Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling

Transcriptie

1 Nummer Toegang: GOSS Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling Het Nieuwe Instituut (c) 2000 This finding aid is written in Dutch.

2 2 Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling GOSS

3 GOSS Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling 3 I N H O U D S O P G A V E BESCHRIJVING VAN HET ARCHIEF...5 Aanwijzingen voor de gebruiker...6 Citeerinstructie...6 Openbaarheidsbeperkingen...6 Archiefvorming...7 Geschiedenis van het archiefbeheer...7 Geschiedenis van de archiefvormer...7 Gosschalk, Isaac...7 Manier van ordenen...11 Bronnen...11 BESCHRIJVING VAN DE SERIES EN ARCHIEFBESTANDDELEN...13 BIJLAGEN... 15

4

5 GOSS Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling 5 Beschrijving van het archief Beschrijving van het archief Naam archiefblok: Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling Periode: , ( ) Archiefbloknummer: GOSS Omvang: 0,50 meter Archiefbewaarplaats: Het Nieuwe Instituut Archiefvormers: Gosschalk, Isaac

6 6 Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling GOSS Aanwijzingen voor de gebruiker Aanwijzingen voor de gebruiker Openbare archiefstukken kunnen online worden aangevraagd en gereserveerd. U kunt dit ook via de terminals in de studiezaal doen. Citeerinstructie CITEERINSTRUCTIE Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling. VOLLEDIG: Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling, nummer toegang GOSS, inventarisnummer... VERKORT: Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling (GOSS), inv.nr.... Openbaarheidsbeperkingen OPENBAARHEIDSBEPERKINGEN Het archief is openbaar

7 GOSS Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling 7 Archiefvorming Archiefvorming Geschiedenis van het archiefbeheer GESCHIEDENIS VAN HET ARCHIEFBEHEER Over de verwerving van deze collectie tekeningen is helaas niets bekend. Het is mogelijk dat de collectie ooit onderdeel uitmaakte van de verzameling van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst (code MBBO). Geschiedenis van de archiefvormer GESCHIEDENIS VAN DE ARCHIEFVORMER Gosschalk, Isaac GOSSCHALK, ISAAC (verkorte versie Bonas Essay) I. Gosschalk ( ) Izak Gosschalk (later: Isaac) zag 18 april 1838 het levenslicht, als de tweede zoon van de joodse arts Hijman Hartog Gosschalk en Hester Hijmans. Na een actief maatschappelijk en beroepsmatig leven als architect sterft hij 10 oktober 1907 in Brussel. Gosschalk, die gezien kan worden als de grondlegger van de Nederlandse (of nationale-) neorenaissance, is vooral bekend geworden als architect van, vaak schilderachtige, utilitaire (maar zelden openbare) bouwwerken. De Westergasfabriek aan de Haarlemmervaart te Amsterdam, het Station te Groningen en het inmiddels gesloopte Panopticum, eveneens te Amsterdam, zijn de werken waarmee bij een groter publiek bekendheid heeft gekregen. Zijn oeuvre beslaat echter een breed spectrum, van bierbrouwerijen en cafés tot synagogen en godsdienstbewaarscholen. Daarnaast maakte Gosschalk zich verdienstelijk als gemeenteraadslid (Amsterdam), zat hij in diverse besturen (bijvoorbeeld van de Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst), redacties (Amstelstem, Nederlandsche Spectator) en overheidscommissies (onder andere het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst) en ventileerde hij regelmatig in diverse ingezonden artikelen zijn mening over maatschapelijke en culturele kwesties. Daarbij viel vooral zijn kritische, ietwat cynische stijl steeds op. Opleiding en leertijd Aangezien er in medio negentiende eeuw in Nederland nog geen Polytechnische School bestond, moest Gosschalk zijn opleiding tot ingenieurarchitect in het buitenland volgen. Tussen 1858 en 1862 volgde hij daarom in Zürich de opleiding tot bouwkundige aan de Eidgenössisches Polytechnikum (nu ETH). Daar was op dat moment Gottfried Semper werkzaam als hoogleraar en Gosschalk zal ongetwijfeld colleges van hem hebben gevolgd. De toen daar woedende strijd tussen 'gotici' en 'renaissancisten' heeft zeer waarschijnlijk een beslissende invloed gehad op zijn latere stijlontwikkeling tot neorenaissancist. Na zijn tijd in Zürich volgde Gosschalk gedurende twee jaar een

