Werkstuk Biologie Chimpansee

Transcriptie

1 Werkstuk Biologie Chimpansee Werkstuk door een scholier 3756 woorden 15 januari ,3 371 keer beoordeeld Vak Biologie De wetenschappelijke naam van de chimpansee is Pan troglodytes. Men onderscheidt twee soorten; de gewone chimpansee en de bonobo of ook wel de dwergchimpansee genoemd. De chimpansee komt uit het laagland van Sénégal tot Noordwest - Tanzania. Het gebied waarin ze leven is in bomen en op de grond. De chimpansee is een krachtige, maar naar verhouding slank gebouwde, aap (lichaamslengte cm, gewicht kg). Deze soort heeft een groot, nu sterk verbrokkeld, verspreidingsgebied en er kunnen drie ondersoorten onderscheiden worden. De vormen zijn echter niet altijd scherp te scheiden, ook al door de opvallende individuele variatie. De dunne pels is zwart. Het gezicht van de chimpansee is roze. Zo ook de handen en de voeten. Naarmate de chimpansee ouder wordt, zullen deze zwart kleuren. De chimpansee spreekt het meest aan bij de mensen, omdat de chimpansee een zeer expressievol gezicht heeft. De verschillende grimassen van een chimpansee hebben echter een andere betekenis dan logisch is. Hoe ziet het dier eruit: Lichaam: Kenmerkend voor mensapen zijn lange, sterke armen en flexibele schouders, die van pas komen bij klauteren in bomen. Ze hebben geen staart die ze kunnen gebruiken om in evenwicht te blijven en om naar takken te grijpen. In plaats van hoeven of klauwen hebben mensapen handen en voeten, waarmee ze takken en voedsel stevig kunne vast houden. Wanneer een mensaap op handen en voeten loopt, dragen de sterke armen en vingers het gewicht. Mensen zijn anders omdat ze korte armen en lange benen hebben. Bij mensen zijn de armen 33% korter dan de benen. Bovendien is ons lichaam geschikter om recht op te lopen dan tussen takken te zwaaien. Alle mensapen hebben een grote schedel die een intelligent brein beschermt. Oude chimpansees krijgen net als wij grijze haren en worden daarna kaal. De gewone chimpansee is een krachtige, maar naar verhouding een slank gebouwde, aap. De lichaamslengte is ongeveer tussen de 65 en de 95cm en het gewicht tussen 30 en 60 kg. De beweeglijke lippen, de grote oorschelpen en de handen en voeten zijn vleeskleurig. Als de dieren ouder worden, wordt de kleur (soms) donkerder. De wijfjes zijn kleiner als de mannetjes. De chimpansees kunnen net zo goed zien als mensen en ze ruiken waarschijnlijk beter. De voeten van de chimpansee zijn breed met lange tenen, waarbij de grote teen als een duim kan functioneren. Pagina 1 van 9

2 Skelet: Een van de opvallende kenmerken van een mensapenskelet is de grote schedel die de grote hersenen omgeeft en beschermt. Mensapen hebben ook lange, sterke botten in hun vingers en tenen om takken vast te grijpen. De armbotten van de chimpansee zijn ook extra lang, zodat hun armen langer zijn dan hun benen. Schedel: De schedel van de mensapen is een hard omhulsel van vergroeide botten dat de grote hersenen omgeeft en beschermt. De bouw van de schedel laat zien dat een mensaap zijn ogen meer gebruikt dan zijn neus om informatie over de buitenwereld te krijgen. De ogen zijn omgeven door benige oogkassen en zitten aan de voorkant van het gezicht. Het gezicht is afgelapt, waardoor er weinig ruimte is voor de neus. De kaken van een mensaap zijn vrij goed ontwikkeld en bevatten 32 tanden en kiezen: grote, brede kiezen achteraan beitelvormige snijtanden voorin en puntige hoektanden tussenin. De lange hoektanden zijn wapens en als mensapen nerveus zijn, geeuwen ze om deze tanden te laten zien. Daarnaast gebruiken chimpansees soms stokken en stenen als wapens. Net als een gorilla heeft een chimpansee sterke kaken en beschermende benige richels boven de ogen. De schedel van een chimpansee is dunner en niet zo robuust als die