Zelfstandig wonen: de mening van senioren en mantelzorgers uit de stadsregio Rotterdam

Transcriptie

1 Zelfstandig wonen: de mening van senioren en mantelzorgers uit de stadsregio Rotterdam Inleiding Het Tympaan Instituut heeft in de zomer van 2013 verschillende groepen (potentiële) zorgvragers en mantelzorgers gevraagd naar hun mening over de veranderingen op het gebied van langdurige zorg. Dat is gedaan via een enquête bij senioren, mensen met een lichamelijke beperking, GGZ-cliënten en mantelzorgers. Over de resultaten is voor heel Zuid-Holland gerapporteerd. In het kader van de uitvoering van het regionale programma Wmo 2013 van de stadsregio Rotterdam (SRR) 1 is op verzoek van de regio een aparte analyse gemaakt voor SRR wat betreft senioren en mantelzorgers 2. Hierbij is gekeken of de resultaten voor SRR vergelijkbaar zijn met de resultaten voor Zuid-Holland of dat er sprake is van opvallende verschillen 3. In deze notitie worden de belangrijkste overeenkomsten en verschillen beschreven. Senioren Achtergrondkenmerken In totaal hebben 178 senioren uit SRR de enquête ingevuld. Dat is een derde van het totaal aantal Zuid-Hollandse senioren 4 dat heeft meegedaan aan deze enquête. Van de 178 respondenten is 39% man en 61% vrouw (in heel Zuid-Holland is dat 44 respectievelijk 56%). Senioren uit SRR die hebben meegedaan aan de enquête zijn gemiddeld iets jonger dan de respondenten uit heel Zuid-Holland. In SRR is 38% 75 jaar of ouder, terwijl dat in heel Zuid- Holland 43% is. Figuur 1 geeft de leeftijdsverdeling van de senioren uit SRR weer. 1 Programmalijn Kwetsbare groepen en Wonen, Welzijn & Zorg. 2 Voor GGZ-cliënten en mensen met een lichamelijke beperking waren aparte analyses niet mogelijk vanwege te kleine aantallen respondenten. 3 Indien het verschil 5% of groter is. 4 In totaal hebben 547 senioren uit heel Zuid-Holland een vragenlijst ingevuld (leden van het Seniorenpanel Zuid-Holland dat wordt beheerd door het Tympaan Instituut en leden van het E-panel van Zorgbelang Zuid-Holland). Zelfstandig wonen. De mening van senioren en mantelzorgers uit de SRR Tympaan Instituut - info@tympaan.nl

2 Figuur 1 Leeftijdsverdeling van de senioren uit de stadsregio Rotterdam, in procenten (n=178) In tabel 1 is weergegeven uit welke gemeenten de senioren afkomstig zijn. Tabel 1 Woonplaats van de senioren uit SRR, in aantallen en procenten gemeente aantal % barendrecht 3 2 bernisse 1 1 brielle 6 3 capelle aan den ijssel 10 6 hellevoetsluis 3 2 krimpen aan den ijssel 2 1 lansingerland 7 4 maassluis ridderkerk 7 4 rotterdam schiedam 6 3 spijkenisse 15 8 vlaardingen 10 6 westvoorne 4 2 totaal Veranderingen in wet- en regelgeving Van de senioren uit SRR is op het moment van de enquête 25% goed op de hoogte van de veranderingen in de wet- en regelgeving voor langdurige zorg. Dat is vergelijkbaar met heel Zuid-Holland. Net als in heel Zuid-Holland worden senioren uit SRR bij voorkeur via een nieuwsbrief van de gemeente, landelijke en regionale kranten en radio en televisie geïnformeerd over veranderingen en mogelijkheden in de zorg. 2

