.' Wesselink. Kunstenaars van de Kultuurkamer. Diss.: 'Taco Dibbits nieuwe hoofddirecteur Rijksmuseum' Rijksmuseum. Versie 30 mei Rijksmuseum Amsterdam. Bezoek op 25 juni 2016 < 147 'Taco Dibbets nieuwe hoofddirecteur Rijksmuseum' Historiek. Versie 30 mei Bezoek op 16 juni 2016 < >. 148 Rutger Pontzen. 'Dibbits wil van het Rijks een nationalistisch instituut maken' de Volkskrant. 30 mei de Volkskrant. Bezoek op 17 juni 2016 < 149 Ibidem. 150 Harm Stevens, conservator afdeling Geschiedenis Rijksmuseum, telefonisch interview. 22 juni

45 3 Kamp Westerbork Oorlogserfgoed en authenticiteit In de pendelbus vanaf Herinneringscentrum Kamp Westerbork, op weg naar het voormalig kampterrein, worden mijn medepassagiers en ik attent gemaakt op de omgeving. De bus rijdt op dat moment over een smalle weg, die een groen, bebost gebied doorkruist. De bomen die er staan zijn pas na de Tweede Wereldoorlog door Staatsbosbeheer geplant. Voorheen was dit alles een kale heidevlakte ver weg van de bewoonde wereld, zo vertelt een stem door de luidsprekers, met daarop een metropool van hout: kamp Westerbork. 151 Het ontstaan van Durchgangslager Westerbork Vanaf het moment dat Hitler aan de macht komt in 1933, wordt er jacht gemaakt op zijn politieke tegenstanders. Joden krijgen het vanaf dan steeds moeilijker en worden systematisch, stap voor stap geïsoleerd. Na de Reichskristallnacht op 9 november 1938 neemt het aantal Duitse joden dat naar Nederland vlucht flink toe. Een jaar later wordt het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork gebouwd met als doel het opvangen van deze joodse vluchtelingen. 152 Wanneer in 1940 Duitsland Nederland binnenvalt proberen de inwoners van het vluchtelingenkamp te ontkomen, maar het evacuatieplan dat was opgesteld faalt. Daarop nemen de Nederlandse autoriteiten het besluit om alle joodse vluchtelingen in Westerbork onder te brengen. Zelfs de evacués die al een nieuw onderkomen hadden gevonden, worden door het ministerie van Justitie opgespoord en teruggebracht naar het kamp. Vanaf dat moment worden de regels strenger. De inwoners moeten 's ochtends en 's middags op appèl staan, de censuur op inkomende en uitgaande post wordt aangescherpt en fietsen zijn ineens verboden. Het kamp militariseert en wordt hermetisch van de buitenwereld afgesloten. Er komen omheiningen van prikkeldraad en zeven wachttorens verspreid over het terrein om de bewoners in de gaten te houden. 153 Het besluit van de nazi's tot systematische uitroeiing van de joden aan het begin van 1942, had ook gevolgen voor Westerbork. Vanaf 1 juli dat jaar is Westerbork officieel een Polizeiliches Judendurchgangslager en wordt de leiding overgenomen door de Sicherheitspolizei. Kamp Westerbork is voornamelijk bekend door de periode van 1942 tot In de drie jaar dat Westerbork als doorgangskamp voor op transport gestelde joden 151 Eigen observatie tijdens een bezoek aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork te Hooghalen op 24 juni 'Voorgeschiedenis' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 27 juni 2016 < index.html#/index>. 153 'Mei 1940' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < 45

46 functioneert, zijn er in totaal bijna mensen weggevoerd naar vernietigingskampen als Auschwitz en Sobibor. Slechts 5000 van hen overleefden de oorlog. 154 Na de bevrijding in 1945 heeft het kampterrein verschillende groepen bewoners gekend. Direct na de oorlog was het een interneringskamp voor NSB'ers en collaborateurs. In 1948 werd Westerbork een opvangplek voor militairen die uit Nederlands-Indië afkomstig waren, of juist zouden vertrekken naar Nederlands-Indië. Toen Indonesië onafhankelijk werd kwamen er circa soldaten van het Koninklijke Nederlands-Indische Leger naar Nederland. Veel van de soldaten vonden samen met hun gezin onderdak in voormalig kamp Westerbork. Van 1950 tot 1971 woonden de Molukkers in het kamp, dat was omgedoopt tot Woonoord De Schattenberg. 155 Afbraak en herinnering Aan het eind van de jaren vijftig lag er het besluit dat De Schattenberg ontruimd moest worden. Dat alle barakken daarna afgebroken zouden worden, was vanzelfsprekend. Een brand in 1958, waarbij drie barakken vernietigd werden en één onbewoonbaar, zorgde ervoor dat de uittocht van bewoners in een stroomversnelling kwam. In 1971 verlieten de laatste bewoners onder dwang het kamp. 156 Zoals reeds is aangehaald in de voorgaande hoofdstukken was er in de eerste decennia na de oorlog nauwelijks aandacht voor de Holocaust. Deze ontwikkeling is ook te zien in de geschiedenis van kamp Westerbork. Tot 1971 is het kamp zonder discussie, continue en door verschillende groeperingen in gebruik geweest. Van het conserveren van het kamp zoals het ten tijde van de Tweede Wereldoorlog was, was absoluut geen sprake. 'De autoriteiten mogen van ons er verder mee doen wat ze willen', aldus de Joodse voormannen op het moment dat hun mening werd gevraagd over de afbraak van het terrein. 157 Met de afbraak van de laatste barakken aan het begin van de jaren zeventig, werden de sporen van de geschiedenis van Westerbork uit het landschap gewist. 158 Voor het oprichten van een monument om de verschrikkelijkheden van Westerbork ' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < ml#>.; ' Transporten' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < 155 'Molukkers in Schattenberg (Kamp Westerbork)' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 27 juni < schattenberg.html>.; 'Indische Nederlanders' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni < 156 'Vertrek en opheffing woonoord' Kamp Westerbork. Vers ie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni < 157 'Monument en afbraak' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 26 juni < 158 Ibidem. 46

47 te herdenken was lange tijd net zo min draagvlak als voor het behouden van de barakken. De enkele vroege initiatieven voor monumenten die werden ondernomen, kregen geen bijval. 'Een monument in Westerbork zal zeker voor het nageslacht geen enkele betekenis hebben', was destijds de opvatting. 159 Een standpunt waar we ons anno 2016 nauwelijks iets bij voor kunnen stellen. Vanaf de jaren zestig komt er mondjesmaat meer aandacht voor het joodse leed. Het initiatief van het provinciaal bestuur van Drenthe om een monument op te richten in Westerbork kreeg vooral van de tweede generatie steun. De generatie oorlogsoverlevenden had nog geen behoefte aan een dergelijk monument. Het Nationaal Monument, ontworpen door oud-kampgevangene Ralph Prins, kwam er toch en werd op 4 mei 1970 onthuld door koningin Juliana. 160 (afb. 12) Opvallende afwezigen bij deze onthulling waren de kampoverlevenden. Zij waren niet uitgenodigd voor de plechtigheid. In september van hetzelfde jaar organiseerde het Nederlands Auschwitz Comité om die reden een tweede onthulling. Hier waren zo'n honderdvijftig overlevenden bij aanwezig. Tegenwoordig speelt het monument ieder jaar een belangrijke rol tijdens de Dodenherdenking op 4 mei. 161 Afb. 12: Het Nationaal Monument ontworpen door Ralph Prins. De 93 bielzen onder de rails symboliseren de 93 transporten die vanuit Westerbork zijn vertrokken. De vier losse bielzen aan het eind staan voor de transporten die van elders naar Oost-Europa vertrokken. Foto auteur. 159 Ibidem. 160 'Monument en afbraak' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 26 juni < 161 'Nationaal Monument Westerbork' Kamp Westerbork. Vers ie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 26 juni < nationaal-monument-westerbork/index.html#/index>. 47