8 8 Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling GOSS opleiding tot schilder en etser in München, waarschijnlijk in de vorm van privéonderricht. Terug in Nederland reisde Gosschalk van 1863 tot 1867 door Nederland en Noord-België om al schetsend oude architectuur te bestuderen. Waarschijnlijk was Gosschalk met zijn gedegen ingenieursopleiding in Zürich al relatief hoog opgeleid voor de architectuurpraktijk die in die tijd nog beheerst werd door autodidacte timmerlieden en aannemers. Hoewel er van Gosschalk dus niet bekend is of hij beïnvloed is door een architect bij wie hij al dan niet in dienst is geweest, is er wel een duidelijke leermeester aan te wijzen. Gosschalk zelf noemde in 1868 de al eerder genoemde Gottfried Semper als leermeester. Ten tijde van zijn opleiding aan het Polytechnikum woedde er (sinds 1858) een opvattingenstrijd tussen 'gotisch gezinde jongelui', de volgelingen van Viollet-le-Duc, en de volgelingen van Semper, de zogenaamde renaissancisten. Gosschalk koos de gulden middenweg en sloot zich, naar eigen zeggen, aan bij een derde groep, die 'het goede in beide stijlrichtingen waardeerend, zich tot het zoogenaamde schilderachtige aangetrokken gevoelde'. Voor Gosschalk was er een duidelijk verband tussen politieke en maatschappelijke ontwikkelingen enerzijds en de ontwikkeling van de kunst anderzijds. Met dit inzicht, en de kennis van de oude nederlandse bouwkunst die hij tijdens zijn schetstochten opgedaan had op zak, ontwikkelde Gosschalk een dan nog niet bestaande stijl die aan het einde van de negentiende eeuw de leidende stroming zou worden: de (Nederlandse) neorenaissance. Van Gosschalks vestiging als zelfstandig architect is weinig bekend. In 1899 kijkt hij terug op een praktijk van meer dan dertig jaar, beginnend in 1865 en eindigend in 1899 met de oplevering van zijn laatste werk, het station in Groningen. Vermeldenswaardig is overigens dat architect Van Nieukerken enige tijd van carrière op Gosschalks bureau werzaam was. Vanaf 1879 was deze als medewerker verbonden aan het bureau dat toen bezig was met het voor Gosschalks oeuvre belangwekkende ontwerp van de woonhuizenreeks aan de Vossiusstraat in Amsterdam. Typernig oeuvre Gosschalks ontwerpstijl laat zich typeren als voornamelijk Hollands (of: Nederlands) neorenaissancistisch. Deze stijl, aan het einde van de vorige eeuw algemeen gangbaar geworden, heeft hij aan het bestaande palet van stijlen toegevoegd. Daarnaast ontwierp hij, niet ongewoon voor architecten in die tijd, in meerdere andere stijlen, al naar gelang de bouwheer of het gebouwtype. Gosschalks architectuur evolueerde van het midden-negentiende-eeuwse sobere classicisme tot een fantasierijke mengstijl (het Eclecticisme) waarbij de (Hollandse) Renaissance hoofdthema was. Zo zijn Gosschalks vroegste werken nog, geheel conform de heersende stijlopvattingen in die tijd, in een