3 In vergelijking met heel Zuid-Holland zijn senioren uit SRR minder optimistisch over de mogelijkheden om thuis te blijven wonen als hulp/zorg nodig is: in SRR is 57% optimistisch hierover versus 64% in heel Zuid-Holland. Daarnaast hebben de senioren uit SRR er meer moeite mee om sociale contacten om hulp te vragen (52 versus 47% in heel Zuid-Holland). Er is een klein verschil wat betreft de mate waarin is nagedacht over alternatieven voor het verzorgingshuis als meer hulp/zorg nodig is (75% van de senioren in SRR versus 79% in heel Zuid-Holland). Groter is het verschil als het gaat om de mate waarin is nagedacht over het aanpassen van de woning als alternatief (33 in SRR versus 41% in heel Zuid-Holland). Wonen en woonomgeving Bijna de helft van de senioren uit SRR vindt de huidige woning geschikt om zelfstandig te blijven wonen, ook als meer zorg/hulp nodig is. Dat is vergelijkbaar met de mening van senioren uit heel Zuid-Holland. Senioren uit SRR zijn in vergelijkbare mate tevreden met voorzieningen in de woonomgeving als senioren uit heel Zuid-Holland. Uitzondering hierop zijn bibliotheken waarover senioren uit SRR minder tevreden zijn. De grote tevredenheid met treinstations is waarschijnlijk het gevolg van het relatief grote aantal stations in de regio (zie tabel 2). Tabel 2 Vergelijking tevredenheid met voorzieningen in de woonomgeving, in procenten voorziening srr (n=182) zuid-holland (n=547) halte bus, tram of metro treinstation winkels voor dagelijkse benodigdheden huisarts apotheek bibliotheek ontmoetingsplek Ook in SRR zijn de belangrijkste redenen om te verhuizen als meer hulp/zorg nodig is het feit dat kind(eren), familie, vrienden/kennissen te ver weg wonen, er behoefte is aan gemeenschappelijke voorzieningen/activiteiten in een wooncomplex (bijvoorbeeld voor ontmoeting) en voorzieningen te ver weg zijn. Sociale contacten Van de senioren in SRR is 92% (enigszins) tevreden over sociale contacten met kind(eren), 95% over contacten met vrienden/kennissen en 88% over sociale contacten met mensen uit de buurt, wat vergelijkbaar is met heel Zuid-Holland. Wel is men iets minder tevreden over de contacten met familie (81 versus 86% in heel Zuid-Holland). Voor sociale contacten heeft 16% van de senioren in SRR behoefte aan contact met iemand van een vrijwilligersorganisatie en maakt 78% gebruik van een computer, tablet of smartphone voor het onderhouden van sociale contacten. Dit is vergelijkbaar met heel Zuid-Holland. Ondersteuning In tabel 3 wordt weergeven in welke mate senioren uit SRR een beroep zouden doen op sociale contacten voor hulp/ondersteuning, indien nodig. 3

4 Tabel 3 Mate waarin senioren uit SRR (altijd of soms) een beroep zouden doen op sociale contacten voor hulp/ondersteuning indien nodig, in procenten soort hulp/ ondersteuning partner kind(eren) familie vrienden/ kennissen mensen uit de buurt huishoudelijke hulp persoonlijke verzorging verpleging praktische hulp administratieve hulp emotionele hulp De percentages zijn grotendeels vergelijkbaar met heel Zuid-Holland. In SRR zijn senioren iets minder geneigd om een beroep te doen op kinderen voor persoonlijke verzorging (31 in SRR versus 36% in heel Zuid-Holland). 79% heeft nooit eerder te maken gehad met vermindering van zorg of hulp, 7% geeft aan dat daar wel sprake van was en dat er toen geen oplossing was. In de andere gevallen is vooral particuliere hulp tegen betaling ingezet, is hulp gevraagd bij het Wmo-loket van de gemeente of zijn familie, vrienden of buren meer gaan doen. Dit is vergelijkbaar met heel Zuid-Holland. Als in de toekomst meer hulp/zorg nodig is zou 41% van de senioren in SRR gebruikmaken van een vrijwilligersorganisatie, eveneens 41% van initiatieven als handjehelpen.nl of zorgvoorelkaar.com en 54% zou samen met iemand van het ouderenwerk of een welzijnsorganisatie naar een oplossing zoeken. Dit komt overeen met heel Zuid-Holland. In vergelijking met Zuid-Holland zouden minder senioren gebruikmaken van particuliere hulp vanwege gebrek aan financiële middelen (29 versus 24%). Aan senioren is de vraag voorgelegd welke oplossingen het zelfstandig wonen gemakkelijker maken. De top 3 van oplossingen is in SRR dezelfde als in heel Zuid-Holland, namelijk: regelgeving voor ondersteuning door gemeenten duidelijker en eenduidiger maken; hulp en zorg zoveel mogelijk door één beroepskracht laten uitvoeren; steunpunten, zorgposten, buurtconciërges en maaltijdvoorzieningen op wijkniveau organiseren. In vergelijking met Zuid-Holland willen meer senioren in SRR het OV gratis voor ouderen (83 versus 77%) en willen minder senioren dat jongeren in het kader van sociale dienstplicht worden ingezet (43 versus 48%). Belangrijkste verschillen ten opzichte van heel Zuid-Holland In vergelijking met heel Zuid-Holland: zijn senioren uit SRR minder optimistisch over hun mogelijkheden om thuis te blijven wonen als zorg/hulp nodig is; denken senioren uit SRR minder na over het aanpassen van de woning als alternatief voor het verzorgingshuis; zijn senioren uit SRR minder tevreden over contacten met familie; zijn senioren uit SRR minder geneigd om een beroep te doen op hun kinderen voor persoonlijke verzorging; zouden senioren uit SRR minder gebruikmaken van particuliere hulp als in de toekomst hulp/ondersteuning nodig is vanwege gebrek aan financiële middelen. 4