48 Herinrichting Gevoed door de veranderende herinneringscultuur in Nederland ontstond de wens voor het bouwen van een informatiecentrum over Westerbork, vlakbij de plek waar het kamp ooit had gestaan. Manja Pach, kind van een kampoverlevende, kreeg het eerste idee hiertoe, toen zij op 4 mei 1971 de Dodenherdenking bij het Nationaal Monument bijwoonde. Op de website van kamp Westerbork beschrijft zij: Op het kampterrein waren slopers bezig de boel af te breken, en die gingen om acht uur gewoon door. Dat was zó absurd, ik was zó perplex [ ]. Ik kon eigenlijk nog maar één ding denken: het moet nu meteen ophouden met slopen! 162 Het huidige Herinneringscentrum werd vooraf gegaan door kleinere aanpassingen op het terrein. Een vitrine was de eerste vorm van informatievoorziening die werd geplaatst in Twee jaar later werd er tevens een maquette van het kampterrein geplaatst. In het voorjaar van 1983, bijna veertig jaar na de bevrijding, werd Herinneringscentrum Kamp Westerbork geopend door toenmalig koningin Beatrix. Vanaf dat moment staan herinnering, herdenking en bezinning centraal in het Herinneringscentrum. Tot op de dag van vandaag zijn dit de pijlers van de organisatie. Daarnaast neemt educatie een belangrijke plek in het beleid in. 163 In het openingsjaar wist het Herinneringscentrum al bezoekers te trekken. Dat oversteeg ver de verwachting van bezoekers. Al vrij snel na de opening moesten de organisatie en het gebouw uitgebreid worden om de belangstelling te kunnen bijbenen. Door de grote toestroom van bezoekers voor het Herinneringscentrum, kon het nabijgelegen kampterrein ook op meer aandacht rekenen. In de loop der jaren is het aantal bezoekers gestegen naar circa per jaar. 164 Het feit dat de meeste bezoekers de staat van het kampterrein van voor de sloop niet kennen, heeft invloed op de manier waarop zij naar het landschap kijken. Het gemis van enige zichtbaarheid van het voormalige kamp wordt sterker gevoeld, naarmate Westerbork meer bezoekers trekt. Hoewel het Herinneringscentrum en het Nationaal Monument op aansprekende wijze de essentie van het bestaan van het kamp de deportaties wisten weer te geven, was de context waarin dit alles plaatsvond niet langer herkenbaar. Ondanks dat enkele originele bouwwerken bewaard zijn gebleven, zoals de aardappelbunker gelegen naast het Nationaal Monument en de SS-schuilbunker, was een veelgehoorde reactie toentertijd dat men de aanwezigheid van een barak miste 'Een leeg terrein' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 27 juni 2016 < /index>. 163 'Geschiedenis Herinneringscentrum' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 28 juni 2016 < /organisatie/geschiedenis/index.html#/index>. 164 'Originele goederenwagons op terrein kamp Westerbork' Kamp Westerbork. Versie 3 december Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 26 juni 2016 < /museum/nieuws/detail.html?id=39850#/index>. 165 'Een leeg terrein' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 27 juni 2016 < 48

49 Een symbolische herinrichting van het terrein werd begin jaren negentig in gang gezet. Op de website van Herinneringscentrum Kamp Westerbork staat als eis aan het herinrichtingsplan omschreven, dat ze enig beeld en enig gevoel geven van wat zich daar heeft afgespeeld'. 166 De suggestie om barakken of andere bouwwerken te herbouwen om dit te bewerkstelligen, werd afgewezen. De reconstructies zouden niet authentiek zijn en daardoor als kitsch worden ervaren. Bovendien was de kale heidevlakte waar het kamp zich oorspronkelijk op bevond inmiddels veranderd in een groen, bebost gebied, waardoor het oproepen van een bepaalde sfeer of stemming extra moeilijk was geworden. In plaats van barakken te herbouwen werden door middel van taluds en minimalistische reconstructies van beton, de plaats en grootte van de verschillende barakken aangeduid. 167 (afb. 13) Door de aanpassingen is een groen, parkachtig landschap ontstaan met hier en daar sporen die herinneren aan de zwarte geschiedenis van de plek. Sinds de herinrichting heeft ook het monument De stenen een prominente plek op het terrein, op de voormalige appèlplaats van het kamp. 168 Afb. 13: Taluds en betonnen reconstructies moeten bezoekers een indruk geven van de omvang van de barakken die ooit op het terrein stonden. Foto auteur. Het versterken van de zeggingskracht van het voormalig kampterrein was het uitgangspunt voor de herinrichting. Om dit te bereiken werd de nadruk gelegd op educatie. Het gebied moest een dynamische functie krijgen en totaal niet het karakter van een monument hebben. Door met respect voor de geschiedenis verspreid over het terrein 'informatiedragers en associatieve elementen' te plaatsen, moest de historische plek weer herkenbaar worden voor bezoekers. Prinses Margriet opende op 16 juni 1992 officieel het terrein/index.html#/index>. 166 Ibidem. 167 Hijink. 'De musealisering van de kampen': 133. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: 'Monumenten' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 27 juni 2016 < 49

50 heringerichte terrein. 169 Tussen restauratie en entertainment Ruim twintig jaar na de eerste herinrichting van het kampterrein is er opnieuw de wens om het terrein aan te passen. Het denken over de omgang met Holocausterfgoed is veranderd. De jonge generaties die de oorlog niet zelf hebben meegemaakt kennen de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en kamp Westerbork alleen nog van verhalen. De symbolische en minimalistische wijze waarop het kampterrein destijds is heringericht, heeft voor deze jonge generaties niet dezelfde zeggingskracht als voor hun ouders en grootouders. 170 Om met succes het verhaal van kamp Westerbork en de Holocaust te kunnen blijven vertellen zijn er opnieuw aanpassingen nodig. Herinneringscentrum Kamp Westerbork beseft zich echter maar al te goed dat er nu slechts fragmenten over zijn van wat het kamp ooit is geweest. Er is een historische plek, er zijn nog enkele originele bouwwerken en er zijn historische artefacten die direct verbonden zijn met de geschiedenis van het terrein, maar het kamp zelf bestaat niet meer. 171 Hoe kun je bezoekers iets laten ervaren dat er niet meer is? Deze vraag vormde de leidraad voor recente veranderingen die zijn aangebracht op het kampterrein. Zoals op de website van de organisatie staat beschreven: 'Herinneringscentrum Kamp Westerbork tracht in de komende jaren de relatie met het verleden zo goed mogelijk in te vullen.' 172 Wat is de juiste invulling van het kampterrein? Herinneringscentrum Kamp Westerbork werpt zelf enkele boeiende vragen op, die het dilemma van de organisatie illustreren: 'Moeten we de stilheid, de rust, de sereniteit van deze bijzondere plek laten zoals deze nu is en niet verstoren met de herbouw van een barak? Of vullen we de aura van de historische plek juist te weinig in om het voldoende zeggingskracht te laten hebben voor jongere bezoekers? En als dat het geval is, hoe dienen we dat te doen? Wat mogen we doen, om de geschiedenis die er zich heeft afgespeeld beter leesbaar, zichtbaar, invoelbaar te maken? En, zo ja, waar ligt de grens? Of is er juist alle reden om grote 169 'Een leeg terrein' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < 170 'Herinrichting' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < #/index>. 171 'Een leeg terrein' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < 172 'Herinrichting' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 24 juni 2016 < #/index>. 50