van een gorilla. Maar een chimpansee heeft veel grotere hersenen ten opzichte van zijn lichaamsgrootte dan een gorilla. Hoewel chimpansees vlees eten wijzen hun tanden er duidelijk op dat hun voorouders voornamelijk vegetarisch waren. Uit welk diersoort stamt de aap af: Zij lijken op ons omdat ze onze naaste verwanten zijn. Mensen worden ook wel soms de 5de mensaap genoemd. De echte mensapen zijn verwanten aan de gibbons,(die gaan we niet bespreken)die ook wel de kleine mensapen genoemd worden. Onze genen zijn voor bijna 99% gelijk aan die van de chimpansee. Chimpansees zijn zelfs nauwer verwant aan mensen dan aan de gorilla. Mensapen zijn net als wij, intelligente, gebruiken werktuigen, lossen problemen op en communiceren. Ze kunnen ook een taal leren, maar hun stembanden kunnen niet de juiste geluiden maken om te praten. 1. Waar treft men het dier aan? De meeste apen leven in tropische regenwouden. Chimpansees leven ook in bossen met bomen die hun bladeren wel verliezen en gorilla's vinden het ook fijn om in bergbossen te leven. In het plaatje hierboven zie je het leefgebied van de apen in de 'oude wereld'. De oude wereld kun je omschrijven met de werelddelen Europa, Azië en Afrika. In Europa zijn tegenwoordig geen apen meer, je kunt ze alleen nog maar vinden in de dierentuinen. In het plaatje hierboven zie je het leefgebied van de apen in de 'nieuwe wereld'. De nieuwe wereld bestaat uit Zuid-, Midden- en Noord-Amerika. De meeste apensoorten komen in de 'oude wereld' voor. 2. Waar treft men het dier aan? Pagina 2 van 9

3 Chimpansees leven ook in bossen met een warm klimaat. Ze bewonen vooral laagland, maar leven ook op berghellingen; zelfs op 7250 meter hoogte.of ze komen voor in open bossen van bladverliezende bomen of op bomenrijke graslanden. Alle mensapen waren vroeger meer verspreid, maar hun verspreidingsgebied wordt steeds kleiner omdat mensen hun leefgebied verwoesten en op ze jagen. Als het regent schuilen ze niet. Als het begint te onweren voeren de mannetjes een regendans uit. Ze kunnen zich goed stil houden, als ze niet gezien willen worden. Waar veel mensen wonen leven weinig chimpansees en omgekeerd. Elke avond als de zon onder gaat bouwt de chimpansee een nest om in te slapen. Hij bouwt het nest ruim 2 meter van de grond. Dan kunnen de vijanden hem niet aan. Het bouwen van een nest duurt ongeveer 5 minuten. De chimpansees slapen alleen in het nest of met een jong. Ze leven graag met andere chimpansees in een groep. Groepen van of meer dieren, vaak gesplitst in kleinere groepen, staan onder leiding van een mannetje. Volwassen chimpansees moeten aan voedsel zien te komen en het gebied beschermen tegen indringers om te overleven. De vrouwtjes zijn ervoor om de kinderen groot te brengen. De mannetjes proberen steeds hoger in aanzien te komen en daardoor komen er allerlei onderlinge gevechtjes voor. Deze onderlinge gevechten zijn niet vol agressie maar is meer een vertoon van slecht gedrag. hulpmiddelen om te overleven: Chimpansees kunnen een groot aantal hulpmiddelen maken en gebruiken, zoals lange ontschorste takken om te graven, grassprieten, sponzen (gemaakt van schors of bladeren die ze kauwen tot ze zacht worden) en doekjes (van bladeren). Ze gebruiken deze hulpmiddelen bijvoorbeeld om de gaten van insectennesten groter te maken, de termieten of mieren eruit te trekken of de harde schillen te breken van sommige van de twintig soorten fruit die ze vaak eten op een dag. Mannetjes gebruiken ook stokken en stenen. Hoe voedt het dier zich? 1: Mensapen: eten voornamelijk vruchten en bladeren, soms wat dierlijk voedsel, zoals insecten. Mensapen trekken rond op zoek naar voedsel, dat over het bos verspreid is. Als ze op 1 plek zouden blijven, zou het voedsel snel op zijn. Ze onthouden waar de beste vruchtbomen