9 GOSS Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling 9 aanwijsbare classicistische stijl gebouwd, hoewel hij ook dan al staaltjes weggeeft van de hem later zo kenmerkende schilderachtige baksteengevels met historische, hollandse elementen. Gosschalks architectuur wordt ook wel rationalistisch genoemd. Hierbij wordt dan vooral verwezen naar wat door velen als zijn 'magnus opus' gezien wordt, de Westergasfabriek aan de Haarlemmerweg in Amsterdam. Opvattingen over architectuur Gosschalk heeft zijn opvattingen over architectuur nooit onder stoelen of banken gestoken. Al direct aan het begin van zijn carrière, nog vòòr hij één gebouw gerealiseerd heeft, geeft hij in diverse ingezonden artikelen zijn mening over de bouwkunst en -kunde. De jaren daarna zal de produktie aan artikelen, brochures en ingezonden brieven niet achterblijven bij zijn bouwproduktie. In veel van deze geschriften zet Gosschalk zich af tegen de in de tweede helft van de negentiende eeuw heersende opvattingen (of het gebrek daaraan) over architectuur in Nederland. Pleisterwerk, decoratie om het decoreren, door aannemers en timmerlieden ontworpen bouwwerken en het oneigenlijk gebruik van bepaalde materialen waren een paar van de onderwerpen waar Gosschalk zich steeds weer aan bleef ergeren. In zijn Zwitserse jaren had Gosschalk al een positie ingenomen tussen de neogotici met als boegbeeld Viollet-le-Duc en de neorenaissancisten onder leiding van Semper. Gosschalk sloot zich aan bij een derde groep, zo kijkt hij er in 1899 op terug, die 'het goede in beide stijlrichtingen waardeerend, zich tot het zoogenaamd schilderachtige aangetrokken gevoelden'. Gosschalk was er in Zürich, waar hij leerling was van Semper, van overtuigd geraakt dat het van belang was vast te houden aan historische stijlbeginselen, in casu de Renaissance. Aan zo'n basis kon de architect, naar behoeven, motieven uit andere stijlperiodes toevoegen. Baksteen en bergsteen (natuursteen) zijn een steeds terugkerend thema in Gosschalks werk. Gosschalk maakte graag en veel gebruik van schoon metselwerk met - indien er een budget voor was - bergstenen details. Slechts bij uitzondering treffen we gestucte gevels aan, meestal als goedkoop alternatief voor natuursteenlagen. Nieuwe bouwmaterialen en -technieken zoals geglazuurd baksteen, cementtegels, papierstuc en kunstzandsteen werden door Gosschalk al vrij vroeg na introductie toegepast. Hoewel hij een groot voorstander van het respecteren van traditie was, schuwde Gosschalk dus geenszins de mogelijkheden die de nieuwe tijd de negentiende-eeuwse architect bood. Lidmaatschappen van verenigingen Al direct bij terugkomst in Nederland in 1863, nog voor hij al schetsend door het land gaat trekken, meldt Gosschalk zich aan als lid van Arti et Amicitiae; later zal hij voorzitter en erelid van dit gezelschap worden. Tussen 1872 en 1876 was Gosschalk secretaris van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap,

10 10 Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling GOSS een verbintenis die hem later zal voeren in het College van Rijksadviseurs. Aan deze lidmaatschappen hield Gosschalk echter een veel belngrijker contact over: Gerard A. Heineken. Mogelijk is Gosschalks doorbraak als bekend architect te danken aan dit contact, aangezien Gosschalks eerste grote werk, de opzienbarende Stoombierbrouwerij De Hooiberg aan de Stadhouderskade in 1867, voor Heineken gebouwd werd. Zijn vakbroeders ontmoet Gosschalk bij de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst en het Koninklijk Instituut van Ingenieurs. Publiek-bestuurlijke werkzaamheden Zijn grootste faam in een functie voor het openbaar bestuur verkreeg Gosschalk met zijn lidmaatschap van het College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Deze commissie, een initiatief van de amateur-oudheidkundige mr. Victor de Stuers, had tot taak de minister van Binnelandse Zaken te adviseren op gebied van monumentenzorg (er moest nog een begin gemaakt worden met een rijksmonumentenzorg), de zorg voor museale collecties en het onderhoud en de stichting van rijksgebouwen. Ondanks de geringe omvang van het college was haar invloed van belang. Opleiding: Eidgenössisches Polytechnikum Zürich/ ;München/(?) Nevenfuncties: Gemeente Amsterdam/gemeenteraadslid/ ;Koninklijk Oudheidkundig Genootschap/bestuurslid/;Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst/voorzitter, erelid/;amstelstem/redacteur/;nederlandsche Spectator/medewerker/;Algemeen handelsblad/medewerker/;commissie van Bestuur van de Commissie van Toezicht over de Veenderij de Nieuwe Bullewijk/lid/1881-?;Vereenigde Westbijlmer en Klein- Duivendrechtsepolder/hoofdingeland/ ;Leesmuseum/lid/;College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst/lid/ ;Koninklijk Instituut van Ingenieurs/lid/;Arti et Amicitiae/lid/;Bestuur afdeling Amsterdam Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst/erelid/;Plaatselijke Schoolcommissie/lid/;Commissie van Bijstand in het beheer der Publieke Werken/woordvoerder en lid/; Archief: NAi/GOSS 60;NAi/GOSS 0001;NAi/AR.B ;Gemeentearchief Amsterdam/