51 creëren. 174 Herinneringscentrum Kamp Westerbork heeft gekozen voor de eerste methode, terughoudendheid te betrachten, ja zelfs het aanzicht te laten zoals het nu eenmaal door het verleden van 70 jaar tot ons is gekomen? Ligt de keuze op informeren en kennisoverdracht of krijgt juist het ervaren, het beleven de nadruk? En hoe voorkom je dat visualisatie via populariseren niet wordt tot banalisering? [ ] Wat we ook doen, een ding dienen we ons met nadruk te beseffen: kamp Westerbork bestaat niet meer.' 173 De keuzes waar Herinneringscentrum Kamp Westerbork voor staat, zijn illustratief voor de hedendaagse erfgoedpraktijk in Nederland. In zijn tekst De oorlog als beleving schetst Rob van der Laarse twee tegengestelde tendensen, in de wijze waarop wordt omgegaan met erfgoed van de Holocaust. Enerzijds spelen musea door middel van narratieve contextualisering in op het gevoel van de bezoeker. Door de manier van presenteren moet de bezoeker zich kunnen identificeren met het tentoongestelde erfgoed en het achterliggende verhaal van deze objecten. Anderzijds zijn er musea die ervoor kiezen om door middel van 'de macht van het getal' een boodschap over te brengen op de bezoeker. Hierbij wordt een schokeffect nagestreefd, door bijvoorbeeld een multimediale museum experience te waarbij de presentatie overwegend klein en intiem is gehouden door het vertellen van persoonlijke verhalen, aan de hand van persoonlijke, authentieke voorwerpen. De gereconstrueerde barak in de opstelling, waarin bezoekers een kijkje krijgen in de leefomstandigheden in de barak, doet geen afbreuk aan het intieme karakter van de rest van de presentatie. 175 Erfgoed en authenticiteit 'Indien de authenticiteit van een nazikamp niet meer (in zijn geheel) aanwezig is, en de zeggingskracht vergroot dient te worden, dan is de vraag wat te doen.' 176 Op het voormalig kampterrein zijn recent sporen aangebracht die het voor bezoekers mogelijk maken om het landschap te lezen en een link te leggen tussen de geschiedenis en de plek die zij bezoeken. Wanneer deze herinrichting volledig is afgerond, zal de bezoeker de samenhang van het kamp met de omgeving kunnen duiden. Een van de manieren waarop dit gebeurt, is door het terugbrengen van het oorspronkelijke spoortracé vanaf station Hooghalen. 'Het is de samenhang die kenbaar gemaakt wordt waardoor er een meerwaarde ontstaat die meer is dan 173 Ibidem. 174 Van der Laarse. De oorlog als beleving: Eigen observatie in de vaste opstelling van Herinneringscentrum Kamp Westerbork op 24 juni Hijink. 'De musealisering van de kampen': 135. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek:

52 alleen de som der delen.' 177 In 2014 werd bekend gemaakt dat Herinneringscentrum Kamp Westerbork met succes vijf originele Duitse goederenwagons had opgespoord en aangekocht. Dr. Alfred Gottwaldt, een Duitse historicus verbonden aan het Deutsches Technikmuseum Berlin en de Technische Universiteit in Berlijn, heeft met zekerheid vastgesteld dat de wagons voor 1945 gebouwd zijn. 178 Van de wagons uit deze periode is bekend dat zij allemaal door de nazi's zijn ingezet voor het vervoeren van gevangenen en militairen gedurende de oorlogsjaren. De wagons zijn zelfs op bewegend beeld vastgelegd. Door de film die kampgevangene Rudolf Breslauer in 1944 van kamp Westerbork maakte, in opdracht van kampcommandant Albert Gemmeker, zijn er unieke bewegende beelden uit het kamp overgeleverd. 179 In de film is te zien hoe gevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog op transport werden gesteld, waarbij de wagons waarin zij werden vervoerd ook duidelijk in beeld komen. Twee van de vijf aangekochte wagons zijn opgeknapt en staan sinds 12 april 2015 zeventig jaar na de bevrijding van Westerbork op het kampterrein, nabij de Rampe van waar de transporten richting het Oosten vertrokken. (afb. 14) Ze worden ingezet om het verhaal van kamp Westerbork te vertellen aan de jongere generaties. Zij hebben 'behoefte aan concrete verbeelding van de historische locatie', zo verklaart Herinneringscentrum Kamp Westerbork in het nieuwsbericht over de aankoop. 180 De twee wagons vormen daarnaast de behuizing van het audio-monument De Gesproken Namen. De transportlijsten van alle 97 transporten die uit Nederland vertrokken zijn bewaard gebleven, en bevatten de namen van alle joden en de 245 Roma en Sinti die uit Nederland zijn gedeporteerd. 365 dagen per jaar klinken deze namen uit de wagons. 181 De overige drie wagons zijn ondergebracht in het voormalige NAVO-depot in Coevorden en zullen eind 2016 worden gerestaureerd. Daarna krijgen de wagons een plaats op het oorspronkelijke spoortracé, buiten het kampterrein. Een wagon wordt geplaatst ter hoogte van het Herinneringscentrum, de andere wagon komt bij Hooghalen te staan, waar de spoorlijn een aftakking naar het kamp had. 182 De plek voor de vijfde en laatste wagon is op 177 'Herinrichting' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < #/index>. 178 'Originele goederenwagons op terrein kamp Westerbork' Kamp Westerbork. Versie 3 december Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 22 juni 2016 < nieuws/detail.html?id=39850#/index>. 179 'Westerborkfilm' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 26 juni 2016 < index.html#/index>. 180 'Originele goederenwagons op terrein kamp Westerbork' Kamp Westerbork. Versie 3 december Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 22 juni 2016 < nieuws/detail.html?id=39850#/index>. 181 'De Gesproken Namen' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 22 juni 2016 < 182 'Laatste wagons kamp Westerbork aangekomen in Nederland' Kamp Westerbork. Versie 24 mei Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 22 juni 2016 < 52

53 het moment van schrijven nog niet gespecificeerd. Afb. 14: De twee gerestaureerde wagons op het voormalige kampterrein. Foto auteur. Het onderstel en de ijzeren constructie van de wagons zijn origineel en dateren van vóór de oorlog. Het houten bovenwerk en de belettering zijn wel vernieuwd. Door deze onderdelen te restaureren en reconstrueren is een deel van de materiële authenticiteit van de wagons verloren gegaan. Voor de aanpassingen aan de wagons is men uitgegaan van hoe de staat van de wagons vermoedelijk in is geweest. Bij de restauratie is men dus trouw geweest aan de ahistorische authenticiteit. Door de wagons nu in een geënsceneerde setting te tonen en het voor de bezoekers een rol te laten spelen in het verhaal van Herinneringscentrum Kamp Westerbork, is de functionele authenticiteit geheel verloren gegaan. 183 De treinwagons worden namelijk niet meer als zodanig gebruikt, ondanks dat ze op spoortracé's op de 'oorspronkelijke' plekken worden getoond. Het zijn museumstukken geworden, waarbij de nadruk vooral ligt op de symbolische waarde ervan. Dat niet alle onderdelen van de wagon oorspronkelijk zijn, doet hier geen afbreuk aan. De symbolische waarde van een object kan in het 'slechtste geval' zelfs verbonden zijn aan een replica ervan. 184 Dat deze wagons in de basis oorspronkelijk zijn draagt echter nog meer bij aan hun zeggingskracht. Naast de wagons is er nog een ander iconisch element van het voormalig kampterrein teruggebracht, als onderdeel van de recente herinrichting van het terrein. Ruim veertig jaar na de afbraak van de barakken van kamp Westerbork, is Barak 56 opnieuw gebouwd op zijn oorspronkelijke plek. (afb. 15) Na de oorlog werd de barak verkocht aan een boer in Gelderland, die onderdelen van het bouwwerk gebruikte als landbouwschuur. In 2010 heeft Herinneringscentrum Kamp Westerbork deze onderdelen ontvangen als schenking. 185 nieuws/detail.html?id=41616#/index>. 183 Ex. Zo goed als oud: Somers. De oorlog in het museum: 'Herinneringscentrum Kamp Westerbork plaatst barak terug' Kamp Westerbork. Versie 3 april Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 23 juni 2016 < 53