5 zijn er in SRR verhoudingsgewijs meer senioren die het OV voor ouderen gratis zouden willen hebben. Mantelzorgers Achtergrondkenmerken In totaal hebben 82 mantelzorgers uit SRR deelgenomen aan de enquête 5. Dit is bijna een derde van het totaal aantal mantelzorgers uit Zuid-Holland dat de enquête heeft ingevuld. Van de 82 mantelzorgers uit SRR is ruim een kwart man en bijna driekwart vrouw, wat vergelijkbaar is met heel Zuid-Holland. Mantelzorgers uit SRR zijn iets jonger dan mantelzorgers gemiddeld in Zuid-Holland. Figuur 2 geeft de leeftijdsverdeling van de mantelzorgers uit SRR weer. Figuur 2 Leeftijdsverdeling van de mantelzorgers uit SRR, in procenten (n=78) < Mantelzorgers uit SRR zijn minder vaak mantelzorger voor een partner (23 in SRR versus 32 in heel Zuid-Holland), maar zorgen vaker voor kind en (schoon)ouders (27 versus 22%, respectievelijk 31 versus 24%). Ze wonen minder vaak met de verzorgde in huis (36 versus 44% in heel Zuid-Holland). 5 In totaal hebben 267 mantelzorgers uit heel Zuid-Holland een vragenlijst ingevuld (leden van het Mantelzorgpanel Zuid- Holland dat wordt beheerd door het Tympaan Instituut en leden van het E-panel van Zorgbelang Zuid-Holland). 5

6 Tabel 4 Woonplaats van de mantelzorgers uit SRR gemeente aantal % barendrecht 4 5 capelle aan den ijssel krimpen aan den ijssel 4 5 lansingerland 7 9 maassluis 3 4 ridderkerk 2 2 rotterdam schiedam spijkenisse 4 5 vlaardingen 9 11 westvoorne 2 2 totaal Veranderingen in wet- en regelgeving Ten opzichte van mantelzorgers uit Zuid-Holland 6 zijn mantelzorgers uit SRR iets minder goed geïnformeerd over veranderingen in de zorg. Op het moment van de enquête was 23% goed geïnformeerd over veranderingen, in heel Zuid-Holland betrof dat 28% van de mantelzorgers. De top 3 van gewenste informatiekanalen over veranderingen en mogelijkheden in de zorg bestaat in SRR net als in heel Zuid-Holland uit lokale huis-aan-huisbladen, nieuwsbrieven van de gemeente en de huidige hulp- of zorgaanbieder van de verzorgde. Wel geven mantelzorgers uit SRR iets vaker de voorkeur aan informatie via lokale huis-aan-huisbladen en informatie via de hulp-/zorgaanbieder van degene voor wie zij zorgen (45 in SRR versus 39% in heel Zuid-Holland, respectievelijk 46 versus 38%). Daarentegen bestaat minder behoefte aan informatie via nieuwsbrieven van de gemeente en/of het steunpunt mantelzorg (51 versus 59%) en informatiebijeenkomsten in de gemeente (12 versus 18%). De manier waarop mantelzorgers uit SRR aankijken tegen de veranderingen in de zorg is vergelijkbaar met heel Zuid-Holland. Net als in heel Zuid-Holland maakt het merendeel van de mantelzorgers zich zorgen over aspecten als de betaalbaarheid van de zorg, de mogelijkheden voor opname in een instelling van de verzorgde als diens behoefte aan zorg groter wordt en of het mantelzorgen emotioneel en lichamelijk nog wel vol te houden is. Mantelzorgers uit SRR hebben er iets minder problemen mee om sociale contacten om ondersteuning bij het mantelzorgen te vragen als meer zorg/ondersteuning nodig is. Ook hebben zij minder behoefte aan ondersteuning door beroepskrachten (zie tabel 5). 6 Het Mantelzorgpanel Zuid-Holland van het Tympaan Instituut, inclusief de mantelzorgers in het E-panel van Zorgbelang Zuid-Holland. 6