staan en weten wanneer ze vruchten zullen dragen. Mensapen moeten veel eten omdat hun voedsel, dat voornamelijk uit planten bestaat, vaak weinig voedingstoffen bevat. Omdat ze de vezels in stengels en bladeren niet kunnen verteren, verdwijnt veel va, wat ze eten onverteerd via hun uitwerpselen uit het lichaam 2: chimpansee:de chimpansees voeden zich door op jacht te gaan. chimpansees hebben een menu dan de andere mensapen en eten af en toe rood vlees van vogels, planten en vruchten en soms ook bladeren, schors, honing en vogeleieren en zoogdieren,zoals jonge antilopers en apen. chimpansees zijn slimme roofdieren, die soms in groepsverband dieren achtervolgen en vangen. De jacht, die soms wel 2 uur duurt en grote opwinding veroorzaakt, kan bestaan uit snelle achtervolgingen en aanvallen vanuit Pagina 3 van 9

4 hinderlagen.chimpansees zijn ongeveer 6 u per dag aan het eten,meestal vlak na zonsopkomst en vlak voor zonsondergang. Ze eten veel fruit, dat zo een 68% van het menu vormt, maar ook bladeren en plantaardige materiaal. Ook eten ze vlees en insecten ze vallen en doden ook soms kleine apen aan of biggetjes. Het voedsel zoeken gebuurt door stokken dat hun helpt het eten te vinden als het onder de grond licht. Ze gaan soms zelf op jacht in groepen dan vallen ze knaagdieren, jonge herten en zelfs andere apen aan. na de vangst word het eten verdeeld onder de groep. Geraakt het dier gemakkelijk aan voedsel? Chimpansees gaan of alleen of in kleine groepjes op zoek naar voedsel. Ze leggen daarvoor gemiddeld drie kilometer af. Mannetjes gaan vaak verder. In tijd zijn ze ongeveer acht uur bezig met het zoeken van eten. Het eten is niet erg voedzaam, dus ze moeten veel eten om genoeg binnen te krijgen. Welke vijanden heeft de aap? In het wild hebben apen bijna geen vijanden. De enige echte vijand van de aap is de mens. Dat komt door verschillende redenen: De mensen vinden de vruchten uit het regenwoud erg lekker. Ze plukken er dan ook veel van. Voor de apen blijft er dan nog maar weinig over. Er is nog een andere reden dat de mens de grootste vijand is van de aap. Die reden is dat de mensen het hout van de bomen, die in het regenwoud staan, graag willen hebben. Ze kappen de bomen uit het regenwoud en maken er bijvoorbeeld huizen of tafels en stoelen van. De mensen hebben dus veel hout nodig en daarom worden er veel bomen omgehakt. Dat zou niet het grootste probleem zijn, als er maar weer nieuwe bomen werden geplant, maar dat gebeurt niet. Daardoor wordt het regenwoud steeds kleiner. Doordat er zo veel bomen worden gekapt, is er maar weinig plaats meer voor de apen. Als er weinig plaats is, worden er ook niet veel jongen geboren. En zo komen er dus steeds minder apen. Een andere reden is dat de mensen op de apen gingen jagen. Ze wilden wel een aap als huisdier hebben. Ze wilden dan het liefst een jong aapje. Jagers gingen dan op zoek naar een moeder met een jong. De moeder probeerde wel weg te vluchten, maar doordat ze haar jong ook nog bij zich had, kon ze niet zo hard slingeren. De jagers schoten de moeder dood, de moeder viel samen met het jong naar beneden, want het jong hield zich goed vast aan zijn moeder. Zo konden de jagers het jong makkelijk pakken. Welke rol speelt de mens in het leven van het dier? 1:De mensen vinden de vruchten uit het regenwoud erg lekker. Ze plukken er dan ook veel van. Voor de apen blijft er dan nog maar weinig over. 2:Dat de mensen het hout van de bomen, die in het regenwoud staan, graag willen hebben. Ze kappen de Pagina 4 van 9