54 Afb. 15: Barak 56. Op de foto links in het gras is te zien hoe de situatie vroeger was. Aan de rechterkant van de barak is door middel van stalen constructies aangegeven hoe lang barak 56 oorspronkelijk was. Foto auteur. Barak 56 is nu opgebouwd met behulp van de originele barakdelen en een stalen constructie om het geheel te ondersteunen. De oorspronkelijke lengte van de barak 85 meter is zichtbaar gemaakt door een talud. 186 Het reconstrueren van de barak door middel van een nieuwe constructie en nieuwe fundamenten dient als proef, om te onderzoeken hoe barakdelen het beste opnieuw in het historische landschap van kamp Westerbork geplaatst kunnen worden. Daarnaast ontbreken er onderdelen aan de barak, omdat de boer in kwestie destijds niet alle barakdelen heeft gebruikt om zijn schuur op te bouwen. Op sommige plekken is daarom gebruik gemaakt van andere materialen, zoals fotodoek en glas. 187 Desalniettemin zijn barak 56 en de andere baraksilhouetten in het landschap mijns inziens van grote waarde voor het inzichtelijk maken van de geschiedenis van deze beladen plek. Dadererfgoed Door een ironische loop van de geschiedenis is de voormalige commandantswoning aan de rand van het kampterrein de laatste, oorspronkelijke materiële getuige van Westerbork. Het huis werd tegelijkertijd met de rest van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork gebouwd, als woning voor de leiding van het vluchtelingenkamp. Gedurende de oorlogsjaren woonden de Duitse kampcommandanten in het huis en ook in de jaren dat Westerbork als museum/nieuws/detail.html?id=39114#/index>. 186 'Barak 56' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 23 juni 2016 < 187 'Reconstructie barakken' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 23 juni 2016 < barakken/index.html#/index>. 54

55 interneringskamp functioneerde woonde de kampleiding er. 188 Vanaf 1948 werd het huis particulier bewoond, tot het overlijden van de laatste bewoonster in Op het moment dat het huis nog bewoond werd, sloegen bezoekers van het kampterrein nauwelijks acht op het bouwwerk. Het was nog in gebruik en lag verscholen tussen de bomen, waardoor het nauwelijks in relatie stond tot de rest van het kampterrein. 189 (afb. 16) In al die jaren is het gebouw erg slecht onderhouden, maar is het nog wel zo goed als oorspronkelijk. Het is zelfs een officieel rijksmonument, vanwege de cultuur en architectuurhistorische waarde van het pand. 190 Afb. 16 (links): De staat van de woning voor de overkapping. Still uit film. Afb. 17 (rechts): De huidige staat van de commandantswoning. De woning is overkapt en het terrein rondom de woning is vrij gemaakt. Foto auteur. In 2014 werd er begonnen met de bouw van een glazen overkapping om de commandantswoning in de toekomst te kunnen beschermen tegen invloeden van buitenaf. (afb. 17) Door de overkapping wordt de woning ook voor de volgende generaties veilig gesteld. Het ontwerp is gemaakt door het Groningse architectenbureau Oving. De uitvoering van het project kostte zo'n twee miljoen euro en is mogelijk gemaakt door de financiële steun van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, het Samenwerkingsverband Noord Nederland en de provincie Drenthe. Aan de achterzijde van de woning zijn een podium en houten banken gerealiseerd, waardoor het bouwwerk gebruikt kan worden voor het houden van presentaties en voorstellingen voor groepen tot honderdvijftig personen 'Commandantswoning Kamp Westerbork' (still 0:16) Youtube. Versie 27 februari Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 8 juli 2016 < eemegmcrrzg>. 189 Ibidem. 190 Ibidem. 191 'Woning kampcommandant' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < 55

56 Na de bouw van de glazen overkapping is ook begonnen aan de renovatie en conservering van de woning zelf. 192 Hierbij is het uitgangspunt dat er recht wordt gedaan aan de 70-jarige geschiedenis van het pand. Een team van archeologen heeft geprobeerd om op systematische wijze zo veel mogelijk gebruikssporen van de verschillende bewoners te inventariseren en de tastbare bewijzen hiervan te bergen, voordat wordt begonnen met de restauratiewerkzaamheden. 193 Ook na het voltooien van de restauratiewerkzaamheden is het niet de bedoeling om de woning toegankelijk te maken voor het publiek. 'Met behoud van het ontoegankelijke en raadselachtige van het gebouw wil het Herinneringscentrum Kamp Westerbork de woning gebruiken voor activiteiten die invulling geven aan de betekenis van deze historische plek', zo staat beschreven op de website van de organisatie. 194 Door de recente aanpassingen biedt de commandantswoning nieuwe mogelijkheden voor Herinneringscentrum Kamp Westerbork om het verhaal van het kamp door te vertellen. Het houten woonhuis is omgevormd tot Holocausterfgoed. Het huis, dat als een symbool van de nazi-terreur gezien kan worden, zal in de toekomst een belangrijke rol spelen in het voorlichten van jongere generaties over de Holocaust. 195 Dadererfgoed krijgt op deze manier een nieuwe, 'goede' invulling. In een tijd waarin het aantal ooggetuigen steeds kleiner wordt, zien we een verandering in de omgang met het Nederlandse daderschap en dadererfgoed. Er is sprake van een hang naar echte, authentieke objecten. 196 Zoals Claartje Wesselink in haar proefschrift beschrijft was de publieke aanwezigheid van dergelijk dadererfgoed lange tijd niet vanzelfsprekend. Tot de jaren tachtig speelde de aanwezigheid van materiële of visuele authenticiteit hierbij een ondergeschikte rol. Wesselink plaatst de veranderende omgang met Holocausterfgoed in een perspectief van modern en postmodern denken: 'Onder invloed van het naoorlogse modernistische denken werd de symbolische presentatie of suggestieve leegte passender geacht dan het terughalen van authentiek materiaal, laat staan het plaatsen van een replica. In de huidige, postmoderne belevingscultuur wordt het verlies van authentieke objecten betreurd. De aandacht richt zich nu op het inventariseren en conserveren van wat nog voorhanden is.' 197 De conservering van de commandantswoning het houten huis onder de glazen stolp is hier bij uitstek een voorbeeld van 'Architectenbureau Oving ontwerpt glazen paviljoen' Kamp Westerbork. Versie 14 juni Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < museum/nieuws/detail.html?id=9#/index>. 193 'Het onderzoek' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < 194 'Woning kampcommandant' Kamp Westerbork. Versie onbekend. Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Bezoek op 25 juni 2016 < /index.html#/index>. 195 Ibidem. 196 Wesselink. Kunstenaars van de Kultuurkamer. Diss.: Ibidem. 198 Ibidem:

57 De voorheen gebruikelijke methode, van het toepassen van leegte om aandacht aan de Holocaust te schenken, is wellicht minder controversieel dan het tonen van dadererfgoed, het kan niet achteloos worden toegepast. Roel Hijink wijst in De musealisering van de kampen. Tussen werkelijkheid en verbeelding erop dat 'het tonen van een leegte [...] een veel toegepaste manier [is] om de slachtoffers van de kampen te herdenken. Maar de leegte brengt ook een gevaar met zich mee. Bezoekers kunnen er hun eigen interpretatie op loslaten.' 199 De recent toegenomen belangstelling voor dadererfgoed werd ook opgemerkt door de Rijksoverheid. Als gevolg verzocht zij de Raad voor Cultuur om advies te geven over de omgang met dit specifieke erfgoed. Het resultaat hiervan staat beschreven in het rapport Stenen des aanstoots uit 2004, van socioloog Annet Mooij. 200 Mooij stelt: 'Vernietiging van dadererfgoed is zonder twijfel de meest gekozen uitweg in periodes van grote maatschappelijke verhitting, na de val van gehate overheersers, bij regime-wisseling of ten tijde van opstanden.' 201 Ook bij Holocausterfgoed zie je echter dat de vernietiging van dadererfgoed een of meer generaties later vaak wordt betreurd, omdat de ideeën erover zijn veranderd. Wesselink merkt terecht op dat om deze reden 'het uit de weg ruimen van ideologisch ongewenst erfgoed dan ook geen uitgangspunt [kan] vormen voor regeringsbeleid'. 202 Het verplaatsen van dergelijk aanstootgevend erfgoed naar een museale context kan het redden van de vernietiging. 199 Hijink. 'De musealisering van de kampen': 133. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Wesselink. Kunstenaars van de Kultuurkamer. Diss.: Mooij. Stenen des aanstoots, Aangehaald in: Wesselink. Kunstenaars van de Kultuurkamer. Diss.: Wesselink. Kunstenaars van de Kultuurkamer. Diss.:

58 4 Het Nationaal Holocaust Museum Herinnering en de jonge generaties 'De meeste musea over de jodenvervolging tonen antracietgrijze, grofkorrelige foto's over de zevenjarige voorgeschiedenis van de Holocaust en de vijf jaar ellende tussen 1940 en De nasleep van de oorlog komt vaak nog een beetje aan bod. Wij willen het anders doen.' 203 Met deze woorden zet Emile Schrijver, sinds eind 2015 algemeen directeur van het Joods Cultureel Kwartier, het Nationaal Holocaust Museum (NHM) neer in een interview met Het Parool. Op 16 mei 2016 gingen de deuren van het museum officieel open voor het publiek. 204 Twee locaties, één verhaal Het NHM is gevestigd in de voormalige Hervormde Kweekschool aan de Plantage Middenlaan, in de Amsterdamse Plantagebuurt. Net als de aan de overkant gelegen Hollandsche Schouwburg valt het NHM onder de organisatie van het Joods Cultureel Kwartier. Ook het Joods Historisch Museum, het Kindermuseum en de Portugese Synagoge behoren hiertoe. De oprichting van het Joods Cultureel Kwartier maakt het voor bezoekers mogelijk om met de aankoop van één entreebewijs alle vijf de aangesloten instellingen te bezoeken. Deze bevinden zich op nog geen vierkante kilometer van elkaar, in het hart van Amsterdam. Vroeger stond dit deel van de stad, rondom en nabij het Waterlooplein, bekend als de Jodenbuurt. Tegenwoordig is de benaming Plantagebuurt meer gangbaar en zijn er veel verschillende culturele instellingen gevestigd. 205 De locatie van het museum in de voormalige Hervormde Kweekschool is niet toevallig gekozen. Deze plek speelde een belangrijke rol in het verhaal van de jodenvervolging in Amsterdam. In 1943 zijn ongeveer tweehonderd kinderen, in afwachting van deportatie, via de Hervormde Kweekschool gered uit de naastgelegen crèche. Nog eens zeshonderd kinderen werden via andere vluchtwegen uit de crèche gered, door de inzet van het personeel en diverse verzetsgroepen. 206 Deze kennis maakt de gekozen locatie tot een beladen plek. Joël Cahen, kwartiermaker van het NHM en oud-directeur van het Joods Historisch Museum, zei het volgende tijdens een presentatie over de toekomstplannen van het NHM: 'Het verhaal is begonnen ten tijde van de Holocaust. [ ] Alleen de plekken, de plekken waar het gebeurd is, die zijn er nog. Want de daders, voor een groot deel, en een 203 Pen. 'Voor, tijdens': Ibidem. 205 'Geschiedenis' JHM. Versie onbekend. Joods Historisch Museum. Bezoek op 14 juni 2016 < 206 Ibidem. 58

59 groot deel van de slachtoffers, die zijn er niet meer. Dan blijven de plekken over, en dan blijft de herinnering over.' 207 Pierre Nora s Les Lieux de mémoire sluit aan bij de opvatting van Cahen. Het gebouw van de Hervormde Kweekschool en de tegenover gelegen Hollandsche Schouwburg kennen een roerige geschiedenis. (afb. 18 & 19) Het zijn fysieke plaatsen van herinnering geworden. 208 In de Nederlandse uitgave uit getiteld Plaatsen van herinnering ligt de nadruk op deze fysieke plaatsen van herinnering. 209 Hoewel de Hollandsche Schouwburg en de Hervormde Kweekschool niet voorkomen in het boek, zijn het wel plaatsen die op een bepaald moment in de twintigste eeuw in het middelpunt van de belangstelling stonden. De historische sensatie, om het begrip van Johan Huizinga te gebruiken, is op deze plaatsen nog altijd voelbaar. 210 Dat een plaats van herinnering niet langer louter een fysieke plek hoeft te zijn, bewijst het Joods Monument, dat verderop in dit hoofdstuk aan bod komt. Afb. 18 (links): De ingang van het Nationaal Holocaust Museum aan de Plantage Middenlaan. Foto auteur. Afb. 19 (rechts): De Hollandsche Schouwburg, schuin tegenover het Nationaal Holocaust Museum. De geblokte straattegels markeren de tussengelegen tramhalte. Foto auteur. Wanneer het NHM af is zullen de gebouwen van de Hervormde Kweekschool en de Hollandsche Schouwburg, in combinatie met de tussengelegen tramhalte, samen de verhalen van de Holocaust vertellen. De Hollandsche Schouwburg staat voor de vernietiging; tienduizenden joden werden er in de oorlogsjaren samengebracht en vanuit daar gedeporteerd. De Kweekschool staat voor de redding; honderden kinderen werden uit de naastgelegen 207 Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei Nora. 'Between Memory and History': Pierre Nora behandelt in zijn boekenreeks daarnaast ook plaatsen in overdrachtelijke zin. 210 'Plaatsen van herinnering' Geschiedenis Magazine. Versie onbekend. Bezoek op 2 juni 2016 < 59