7 Tabel 5 Vergelijking mening van mantelzorgers over veranderingen in de zorg, in procenten srr zuid-holland zorgen over zelfstandig kunnen blijven wonen van verzorgde zorgen over het kunnen volhouden van mantelzorg (fysiek en emotioneel) kan niet meer tijd besteden aan mantelzorg dan ik nu doe heb er geen problemen mee om sociale contacten om ondersteuning bij mantelzorg te vragen heb er vertrouwen in dat ik ondersteuning krijg van mijn sociale contacten als ik dat vraag word liever door beroepskrachten dan door mijn sociale contacten geholpen als ik als mantelzorger ondersteuning nodig heb maak me zorgen over de betaalbaarheid van beroepskrachten voor degene voor wie ik mantelzorger ben vraag me af of degene voor wie ik zorg in een zorginstelling of andere woonvorm met zorg terecht kan als het mantelzorgen echt niet meer gaat ben bang dat ik zoveel moet mantelzorgen dat ik zelf geen sociale contacten meer kan onderhouden In SRR hebben meer mantelzorgers nagedacht over alternatieven als het mantelzorgen niet meer gaat (82 versus 76% in heel Zuid-Holland). Net als in heel Zuid-Holland zijn de alternatieven die het vaakst genoemd zijn het probleem bespreken met het steunpunt mantelzorg en verhuizen van de verzorgde naar een woonvorm, bijvoorbeeld kleinschalig wonen. Wonen en de woonomgeving Mantelzorgers is gevraagd welke aspecten van de woonsituatie van de verzorgde het mantelzorgen zo moeilijk maken dat de verzorgde misschien moet verhuizen. Net als in heel Zuid-Holland bestaat de top 3 uit anderen (kinderen, familie, vrienden/kennissen) wonen te ver weg om in te springen, verzorgde heeft eigenlijk behoefte aan 24-uurs aanwezigheid van hulp en onveilige woonomgeving waar de mantelzorger de verzorgde niet graag alleen achterlaat. Sommige aspecten spelen in SRR een grotere rol dan in heel Zuid- Holland, andere juist een kleinere (zie tabel 6). 7

8 Tabel 6 Vergelijking aspecten die volgens mantelzorgers verhuizen van de verzorgde wellicht noodzakelijk maken in de toekomst, in procenten srr zuid-holland woning biedt onvoldoende ruimte voor het inzetten van bijvoorbeeld een tillift woning is niet geschikt voor aanpassingen als een traplift onveilige woning waar de mantelzorger de verzorgde niet graag alleen achterlaat onveilige woonomgeving waar de mantelzorger de verzorgde niet graag alleen achterlaat anderen wonen te ver weg woning is te duur geworden voor de verzorgde vanwege bijvoorbeeld eigen risico zorgverzekering en eigen bijdragen in de zorg geen ontmoetingsplek in de buurt voorzieningen als winkels, wmo-loket en ov zijn te ver weg zorgvoorzieningen zijn te ver weg verzorgde heeft eigenlijk behoefte aan 24-uurs aanwezigheid van hulp Sociale contacten Mantelzorgen bemoeilijkt het onderhouden van sociale contacten, dat geldt ook voor mantelzorgers uit SRR. Het meest staan de contacten met vrienden/kennissen onder druk. Dit geldt voor ongeveer een derde van de mantelzorgers. Bijna 30% heeft behoefte aan contacten met iemand van een vrijwilligersorganisatie, bijvoorbeeld voor het drinken van een kopje koffie, wat vergelijkbaar is met heel Zuid-Holland. Net als in heel Zuid-Holland maakt ongeveer tweederde van de mantelzorgers uit SRR gebruik van computer, tablet of smartphone voor het onderhouden van sociale contacten. In vergelijking met heel Zuid-Holland geeft in SRR een hoger percentage van de senioren aan geen gebruik daarvan te maken, omdat men er weinig van begrijpt (13 in SRR versus 8% in heel Zuid-Holland). Ondersteuning In tabel 7 wordt weergeven in welke mate mantelzorgers uit SRR een beroep zouden doen op sociale contacten voor hulp/ondersteuning, indien nodig. Tabel 7 Mate waarin mantelzorgers uit SRR (altijd of soms) een beroep zouden doen op sociale contacten voor hulp/ondersteuning indien nodig, in procenten soort hulp/ ondersteuning partner kind(eren) familie vrienden/ kennissen mensen uit de buurt huishoudelijke hulp praktische hulp administratieve hulp emotionele hulp Mantelzorgers uit SRR zouden, indien nodig, in dezelfde mate gebruik maken van hun sociale contacten voor hulp bij het huishouden, praktische hulp en hulp bij de administratie van de verzorgde als de mantelzorgers gemiddeld in Zuid-Holland. Wel wordt verhoudingsge- 8