5 bomen uit het regenwoud. Daardoor wordt het regenwoud kleiner. 3:dat is niet het grootste probleem als er maar nieuwe bomen worden geplant maar dat gebeurt niet en daardoor wordt het regenwoud steeds kleiner en kleiner. Door dat probleem is er weinig plaat voor de apen en daardoor worden er minder jongen geboren 4:de mensen willen een aap als huisdier en vangen daarom da apen. 5: de apen worden ook gevangen om ze te verkopen en daarvoor krijgen ze veel geld Besluit: de rol is van de mens in het leven van het dier is dat de mensen hun vijanden zijn de enige echte vijand van de aap is de mens. Dat komt door verschillende redenen: Hoe plant het dier zich voort? 1: Het mannetje zoekt een vrouwtje Nu ga ik jullie iets vertellen over de voortplanting van apen. Een mannetjes aap leeft alleen. Soms gaat hij op zoek naar een vrouwtje, dan wil hij namelijk vrijen! Het mannetje zoekt dan een stuk bos waar veel vrouwtjes leven. Hij wil in dat stuk bos de baas zijn en dan wil hij niet dat er andere mannetjes in de buurt komen. Het mannetje doet dan heel lelijk tegen andere mannetjes en probeert ze weg te jagen. Een mannetje laat goed merken dat hij een vrouwtje zoekt. Eerst begint hij zachtjes te grommen. Dat gegrom wordt steeds harder. Even later klinkt er luid gebrul. Na die brul wordt het geluid steeds zachter. Dat betekent dat het mannetje naar het vrouwtje toe gaat. Ze gaan dan samen spelen en terwijl ze dat doen, maken ze allebei een knorrend geluid. Dan weten ze dat ze elkaar lief vinden en gaan ze met elkaar vrijen. Een hele tijd blijven ze samenwonen, tot het vrouwtje haar jong verwacht. Dan gaat het mannetje weer weg. 2: Een jong aapje Als een mannetjes aap en een vrouwtjes aap met elkaar gevreeën hebben komt er waarschijnlijk een jong aapje. Daar ga ik jullie nu wat over vertellen. Na acht en een halve maand wordt het jonge aapje geboren. Een aap krijgt meestal maar één jong tegelijk. Het jong is bij de geboorte nog maar heel klein. Het jonge aapje ziet er lief uit: net een baby met een roze snoet. Het jong kan nog niet voor zichzelf zorgen en blijft dus dicht bij zijn moeder. Hij houdt zich met zijn handen en voeten stevig vast aan zijn moeders haren. De moeder is heel bang dat haar jong zal vallen, daarom houdt ze haar jong heel goed vast. Dicht tegen haar buik aan. Pagina 5 van 9

6 Omdat het jonge aapje nog geen tanden heeft en vruchten dus nog niet kan eten, drinkt hij melk bij zijn moeder. Pas als hij wat groter is mag hij ook vruchten eten. Maar omdat hij die vruchten nog niet goed kan kauwen, kauwt zijn moeder de vruchten eerst totdat ze zacht genoeg zijn.. Dan stopt ze de vruchten met haar lippen in de mond van het jong. Als een aap ongeveer één jaar oud is, kan hij zelf eten. Maar de melk van zijn moeder vindt hij ook nog erg lekker, daarom drinkt hij tot drie jaar nog bij zijn moeder. De moeder zorgt goed voor haar jong: ze maakt zijn haren schoon, als het regent wast ze hem en ze zorgt er zelfs voor dat de nagels van het jonge aapje kort genoeg zijn. Dat doet ze met haar tanden. De jonge aap blijft bij zijn moeder totdat hij vier jaar is. Dan gaat hij weg, hij kan nu voor zichzelf zorgen. Soms zoekt de jonge aap andere soortgenootjes op. Ze blijven dan in groepjes bij elkaar. Ze kunnen dan samen spelen. Pas als de aap groot is leeft hij alleen. Als een wijfje 12 jaar is, is ze oud genoeg voor een eerste baby. Meestal krijgt ze 1 jong. De pasgeboren chimpansee weegt ongeveer de helft van een mensenbaby(1.5kg). In het begin is hulpeloos en kan hij alleen maar moedermelk drinken, en zijn moeder stevig vasthouden. De moeder past heel goed op haar baby. Een chimpansee drinkt 3 jaar melk van zijn moeder. Daarna eet hij bladeren enzovoort. Hij blijft bij zijn moeder tot hij 8 jaar is. Maar als het nodig is komt ze hem te hulp, zelfs als hij al 10 jaar is. Het leven in de dierentuin of bij de mens als huisdier? 