60 crèche gesmokkeld en via de Kweekschool in veiligheid gebracht. Vanwege de verschillende rollen die de gebouwen speelden in het verhaal van de Holocaust in Nederland, typeert Joël Cahen de twee gebouwen als 'de schuldige en de onschuldige plek'. Het is de bedoeling dat de museale presentatie in het NHM de geschiedenis van deze plekken zal uitleggen, aan de hand van de verhalen over de slachtoffers, de daders, de omstanders, de meelopers en de verzetslui. 'Dat geheel maakt het verhaal van de oorlog', aldus Cahen. 211 Ontstaansgeschiedenis Waar komt de wens voor een apart Holocaust museum vandaan? Volgens Emile Schrijver is het belangrijk om te laten zien dat de impact en invloed van de Holocaust niet ophield na de oorlog. Dit is dan ook een aspect waarmee het NHM zich wil gaan onderscheiden: 'Het effect van de vernietiging op de naoorlogse generaties, de verwerking, de identiteit en het antisemitisme. Daarin wijkt dit museum af van andere Holocaustmusea in de wereld.' Het feit dat de meeste mensen tegenwoordig de Tweede Wereldoorlog zelf niet hebben meegemaakt, maar deze alleen kennen van foto's en verhalen, maakt het nu mogelijk om de geschiedenis van de Holocaust op een andere manier te vertellen en aan het publiek te presenteren. 'Misschien heb je wel die afstand tot de oorlog nodig om dat verhaal te kunnen vertellen', aldus Schrijver. 'De geschiedenis is goed gedocumenteerd, nu willen we het verbeelden. Daar is de tijd nu rijp voor.' 212 De uitspraak van Emile Schrijver impliceert dat in het verleden men nog niet klaar was voor een museum gewijd aan de Holocaust. Waarom is de tijd nu wel rijp voor een dergelijk instituut? Om de ontstaansgeschiedenis van het NHM goed neer te zetten is het van belang om ook de ontwikkeling van het Joods Historisch Museum aan te halen. Het NHM is immers een initiatief van het Joods Historisch Museum en achter de schermen werkt een groot deel van de staf voor beide instellingen. Het Joods Historisch Museum bestaat al sinds 1932, en was toentertijd gevestigd in de Waag, op de Nieuwmarkt in Amsterdam. Na de oorlogsjaren werd in 1955 het museum heropend door toenmalig minister-president Willem Drees. Op dat moment was nog slechts twintig procent van de oorspronkelijke collectie aanwezig. Met objecten uit openbaar en particulier bezit werd de collectie van het museum weer uitgebreid. Voor de Holocaust was in de presentatie nauwelijks aandacht, het lag nog te vers in het geheugen. 213 Toen in 1987 het Joods Historisch Museum verhuisde naar het Hoogduitse synagogencomplex aan het Mr. Visserplein in Amsterdam, kwam er behoorlijk wat kritiek op de nieuwe opstelling. Bezoekers vonden dat er niet genoeg over de jodenvervolging in 211 Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei 'Reddingscrèche wordt Nationaal Holocaust Museum'. NOS. Versie 15 mei NOS Nieuws. Bezoek op 13 juni 2016 < 213 'Geschiedenis' JHM. Versie onbekend. Joods Historisch Museum. Bezoek op 14 juni 2016 < 60

61 Nederland te vinden was in het museum. Het opnieuw beperkte aandeel Holocaust in de totale opstelling was echter een bewuste keuze geweest van Judith Belinfante, de toenmalige directeur van het Joods Historisch Museum, en haar team. De opvatting was op dat moment dat men de joodse geschiedenis in Nederland niet wilde reduceren tot vijf jaar ellende. 214 De Holocaust werd opgenomen in het grotere verhaal van het museum, maar het aandeel was beperkt. De keuze voor deze manier van tentoonstellen kwam ook voort uit een gevoel dat wellicht omschreven kan worden als onmacht. 'Het was in een tijd [ ] dat ik niet wist hoe ik er mee om moest gaan', aldus Cahen, die op dat moment al werkzaam was bij het museum als conservator. 215 Van actieve herinnering van de jodenvervolging was in deze periode nog geen sprake, zoals in de inleiding reeds beschreven is. De beslissing van Belinfante en haar team om het aandeel Holocaust in de nieuwe opstelling van het museum minimaal te houden is dus goed te verklaren. Naast het vinden van een manier om de geschiedenis van de Holocaust te verwerken in een museale presentatie, kwam daar in 1992 nog een element bij. De Hollandsche Schouwburg werd in dat jaar officieel onderdeel van de organisatie van het Joods Historisch Museum. Bij zijn aantreden als algemeen directeur in 2002 kreeg Joël Cahen dus ook de Hollandsche Schouwburg op zijn bord, en een staf die daar naar eigen zeggen niet of nauwelijks wilde werken. Door de jaren heen is dit veranderd en is de Hollandsche Schouwburg steeds meer in het spotlicht gezet. Al in een vroeg stadium werd besloten dat de Hollandsche Schouwburg een Holocaust museum moest worden, maar de uitwerking hiervan ging aanvankelijk traag. 216 Rond 2010 werd het plan om van de Hollandsche Schouwburg een Holocaust museum te maken nieuw leven ingeblazen. Het idee was om de Hollandsche Schouwburg weer tot zijn volledige volume op te bouwen. Op de huidige buitenplaats aan de achterzijde van het gebouw, waar zich voorheen een van de theaterzalen bevond, zou weer gebouwd worden. Dit zou onder meer gevolgen hebben gehad voor het monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de Holocaust, dat op de buitenplaats staat. Het plan stuitte op verzet vanuit de buurt. Verschillende voorstudies en een haalbaarheidsstudie brachten de organisatie vervolgens op andere gedachten. De voormalige Hervormde Kweekschool moest de huisvesting van het nieuwe museum gaan vormen. 217 Het vormen van een museale identiteit De vele musea en collecties in Nederland met aandacht voor de Tweede Wereldoorlog verschillen sterk van elkaar in missie, betekenis, aard en omvang. Ook de mate van professionalisering binnen de organisaties en de organisatievormen verschillen onderling. 214 Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei Ibidem. 216 Ibidem. 217 Ibidem. 61

62 Naast musea die zich beperken tot een specifiek geografisch gebied of thema, zijn er ook musea die het grote verhaal van de Tweede Wereldoorlog vertellen. Hoewel de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust goed vertegenwoordigd zijn in het huidige museale veld, bestond er tot voor kort geen museum waarin het hele verhaal van de Holocaust in Nederland aan het publiek wordt getoond. 218 Ook de wijze waarop het NHM dit verhaal aan het publiek zal presenteren verschilt van hoe dat tot nu toe in Nederland gedaan wordt. 'We melden in Nederland de moord op joden in de ver gelegen kampen, maar om echt te leren hoe mensen in daders veranderen, welke mechanismen er waren en welke methoden werden toegepast is iets wat we in Nederland zorgvuldig uit de weg gaan, in het museale veld. De tentoonstellingen stoppen met deportatie uit Nederland, maar om te weten hoe Auschwitz, Sobibor, Bergen Belsen en Mauthausen waren als sterfplek van zoveel Nederlanders, als plek waar enkelen toch konden overleven, moet je op reis', aldus Annemiek Gringold, conservator Sjoa van het Joods Cultureel Kwartier. 219 Het NHM bevindt zich op dit moment in een transitiefase waarin het definitieve museum wordt ontwikkeld. Het is een museum in oprichting. De openingstentoonstelling De ondergang van Abraham Reiss geeft het publiek al een goede indruk van het museale concept van het NHM. 220 In negen schilderijen brengt acteur, filmregisseur en kunstschilder Jeroen Krabbé een ode aan zijn grootvader, die op 9 juli 1943 werd vermoord in Sobibor. De schilderijen van Krabbé worden getoond in de historische context van de Holocaust en draaien er niet omheen: Sobibor wordt verbeeld. 221 Het museum stapt hier dus af van de klassieke manier van presenteren, van de 'antracietgrijze, grofkorrelige foto's' aan de wand, zoals Emile Schrijver de methode in het openingscitaat van dit hoofdstuk typeert. Deze klassieke wijze van presenteren is terug te zien in bekende Holocaustmusea in het buitenland. Een voorbeeld van een dergelijk museum is de Kazerne Dossin in Mechelen, in België. In het museum wordt de bezoeker overweldigd met een historisch verhaal, geïllustreerd met foto's. Joël Cahen zei hier tijdens zijn presentatie van de toekomstplannen van het NHM over dat het 'wel eens ietwat cynisch in de museale wereld 'het boek aan de muur' genoemd wordt.' 222 Het is een veel beproefde en wellicht voor de hand liggende methode om de jodenvervolging aan het publiek te presenteren. Een ander voorbeeld, buiten Europa, is het United States Holocaust Memorial Museum (USHMM) in Washington D.C., in de Verenigde Staten. In de inleiding van deze scriptie is het museum al kort aangehaald. Het museum vertelt de geschiedenis van de 218 Somers. De oorlog in het museum: 'Presentatie Nationaal Holocaust Museum' Hollandsche Schouwburg. Versie 12 mei Nationaal Holocaust Museum. Bezoek op 14 juni 2016 < 220 Ibidem. 221 Ibidem. 222 Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei

63 Holocaust onder meer aan de hand van antracietgrijze, grofkorrelige foto's. Een blik op de website van het museum zou dit niet beter kunnen bevestigen. 223 Daarnaast is het USHMM een typisch voorbeeld van een museum waar een zogenaamde experience voor de bezoeker wordt nagestreefd. Een van de manieren waarop deze ervaring gecreëerd wordt is door de treinwagon die in de opstelling is opgenomen. Hoewel niet met zekerheid te zeggen is of de wagon daadwerkelijk is gebruikt om mensen te transporteren, neemt deze wel een prominente rol in de opstelling van het USHMM. De wagon dient als voorbeeld van de wagons die doorgaans werden gebruikt voor dergelijke transporten, zo staat beschreven op de website van het museum. 224 Een andere methode waarop in het museum een experience wordt gerealiseerd, is door iedere bezoeker voor het betreden van de tentoonstelling een paspoort mee te geven, om op die manier de bezoeker de identiteit van een persoon mee te geven die de Holocaust heeft meegemaakt. 225 Cahen noemt de presentatie in het USHMM 'zeer indrukwekkend', maar hij gelooft niet dat een dergelijke benadering voor het NHM gekozen wordt. 'Het kan altijd dat er een treinwagon hier achter [op de binnenplaats van het NHM] komt te staan, maar ik denk het niet.' 226 NHM en de jonge generaties Met de oprichting van het NHM krijgt ook Nederland een museum waarin het gehele verhaal van de Holocaust wordt verteld. Waarom er überhaupt een apart Holocaust museum moet komen is voor Joël Cahen geen vraag. Hij citeert hierop zijn opvolger Emile Schrijver: 'Het had er allang moeten zijn en wat een rare vraag stelt u mij'. De relevantie van het NHM wordt onder meer duidelijk door de geschiedenis van de Holocaust te koppelen aan de actualiteit. Dit is tevens een van de manieren waarop het NHM de jongere generaties probeert aan te spreken. Zo zal er in het museum aandacht zijn voor andere genocides dan de Holocaust, zoals Rwanda en Bosnië, door middel van tentoonstellingen en een aansluitende randprogrammering van films en lezingen. Daarnaast is het NHM een samenwerkingsverband aangegaan met Stichting Ondertussen, voor de periode van drie jaar waarin het museum in oprichting is. In deze periode bevinden zich op de bovenste etages van de Kweekschool ateliers voor kunstenaars met een vluchtelingenstatus. Deze creatieve broedplaats is een initiatief van Stichting Ondertussen 'Home' USHMM. Versie onbekend. United States Holocaust Memorial Museum. Bezoek op 13 juni 2016 < 224 'German Railways and the Holocaust' USHMM. Versie onbekend. United States Holocaust Memorial Museum. Bezoek op 13 juni 2016 < 225 'Permanent Exhibition' USHMM. Versie onbekend. United States Holocaust Memorial Museum. Bezoek op 13 juni 2016 < 226 Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei 'Presentatie Nationaal Holocaust Museum' Hollandsche Schouwburg. Versie 12 mei Nationaal Holocaust Museum. Bezoek op 14 juni 2016 < 63

64 Naast tijdelijke tentoonstellingen en een vaste presentatie kent het NHM ook een activiteitenprogramma dat bijdraagt aan de missie van het museum. Zo deelt elke maand een overlevende zijn of haar herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog in het NHM. 'Wij willen ook de effecten van de oorlog op de volgende generaties uitgebreid laten zien', aldus Annemiek Gringold, conservator Sjoa. 228 Gedurende mijn stageperiode bij het Joods Historisch Museum in 2015 werd er nog over het museum gesproken als het Nationaal Sjoa Museum. Na zijn aanstelling als algemeen directeur van het Joods Cultureel Kwartier heeft Emile Schrijver ervoor gekozen om deze naam te veranderen in het Nationaal Holocaust Museum. 'Die naam is beter te begrijpen. Iedereen weet waar je het over hebt', zo zegt hij in een interview in Het Parool. 229 Deze opvatting van Schrijver sluit aan bij de uitspraak van Frank van Vree, dat de term 'Holocaust' na het verschijnen van de gelijknamige serie in 1978 sindsdien overal gangbaar is geworden. In de inleiding is deze ontwikkeling al aan bod gekomen. 230 Er is dus een verband te leggen tussen de keuze voor de naam Nationaal Holocaust Museum en de doelstelling van de organisatie om ook de jongere generaties aan te spreken. Van gebruiksvoorwerp naar museaal object In de voorgaande paragrafen zijn voornamelijk voorbeelden aangehaald van hoe de museale presentatie in het NHM er níet uit zal gaan zien. Welk museaal concept heeft de organisatie dan wel voor ogen? Het NHM is op het moment van schrijven nog een museum in oprichting, en hoe de vaste presentatie eruit zal komen te zien weten we pas over een tijd. Cahen spreekt tijdens het presenteren van de toekomstplannen van het museum de hoop uit 'dat het iets heel eigens wordt, in een nieuwe stijl'. 231 Door een presentatie te kiezen die uitgaat van veel persoonlijke voorwerpen, probeert het NHM de jonge generaties aan te spreken. De persoonlijke verhalen van mensen die de oorlog hebben meegemaakt brengen de abstracte cijfers rondom de Holocaust immers tot leven, en geven deze anonieme getallen een gezicht. 232 Wat qua presentatie volgens Joël Cahen in de richting komt van wat de organisatie met het NHM voor ogen heeft, is de Holocaust afdeling in The Imperial War Museum in Londen. Op deze afdeling is een belangrijke rol weggelegd voor de persoonlijke verhalen van mensen die de Holocaust hebben meegemaakt. Door middel van persoonlijke objecten als foto's, dagboeken en speelgoed krijgt de bezoeker inzicht in de geschiedenis van de Holocaust, van de opkomst van Adolf Hitler in 1933, tot het einde van de oorlog in De voorwerpen vervullen de functie van semioforen. De getuigenissen van overlevenden geven een 228 Ibidem. 229 Pen. 'Voor, tijdens': Van Vree. 'De dynamiek van de herinnering': 36. In: Van Vree en Van der Laarse. De dynamiek: Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei Ibidem. 64

