Waarom voeren we oorlog? Oorlog kent alleen maar verliezers!

Transcriptie

1 Waarom voeren we oorlog? Oorlog kent alleen maar verliezers! Vechten en doden hebben altijd een grote rol gespeeld in de manier waarop we met elkaar omgaan en conflicten oplossen. De geschiedenis toont daar ontelbare voorbeelden van. Dat wordt ook zichtbaar in de verhalen en gebeurtenissen die ons uit het verleden overgeleverd zijn. Sommige oorlogen hebben jarenlang, zelfs decennialang geduurd, denk aan de Tachtigjarige Oorlog ( ) of de Dertigjarige Oorlog ( ). Meer recentelijk de oorlog in Afghanistan (1979 tot op heden) of de Syrische burgeroorlog (2011 tot op heden). Als het vechten en doden in georganiseerde groepen gebeurt, noemen we het oorlog. Het klopt dat het aantal gewapende conflicten sinds WO II in aantallen zijn afgenomen. Maar als we ertoe komen, gebeurt dat in grotere verbanden of coalities en met een toegenomen technische capaciteit om te vernielen of te doden. We leven in een tijdperk van extreem destructieve wapentechnologie. De werelduitgaven voor bewapening zijn volgens SIPRI in 2018 opgelopen tot 1800 miljard dollar. 1 Dit is een toename met 2,6 percent met het jaar voordien. Door verdichting, versnelling en globalisering worden we op dagelijkse basis online met alle gruwelijkheden wereldwijd geconfronteerd. De zichtbaarheid van het menselijke leed is onvermijdelijk. Burgeroorlog is een fenomeen van alle tijden. Hierbij betwisten rivaliserende groepen elkaar de macht en het territorium binnen een land of regio. Sinds WO II kennen we burgeroorlogen (vaak met een internationale dimensie) in Korea, Vietnam, Noord-Ierland, de Balkan, 1 1

2 Oekraïne, Libië, Somalië, Soedan, Nigeria, Mali, Kameroen, Libanon, Syria, Irak, Afghanistan, Sri Lanka, Filipijnen en Jemen. Burgeroorlogen komen vaker voor in armere landen waar sociale spanningen oplopen door de grote ongelijkheid tussen de haves en de have nots. Een kansarme bevolking heeft weinig te verliezen en is daarom sneller vatbaar om mee te strijden in een gewelddadig conflict. Wegwerken van oorlogsoorzaken Vele oorzaken die een conflict of spanningen uitlokken zijn niet nieuw: (1) globalisering, met haar uitwisseling van producten, mensen en kennis, is zo oud als de Chinese zijderoutes in de tweede eeuw voor onze tijdrekening. In recente tijd zijn het vooral de technologische revoluties op het vlak van telecommunicatie en transport die tot verandering leiden; (2) massamigratie is al even oud en de menselijke reacties erop eveneens: angst bij de autochtonen en minachting voor de nieuwkomers die bij elke migratiegolf onderaan de maatschappelijke ladder moeten beginnen. Massamigratie is een bron van armoede en van conflict. Nieuw geweld ontstaat daar waar nog veel haat en wraak leeft onder de bevolking en haar politieke leiders. Op de Balkan bijvoorbeeld heeft zich sinds 1804 de ene oorlog na de andere voltrokken 2. De nodige helende initiatieven om verder bloedvergieten te voorkomen werden nooit of onvoldoende genomen. Een wapenstilstand of het einde van een oorlog mag nooit op een orgie van wraak en vergelding door de triomfators uitlopen. Overwinnaars van een oorlog bestaan er niet! De roep om wraak en vergelding is van alle tijden, net als de angst voor spanningen in de samenleving. De behoefte aan wraak is soms bijzonder groot en kan extreme vormen aannemen zoals brutale moorden en onthoofdingen. Kwaad mag je niet met kwaad vergelden, zei kerkvader Augustinus al in de vijfde eeuw. 2 The Balkans, Nationalism, War and the Great Powers by Misha Glenny, Granta, 774 pp.

3 De ander is de schuldige Bepaalde politici spelen in op het angstgevoelen van burgers. Populisten pikken in op gevoelens van onzekerheid en angst. Zij spelen met zondebokken en aanstichters van ellende en duiden ofwel individuen, groepen van mensen of bepaalde naties aan als de grote schuldige van het onheil. In tijden van onzekerheid en crisis springen er onherroepelijk onheilsprofeten in het gat van het publieke debat. Media nemen de verhalen over en overbelichten het kwaad om ons heen en de schuld daarvan van de ander. Naast oorlogen hebben we ook te kampen met de geruchten en de uitvergrotingen daarvan via de sociale media. Terrorisme en echte of geprojecteerde risico s houden ons in de ban. Verdelen haalt het de laatste tijd op verbinden. Toegegeven: onze mensheid worstelt met situaties van onvolkomen veiligheid, angst en leed. Angst op zich is niet erg. Angst moeten we ernstig nemen. Wraakzucht en haatdragendheid zijn wel erg. We moeten onze plurale samenleving bijeenhouden! Informatiewaakzaamheid is hier aangewezen. Manipulatie tegengaan en kritisch blijven denken. We hebben ruimte nodig voor reflectie. Blijven samenwerken ook als het moeilijk is Verbindingen of internationale verbanden maken oorlog in theorie onmogelijk. Wanneer je landen aan elkaar kan binden is de kans klein dat deze landen met elkaar in oorlog gaan. Wanneer je een weefsel van afspraken, verdragen, mechanismen en instellingen kan opzetten zoals de Europese Unie dan is het onmogelijk om nog oorlog met elkaar te voeren. Lidstaten staan idealiter een groot deel van hun soevereiniteit af aan een groter verband. Maar wat door mensen is gemaakt, kan door mensen ook weer worden afgebroken. Dat scenario staat mogelijks te gebeuren bij de Europese Unie.