1:Gevangenisschap in de dierentuin: Bij mensapen in de dierentuin zien we problemen met het grootbrengen van jongen als ze zelf niet door de moeder zijn grootgebracht. In de jaren '70 kwamen veel jonge gorilla's, chimpansees en Orang oetangs naar de Nederlandse dierentuinen. Vaak als wees, omdat hun moeder in de natuur geschoten was om zo de jonge aapjes te bemachtigen. Deze apen die met de hand zijn opgefokt hebben zelf problemen met het grootbrengen van hun jongen. In die tijd vonden dierentuinen dat niet zo'n probleem, want het was leuk voor het publiek, handtamme aapjes aan de fles. In de chimpanseegroep van Artis werden in die tijd regelmatig jongen geboren, maar niet door de moeder gezoogd. De verzorger nam de babychimpansee mee naar huis, deed het diertje kleertjes aan tegen de koude en kreeg de fles. Zo bleef de cyclus van hand opfok bij chimpansees in stand. Steeds meer moeite werd gedaan om de moederchimpansee de jongen zelf groot te laten brengen. Soms redde het jonge chimpje het niet, maar toen het eenmaal wel ging, leerde de rest van de groep het trucje. Op dit moment worden de chimpansees in Artis door de eigen moeder grootgebracht. Als huisdier bij de mens: Chimpansees leven niet bij mensen thuis wel in dierentuinen. Nog nuttige informatie om te weten: Wat is een mensaap? Pagina 6 van 9

7 Er zijn 4 echte mansapen -chimpansee -bonobo -gorilla s -orang-oetan Zij lijken op ons omdat ze onze naaste verwanten zijn. Mensen worden ook wel soms de 5de mensaap genoemd. De echte mensapen zijn verwanten aan de gibbons,(die gaan we niet bespreken)die ook wel de kleine mensapen genoemd worden. Onze genen zijn voor bijna 99% gelijk aan die van de chimpansee. Chimpansees zijn zelfs nauwer verwant aan mensen dan aan de gorilla. Mensapen zijn net als wij, intelligente, gebruiken werktuigen, lossen problemen op en communiceren. Ze kunnen ook een taal leren, maar hun stembanden kunnen niet de juiste geluiden maken om te praten. De bonobo of dwergchimpansee: De bonobo of dwergchimpansee vormt met de nauw verwante gewone chimpansee de diersoort die het meest verwant is aan de mens. Bonobo's leven op een buitengewoon vreedzame manier samen, waarbij genegenheid voor groepsgenoten in plaats van het gebruik van geweld de sociale rangorde bepaalt. Franjeapen: Franjeapen komen alleen in Afrika voor. Het zijn de enige apen met een maag die op die van de koe lijkt. Daar zij zich vrijwel uitsluitend voeden met bladeren, hebben franjeapen een maag met drie of vier kamers, hetgeen de spijsvertering bevordert. Behalve de mens, die hem jaagt om zijn vacht, is een van zijn belangrijkste vijanden de chimpansee. Chimpansees: chimpansees kunnen communiceren en problemen oplossen op intelligente wijze. Ze maken en gebruiken een groot aantal hulpmiddelen, zoals lange ontschorste takken om te graven, grassprieten, bladeren die ze kauwen tot ze zacht worden en doekjes(van bladeren). Ze gebruiken deze hulpmiddelen bijvoorbeeld om de gaten van insectennesten groter te maken, de termieten of mieren eruit te trekken of de harde schillen te breken van sommige van de twintig soorten fruit die ze vaak eten op een dag. Mannetjes gebruiken ook stokken en stenen om te imponeren. Het erfelijk materiaal van de chimpansee verschilt maar 1 procent van het onze en daarmee is de chimpansee het meest aan ons verwant. Herseninhoud: De mens heeft een groter hersenvolume dan de aap. Gemiddeld is de schedel zo'n 1400cm3 groot en bij de apen slechts ongeveer 500cm3. Dit betekent dat de mens doorgaans een drie keer groter hersenvolume heeft. De aap kan maximaal een verstandelijk niveau van een zesjarig kind bereiken. Dit betekent niet dat de aap niets kan leren, een chimpansee is in staat om in gebarentaal een woordenschat van om en bij de 1500 woorden te halen. Verdediging: Pagina 7 van 9