65 emotionele lading aan de gepresenteerde voorwerpen. In de toekomstige vaste opstelling in het NHM zal ook de nadruk liggen op persoonlijke verhalen en objecten, die tezamen inzicht geven in het grotere verhaal van de Holocaust. Hoe het museum definitief vorm zal krijgen is nog niet bekend, maar volgens Cahen wordt het 'een keuze uit dertig, veertig of vijftig verhalen' geïllustreerd door objecten of kunst. 233 Afb. 20: Een gedeelte van de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen in de Kunsthal. Iedere kolom presenteert één of twee objecten. Foto: Kunsthal Rotterdam. De tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen, die van 5 februari tot 5 mei 2014 te zien was in de Kunsthal in Rotterdam, geeft volgens Cahen een goede indruk van het concept dat het NHM voor ogen heeft. (afb. 20) In de tentoonstelling waren honderd objecten uit de collecties van vijfentwintig verschillende oorlogs- en verzetsmusea te zien. Zoals op de website van de Kunsthal staat beschreven 'Achter elk voorwerp schuilt een gebeurtenis die persoonlijke herinneringen, emoties, huivering en ontroering opwekken aan de jaren 1940-'45. Zelfs de kleinste voorwerpen bevatten grote verhalen.' 234 Door de manier van presenteren werden alle objecten afzonderlijk uitgelicht. 235 Bij het selecteren van de objecten en het nadenken over hoe de presentatie in het nieuwe museum vorm moet krijgen is het verhaal in belangrijke mate leidend, maar blijft er 233 Pomian. De oorsprong: 44.; 'The Holocaust Exhibition' IWM. Versie Imperial War Museums. Bezoek op 14 juni 2016 < Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei 'De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen' Kunsthal. Versie Kunsthal. Bezoek op 14 juni 2016 < 235 Eigen observatie tijdens een bezoek aan de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen in de Kunsthal in Rotterdam, in

66 een 'scherp oog voor het esthetisch spannende, anders is het niet spannend voor het publiek', aldus kwartiermaker Cahen. Aan alle objecten wordt een biografische verdieping meegegeven door middel van gesproken en geschreven woorden, foto's en audiovisueel materiaal. 236 Een van de objecten die vrijwel zeker deel zal uitmaken van de vaste opstelling in het NHM is een dienblad, gemaakt door Jozef David Beem. Hij maakte het dienblad op de ambachtsschool als een proefstuk. Op 6 mei 1942 is hij te gast op de bruiloft van een van zijn niet-joodse klasgenoten en geeft hij het dienblad als huwelijksgeschenk. Wanneer hij binnenkomt bij de trouwreceptie zegt hij 'Ik heb de ster af gedaan, je hoeft niet bang te zijn'. 237 Een ander voorwerp dat over een paar jaar in de vaste opstelling te zien zal zijn is de kinderviool van Alida van Strien. Met dit viooltje leerde zij viool spelen. Wanneer Alida, broertje Simon en vader en moeder worden weggevoerd naar Kamp Vught, geven Alida's ouders het viooltje in bewaring bij hun buren in Rijswijk. Niemand van het gezin heeft de oorlog overleefd. Alida moest mee met een van de beruchte kindertransporten uit Vught, en werd uiteindelijk in Auschwitz vermoord. Zij was toen zes jaar. Het viooltje en een foto van Alida zullen dienen om haar verhaal aan het publiek te vertellen. 238 Tot slot zal het voetbalspel van Nico Kroese deel uit gaan maken van de toekomstige vaste opstelling in het NHM. Nico maakte het spel zelf in de oorlogstijd, en speelde ermee totdat hij weg moest en het spel in bewaring gaf aan een vriendje uit de buurt. Het voetbalspel is alles wat nog van hem over is. Door onderzoek is er nu een reconstructie van met wie hij het spel speelde en aan wie hij het spel heeft gegeven. Op de website Joods Monument is een pagina aan Nico Kroese gewijd. Aan de hand van dit ene object en het bijbehorende verhaal is zijn leven gereconstrueerd, en kan ook zijn verhaal verteld worden in het NHM. 239 Alle aangehaalde voorbeelden zijn van oorsprong gebruiksvoorwerpen die uit hun eigen, lokale context zijn gehaald, en in de algemene context van het museum geplaatst zullen worden. De voorwerpen worden in dit geval ex situ gepresenteerd. Door deze verandering in context krijgen ze ook een nieuwe betekenis. Er ontstaat een nieuwe verhouding tussen het subject de bezoeker en het object. Het object is van gebruiksvoorwerp veranderd in een bezienswaardigheid; een museaal object. Doordat bezoekers de tentoongestelde gebruiksvoorwerpen uit hun eigen omgeving kennen, spreekt het hen aan. 240 Historische musea, zoals het NHM, kiezen steeds vaker voor een presentatie waarin de nadruk niet zo zeer wordt gelegd op topstukken, maar waarin een verhaal gepresenteerd 236 Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei Ibidem. 238 Ibidem.; 'Uit de collectie van het JHM Alida Emilie Strien' Joods Monument. Versie 28 februari Joods Historisch Museum. Bezoek op 20 juni 2016 < museumcollection/12809>. 239 'Collectie voetbalspel' JHM. Versie onbekend. Joods Historisch Museum. Bezoek op 20 juni 2016 < ia_jh m-museum_m012806&q=voetbalspel>. 240 Wieringa. 'Nieuw, leuk en leerzaam'. Scriptie:

67 wordt waar bezoekers zichzelf of iets in kunnen herkennen. Door deze presentatiemethode wordt het doorsnee publiek niet ontmoedigd door een gebrek aan kennis of historische feiten, maar juist gestimuleerd om een museum of tentoonstelling te bezoeken. Voor het op een toegankelijke manier vertellen van een museaal verhaal worden steeds meer objecten en onderwerpen geschikt geacht. 241 Het presenteren van tijdelijke tentoonstellingen maakt het mogelijk om ook in de periode dat het NHM in oprichting is, al wel het verhaal van de Holocaust aan het publiek te presenteren. De tijdelijke tentoonstellingen zullen twee tot vier keer per jaar wisselen, en worden getoond in de voormalige gymzaal van de Kweekschool. Het NHM geeft hierin de voorkeur aan moderne en hedendaagse kunst, omdat de Holocaust door de ogen van een kunstenaar op gecomprimeerde wijze veel kan vertellen. Hierbij schuwt het museum zelfs het gebruik van video-installaties niet. Met de openingstentoonstelling De ondergang van Abraham Reiss laat het NHM een combinatie zien van kunst, objecten, herinneringen en verhalen, zoals het museum het verhaal van de Holocaust wil gaan presenteren. 242 (afb. 21) Afb. 21: De ondergang van Abraham Reiss in de voormalige gymzaal, nu in gebruik voor tijdelijke tentoonstellingen. Foto auteur. Naast de vaste opstelling en de tijdelijke tentoonstellingen zal het NHM ook ruimte bieden aan het Joods Monument. Het digitale monument herdenkt de joden die zijn vervolgd en vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog. De database biedt ruimte aan namen, verhalen en foto's, en kan door bezoekers aangevuld worden met informatie. Het Joods Monument is bedoeld om te zorgen dat de verhalen van deze mensen niet verloren gaan. 241 Ribbens. Een eigentijds verleden: Joël Cahen, kwartiermaker NHM, presentatie 'De plannen van het Nationaal Holocaust Museum', 29 mei