11 GOSS Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling 11 Manier van ordenen Amsterdam Groningen Academie van Beeldende Kunsten, München Eidgenösschies Polytechnikum, Zürich Arti et Amicitiae, Amsterdam Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, Amsterdam Gosschalk, Isaac Semper, G. Manier van ordenen Omdat niet met zekerheid is te zeggen of de vijf tekeningen afkomstig zijn uit de collectie van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, worden ze als aparte collectie beschreven. De tekeningen, van twee projecten, namelijk een prijsvraagontwerp voor een Diorama en Panorama te Amsterdam en ontwerpen voor het Centraal Station in Groningen, zijn per stuk en chronologisch beschreven. Daarbij zijn het onderwerp, de techniek, de signatuur, de datering, de schaal en eventuele opschriften op de tekening vermeld. Bronnen Bronnen Gosschalk, I., 'Museum Willem I', De Nederlandsche Spectator (1864), 164. Gosschalk, I., 'In welken stijl moeten wij bouwen?', Volksalmanak van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (1876), 146. Gosschalk, I., 'Iets over bouwen met gebakken steen', Volksalmanak van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (1867), Gosschalk, I., 'De ruïne van het kasteel van Brederode ten behoeve van naaischolen', De Nederlandsche Spectator (1866), 231. Gosschalk, I., 'Bij de platen betreffende het nieuwe station te Groningen', Bouwkundig Tijdschrift (1899), 59, 60, 64. Gosschalk, I., 'Onze hedendaagsche wijze van bouwen, vergeleken met die van den tijd der Renaissance', Volksalmanak van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (1868), 185. Krabbe, C.P., Ambacht Kunst Wetenschap. Bevordering van de bouwkunst in Nederland ( ), Zwolle Leeuwen, W.R.F. van, Isaac Gosschalk ( ): een tovenaar met berg- en baksteen, Amsterdam 1985, doctoraalscriptie Vrije Universiteit

12 12 Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling GOSS Leeuwen, W.R.F. van, 'Isaac Gosschalk ( ), Weteringschans 113, Amsterdam (1882)', Het huis van de architect, De Sluitsteen Jaarboek 1999, Leeuwen, W.R.F., 'Rationeel en schilderachtig. Isaac Gosschalk en het begin van de neo-renaissance in Nederland', Archis (1987) 2, Leliman, J.H., Verzameling der bouwkundige schetsen en ontwerpen van moderne Nederlandse architecten, , deel III, 21. Woud, A. van der, The Art of Building. From Classicism to Modernity: The Dutch Architectural Debate , Hants/Burlington Woud, A. van der, Waarheid en karakter. Het debat over de bouwkunst , Rotterdam Buiten het NAi: Het gemeentearchief van Amsterdam heeft archiefmateriaal van I. Gosschalk in bezit. Het Archief van de Dienst Bouw- en Woningtoezicht; bouwtekeningen, bevat bouwtekeningen van Isaac Gosschalk, onder toegangsnummer 5221.BT. In het Archief bouwtekeningen Zeeger Deenik en Zoon bevinden zich mogelijk ook bouwtekeningen van I. Gosschalk. De inleiding van dit archief vermeldt, dat de architect rond 1873 het bedrijfspand van dit timmermansbedrijf aan de Reguliersgracht te Amsterdam heeft verbouwd. Het toegangsnummer van dit archief is

13 GOSS Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling 13 Beschrijving van de series en archiefbestanddelen Beschrijving van de series en archiefbestanddelen GOSSt1 Prijsvraagontwerp voor een Diorama & Panorama te Amsterdam blad Toelichting 1 blad: lengtedoorsnede, in inkt en waterverf op transparant, gedateerd Amsterdam september 1877, ondertekend I. Gosschalk, schaal 1 op 100, met vermelding van: no. 3. GOSS Ontwerpen voor een Stationsgebouw te Groningen bladen Toelichting 4 bladen: plattegrond van de begane grond, van de eerste verdieping en een kapplan, zwartwit-litho, met een, schaal 1 op 200, met vermelding van: blad no. 1, bestek no. 601, M. t. E. v. S. S. (t 2); voorgevel en doorsneden, kleurenlitho, gedateerd Amsterdam 30 juni 1892 (t 3); voorgevel en doorsnede, zwartwitlitho s, met vermelding van: bestek no. 601, blad no. 2, M. t. E. v. S. S. (t 4, t 5) GOSSt2Gevelaanzicht en doorsneden in kleur, 1 blad GOSSt3plattegrond, 1 blad GOSSt4lichtdruk van gevelaanzicht en doorsneden, 1 blad GOSSt5lichtdruk van gevelaanzicht en doorsneden, 1 blad

14

15 GOSS Gosschalk, I. (Isaac) / Verzameling 15 Bijlagen Bijlagen Catalogus: S. de Jong, Catalogus van de collectie I. Gosschalk ( ) collectie (Nederlands Architectuurinstituut, 2002)