9 wijs voor emotionele hulp iets vaker een beroep gedaan op partner (88 in SRR versus 80% in heel Zuid-Holland), kinderen (77 versus 71%) en vrienden/kennissen (78 versus 73%). Als er ondersteuning nodig is bij het uitbreiden van het eigen sociale netwerk willen mantelzorgers in SRR die vooral van beroepskrachten. Daaraan bestaat verhoudingsgewijs wel minder behoefte dan in heel Zuid-Holland (32 versus 41%) maar is meer behoefte aan ondersteuning van partner, kinderen, familie (21 versus 12%). In het gebruik van ondersteuning buiten de eigen sociale contacten gaat de voorkeur vooral uit naar dagopvang/dagbesteding voor de verzorgde (31%) en vrijwillige thuiszorg (21%). Dat is vergelijkbaar met heel Zuid-Holland. Daarnaast bestaat in SRR in vergelijking met andere vormen van ondersteuning relatief veel belangstelling voor maatjesprojecten en is de belangstelling ook groter dan in heel Zuid-Holland (22 versus 17%). Van de mantelzorgers uit SRR geeft 12% aan dat problemen niet zijn opgelost als eerder sprake was van vermindering van begeleiding, hulp of zorg voor de verzorgde, 30% van de mantelzorgers geeft aan als oplossing zelf meer te zijn gaan doen. Andere oplossingen als inzet van een vrijwilligersorganisatie, particuliere hulp of hulp vragen bij het Wmo-loket zijn in mindere mate ingezet. Dit is vergelijkbaar met heel Zuid-Holland. Op termijn kan meer zorg of hulp nodig zijn dan de mantelzorger kan geven. Alternatieven voor de mantelzorg zijn in SRR in het algemeen minder geliefd dan in heel Zuid-Holland. 34% zou gebruik maken van ondersteuning van uit een vrijwilligersorganisatie (in heel Zuid- Holland is dat 41%). Ook is er minder behoefte aan particuliere hulp (6 in SRR versus 11% in heel Zuid-Holland), aan initiatieven als handjehelpen.nl of zorgvoorelkaar.com (27 versus 36%) en beroepskrachten van organisaties als ouderenwerk en MEE (55 versus 65%). Belangrijkste verschillen ten opzichte van heel Zuid-Holland In vergelijking met heel Zuid-Holland: zijn mantelzorgers uit SRR iets minder goed geïnformeerd over veranderingen in de langdurige zorg en hebben zij een grotere voorkeur voor informatie via lokale huis-aanhuisbladen en de hulp-/zorgverlener van degene voor wie zij zorgen; hebben mantelzorgers uit SRR er iets minder moeite mee om sociale contacten om ondersteuning bij het mantelzorgen te vragen en hebben zij ook minder behoefte aan de inzet van beroepskrachten; hebben mantelzorgers meer nagedacht over alternatieven als het mantelzorgen niet meer zou gaan; spelen in SRR sommige aspecten in de woning en de woonomgeving een grotere rol in de eventuele noodzaak van de verzorgde om te verhuizen (zoals ruimte in de woning voor een tillift of de geschiktheid van de woning voor aanpassingen als een traplift), andere aspecten spelen juist een kleinere rol (zoals de behoefte van de verzorgde aan 24- uurszorg); hebben mantelzorgers uit SRR voor het uitbreiden van hun sociale contacten meer behoefte aan ondersteuning van partner, kinderen en familie, maar minder van beroepskrachten en hebben zij meer belangstelling voor maatjesprojecten; hebben mantelzorgers uit SRR minder behoefte aan alternatieven voor mantelzorg als de verzorgde meer zorg/hulp nodig is dan de mantelzorger kan geven. 9