8 Voor de meeste roofdieren zijn mensapen te groot om te doden en op te eten. Soms lukt het een tijger, luipaard,slang of krokodil om een mensaap te vangen, maar waarschijnlijk zoeken ze jonge,oude of zieke dieren uit. Mensapen kunnen ook gewond raken of gedood om hun in gevecht met soortgenoten. Maar hun voornaamste vijand is DE MENS. Hun leefgebied wordt door de mens verwoest, ze worden gedood om hun vlees en gevangen om als huisdier of voor medische onderzoek verkocht te worden. Leven in een groep biedt meer bescherming omdat groepsleden kunnen waarschuwen voor gevaar en elkaar kunnen verdedigen. Mensapen die in kleinere groepen of alleen leven. Communicatie: Hoewel mensapen niet kunnen praten, communiceren ze met verschillende geluiden, gezichtuitdrukkingen en gebaren. Onderzoekers van mensenapen hebben zich deze taal deels eigen gemaakt om dieren gerust te stellen en te voorkomen dat ze wegrennen. De chimpansee blijkt uit lichaamshouding en gebaren welke dieren het belangrijkst (maakt indruk door schreeuwenden takken gooiend rond te rennen. Hij trekt zijn schouders op en zet zijn haar rechtop ) zijn en welke het minst belangrijkst(zij gedragen zich op een speciale manier, om gevechten te voorkomen. Ze leggen hun haar plat op hun buil, duiken in elkaar of bewegen op en neer). Chimpansees communiceren ook met verschillende geluiden, ze kunne heel luidruchtig zijn.vb:een brede, open en ontspannen mond is een spelgezicht dat word gebruikt om het spel te staten of deel te nemen aan het spel. Een kwade chimpansees klemt zijn lippen op elkaar. Groepsleven: Van alle mensapen leven de chimpansees in de grootste groep = tot zo een 100 chimpansee. De chimpansees veranderen voortdurend van vrienden en verlaten de groep soms helemaal om alleen te kunnen zijn. Een chimpanseegroep draait om de belangrijkste mannetjes, net als een gorilla groep, die door een zilverrugmannetjes wordt geleid. Zintuigen: Mensapen zijn dagdieren en hun belangrijkste zintuig is het scherpe gezichtsvermogen. De naar voren gerichte ogen kunne details waarnemen, afstanden schatten en kleuren zien. Hun neus is een kleine maar handige aanvulling op de ogen. Hun reukzin is waarschijnlijk beter dan die van de mensen. Mensapen snuffelen aan hun voedsel en elkaar en gebruiken hun reukzin ook om te bepalen of er iets vreemd aan de hand is. Als ze een geur niet herkennen of er angstig kan van worden, gebruiken ze hun ogen voor nader onderzoek. Misschien kan het feit dat mensapen hun ogen meer gebruiken dan hun neus deels verklaren waarom ze weinig haar op hun gezicht hebben. Als er geen haar in de weg zit, zijn gezichtuitdrukkingen beter te zien en kunnen ze voor communicatie gebruikt worden. De ogen van de mensapen staan dicht bij elkaar en zijn naar voren gericht, waardoor beide ogen hetzelfde voorwerp scherp kunnen zien. De gezichtvelden overlappen deels en dat maakt het mogelijk om afstanden en diepte nauwkeurig te schatten. Hierdoor kunnen mensapen van tak tot tak springen zonder te vallen.met hu grote oren kunnen chimpansees de geluiden die door het bos gonzen goed horen. Ze staan vaak even stil om te luisteren naar geluiden van chimpansees of andere dieren die kunnen wijzen op naderend gevaar. Ze schreeuwen ook Pagina 8 van 9

9 naar elkaar om in contact te blijven. Mensapen zijn zoogdieren, net als herten,katten,beren Zoogdieren zijn warmbloedige en hebben meestal een behaard lichaam. De haren groeien uit putjes in de huid die we haarzakjes noemen en vormen een laag die de lichaamswarmte vasthoud. Hierdoor blijft een mensaap warm. Mensapen die in koudere gebieden leven hebben een dikkere vacht. Mensapen houden niet van regen omdat hun vacht niet erg waterdicht is.soms proberen ze te schuilen of een paraplu te maken van bladeren, maar meestal zitten ze in elkaar gedoken te wachten tot de regen ophoud. Mannelijke en vrouwelijke chimpansees hebben beide een zwart vacht. Pagina 9 van 9