4 De huidige trend is inderdaad tegengesteld: natiestaten plooien opnieuw op zichzelf terug en eisen volledige soevereiniteit op. Dan krijgen verkeerd begrepen macht en invloed het opnieuw voor het zeggen. Verantwoordelijkheid internationale gemeenschap De internationale gemeenschap is soms tussenbeide gekomen in landen met (risico op) gewapend conflict. Dikwijls om een gewapend conflict te voorkomen of om een wapenstilstand en vrede op te leggen, zoals in 1995 in Bosnië & Herzegovina 3. Veelal gaat een interventie gepaard met een machtiging van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, maar in de realiteit soms zonder mandaat, zoals destijds in 1999 in Servië omwille van het hevige geweld in Kosovo. 4 Ook bij de oorlog van de VS en het VK in Irak van 2003 was er geen internationale eensgezindheid en geen mandaat. 5 In vele gevallen is de leefsituatie van de burgers tijdens of na een conflict er niet op verbeterd, en zijn chaos en geweld er integendeel eerder toegenomen. Mensen willen geen oorlog Waarom voeren we oorlog? Oorlog kent alleen maar verliezers. De meesten zullen zeggen dat ze geen oorlog willen. Maar waarom is er dan nog steeds oorlog? En waarom zijn er dan nog veel te weinig alternatieven die werkzaam zijn in het oplossen van geschillen. Velen geloven in de vanzelfsprekendheid van oorlog. Politici kunnen een mogelijke oorlog als vanzelfsprekend voorstellen. Alsof een machinerie in beweging is gezet die zich niet meer laat stoppen, waarbij het verstand op nul wordt gezet en alternatieven nog nauwelijks aan bod komen. Oorlog is wel degelijk te vermijden. Diplomatie en arbitrage zijn de geijkte middelen om conflicten te behandelen. Internationale arbitrage is een

5 manier om geschillen tussen staten vreedzaam te beslechten. Geweldloze middelen zijn de voorkeursoptie om conflicten te voorkomen en op te lossen. Rechtmatig geweld is voorbehouden aan de overheid. In een maatschappij zoals wij die kennen is het geweldsmonopolie het prerogatief van de overheid. Burgers verwachten daarbij transparantie van het toegepaste geweld en de controleerbaarheid van de gebruikte middelen. Criteria humanitair recht toepassen De afweging om al of niet in te grijpen in een conflict blijft een moeilijke oefening. Elk conflict is anders, heeft een eigen context en vraagt om diverse analyses en overwegingen. De internationale criteria om tussenbeide te komen in geschillen vertrekken vanuit het internationaal (humanitair) recht en de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. 6 Vanuit menselijke overwegingen moet je soms besluiten tussenbeide te komen. Het gaat concreet om het voorkomen of stoppen van genocides, oorlogsmisdaden, etnische zuiveringen en misdaden tegen de mensheid. Er is de verantwoordelijkheid tot bescherming van de burgers en er is het principe van humanitaire interventie. De internationale politiek, de internationale gemeenschap, heeft de opdracht om verantwoordelijkheid te nemen en onrecht en conflicten te voorkomen en tegen te gaan. Het spanningsveld zit in de dubbele afweging: (1) zijn er nog diplomatieke opties mogelijk om een conflict te voorkomen of op te lossen; of (2) werden alle diplomatieke middelen uitgeput en moet de internationale gemeenschap dringend ingrijpen, desnoods met beperkt geweld en onder strikte voorwaarden. Beide opties dienen we open te houden. Grootmachten als China en Rusland houden echter vol dat de principes van soevereiniteit en non-interventie in binnenlandse aangelegenheden van andere landen voorrang hebben boven (westerse) ideeën over humanitair 6

6 ingrijpen. Rusland maakt wel een uitzondering en grijpt in wanneer het oordeelt dat Russische minderheden in buurlanden in gevaar zijn zoals in de Krim, of bemoeien zich in gebieden zoals in Oost-Oekraïne. Het risico bij de houding van China en Rusland is dan dat bepaalde autoritaire regimes zich vrij voelen om mensenrechten massaal te schenden en dat zelfs etnische zuiveringen of misdaden tegen de mensheid kunnen plaatsgrijpen. De internationale gemeenschap staat er gewoon op te kijken. Het oorlogsrecht blijft van toepassing: er zijn de misdrijven tegen de menselijkheid en de genocides met de bijbehorende tribunalen. Ook dictators mogen in theorie niet onder hun straf uit kunnen komen, straffeloosheid als norm moet worden voorkomen. Wat doen we als bepaalde regimes niet in staat blijken hun eigen burgers te beschermen tegen extreem geweld binnenin een staat of van een staat of groeperingen van buitenaf - of wanneer deze regimes weigeren internationale tussenkomst te laten plaatsvinden? Laten we dat dan maar gebeuren? Hier knelt dus het schoentje: naties houden vaak krampachtig vast aan hun zelfbeschikkingsrecht. Dat bemoeilijkt wereldwijde samenwerking en net die samenwerking is noodzakelijk om de problemen van onze tijd op te lossen. Brussel, 2 mei 2019 Fr. Paul Lansu Senior Policy Advisor Pax Christi International