10 Conclusies en aanbevelingen De conclusies en aanbevelingen van de totale vragenronde zijn eveneens van toepassing op senioren en mantelzorgers uit SRR. Hieronder worden deze kort samengevat, waarbij een aantal specifieke aandachtspunten voor SRR is aangegeven: Het merendeel van de senioren wil graag zelfstandig blijven wonen. Om na te kunnen denken over alternatieven voor het verzorgingshuis, is het wel van belang dat senioren goed geïnformeerd zijn over de veranderingen in de langdurige zorg en over mogelijk alternatieven, zoals het aanpassen van de huidige woning. Dat geldt in het bijzonder voor SRR, waar senioren verhoudingsgewijs minder optimistisch zijn over hun mogelijkheden om zelfstandig te wonen en minder nadenken over het aanpassen van hun woning. De gemeente heeft een belangrijke taak in het verstrekken van informatie. Voorzieningen in de wijk zijn belangrijk om zelfstandig te kunnen (blijven) wonen. Over aanwezigheid van winkels, apotheek en huisarts in de buurt zijn senioren overwegend tevreden. Dat geldt minder voor een ontmoetingsplek in de wijk. De ontmoetingsfunctie in de wijk wordt in de toekomst steeds belangrijker en daarom is het van belang dat gemeenten die versterken. Ook bibliotheken kunnen die functie vervullen. Uit de inventarisatie blijkt dat senioren uit SRR minder tevreden zijn over de aanwezigheid van bibliotheken in hun woonomgeving dan senioren uit heel Zuid-Holland. Voorzieningen met een ontmoetingsfunctie kunnen bijdragen aan meer onderlinge contacten tussen mensen in de buurt en met andere senioren. Mantelzorgers, met name de partner en kinderen die in de buurt wonen, vervullen nu al een grote rol in de zorg en ondersteuning. Als gevolg van de maatregelen in de langdurige zorg wordt de druk op mantelzorgers alleen maar groter. Hiermee komt ook het netwerk van mantelzorgers in gevaar. Het is daarom van belang dat mantelzorgers door gemeenten worden ondersteund, bijvoorbeeld bij het uitbreiden van hun sociale netwerk door bijvoorbeeld beroepskrachten en maatjesprojecten. Daarnaast zijn ook dagbesteding/dagopvang en vrijwillige thuiszorg belangrijke vormen van ondersteuning. In SRR zouden ook maatjesprojecten een rol kunnen spelen. De belangstelling daarvoor bij mantelzorgers in SRR is groter dan gemiddeld in Zuid-Holland. Hoewel mantelzorgers een belangrijke rol spelen in de zorg en ondersteuning, wil een meerderheid van de senioren en mensen met een lichamelijke, verstandelijke of psychise beperking niet alleen afhankelijk zijn van mantelzorg. Dat geldt vooral voor verpleging en verzorging. Als zorg en ondersteuning wordt ingeschakeld, worden senioren en mensen met een beperking het liefst door (vaste) beroepskrachten geholpen. Vanwege gebrek aan financiële middelen is er in SRR minder behoefte aan inzet van particuliere hulp. De houding van senioren en mensen met een beperking tegenover de inzet van vrijwilligers is ambivalent. Enerzijds geven mantelzorgers aan dat vrijwilligers een alternatief kunnen zijn als (meer) zorg en ondersteuning nodig is, anderzijds hebben de verschillende doelgroepen nauwelijks een beroep gedaan op vrijwilligers toen eerder sprake was van vermindering van zorg en ondersteuning. Colofon maart M.G.A. Ligtvoet-Janssen Tympaan Instituut Dit is een gratis uitgave van het Tympaan Instituut en is onder vermelding van 0609 te bestellen bij het Tympaan Instituut. 10